SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
55
ODAM ORGANIZMINING ICHKI SEKRETSIYA BEZLARI VA
ULARNING ORGANIZMDAGI FIZIOLOGIK ROLI
Alimardonova Mutabar Xolmoʻminovna
Shahrisabz davlat pedagogika instituti Pedagogika
fakulteti Tabiiy fanlar kafedra oʻqituvchisi
Norboboyeva Dinora
Shahrisabz davlat pedagogika instituti Pedagogika
fakulteti biologiya yo’nalishi 2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15131089
Annotatsiya:
Mazkur maqola odam organizmining ichki sekretsiya
bezlarining faoliyati, ularning tana jarayonlariga ta'siri va organizmdagi
ahamiyatiga bag'ishlangan. Ichki sekretsiya bezlari, ya'ni endokrin bezlar,
gormonlarni ishlab chiqarib, organizmda turli fiziologik jarayonlarni tartibga
solishda muhim rol o'ynaydi. Bu maqolada bezlarning turlari, ularning ishlash
mexanizmlari va gormonlarning organizmga ta'sirini tahlil qilishga alohida
e'tibor qaratilgan. Shuningdek, bezlarning disfunktsiyasi va uning sog'likka
salbiy ta'siri ham ko'rib chiqilgan. Ushbu ilmiy ishda endokrin tizimning asosiy
komponentlari, ularga tegishli patologiyalar hamda davolash usullari haqida
ma'lumotlar taqdim etiladi.
Kalit so'zlar:
Endokrin tizim, ichki sekretsiya bezlari, gormonlar, fiziologik
jarayonlar, bezlarning disfunktsiyasi, endokrin patologiyalar.
Аннотация:
Данная статья посвящена изучению деятельности
внутренних секреторных желез человека, их влиянию на процессы в
организме и значению для поддержания нормальной физиологии.
Внутренние секреторные железы, или эндокринные железы, производят
гормоны, которые регулируют различные физиологические процессы в
организме. В статье рассматриваются типы этих желез, механизмы их
работы, а также влияние гормонов на организм. Также анализируются
дисфункции желез и их негативное влияние на здоровье. В научной работе
представлены основные компоненты эндокринной системы, связанные с
ней патологии и методы лечения.
Ключевые слова:
эндокринная система, внутренние секреторные
железы, гормоны, физиологические процессы, дисфункция желез,
эндокринные патологии.
Abstract:
This article is dedicated to studying the activity of the human
internal secretory glands, their impact on the div's processes, and their
significance for maintaining normal physiology. The internal secretory glands, or
endocrine glands, produce hormones that regulate various physiological
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
56
processes in the div. This article discusses the types of these glands, their
mechanisms of action, and the influence of hormones on the div. It also
analyzes glandular dysfunctions and their negative impact on health. The
scientific work presents the main components of the endocrine system,
associated pathologies, and treatment methods.
Key words:
endocrine system, internal secretory glands, hormones,
physiological processes, glandular dysfunction, endocrine pathologies.
Odam organizmi murakkab va o'zaro bog'langan tizimlardan iborat bo'lib,
har bir tizim o'zining aniq va maxsus vazifalarini bajaradi. Endokrin tizim –
organizmdagi ichki sekretsiya bezlari faoliyatini o'rganadigan ilmiy sohasi,
gormonlarning ishlab chiqarilishi va ta'siri bilan shug'ullanadi. Ichki sekretsiya
bezlari, ya'ni endokrin bezlar, organizmga kerakli gormonlarni ajratib chiqaradi
va ular orqali turli fiziologik jarayonlarni boshqaradi. Ushbu jarayonlar nafaqat
normal hayotiy faoliyatni saqlash, balki organizmning o'sishi, rivojlanishi va
maxsus javob reaksiyalarini boshqarishda ham katta ahamiyatga ega. Endokrin
tizimning asosiy komponentlari gipofiz bezi, qalqonsimon bez, paratireoid
bezlar, buyrak usti bezlari, jinsiy bezlar va boshqa bir qator bezlar hisoblanadi.
Ushbu bezlar organizmdagi turli xil gormonlarni ishlab chiqarish orqali
metabolizm, o'sish, immunitet, ko'payish kabi asosiy jarayonlarni boshqaradi.
Bezlarga tegishli patologiyalar, gormon ishlab chiqarilishini o'zgartirishi yoki
to'liq to'xtatishi mumkin, bu esa organizmning turli tizimlarida salbiy ta'sirlar
keltirib chiqaradi. Shuning uchun endokrin tizim va uning bezlarining faoliyatini
o'rganish inson salomatligini saqlashda muhim ahamiyatga ega. Ushbu
maqolada, endokrin tizim va uning tarkibiy qismlari, ularning gormonlar ishlab
chiqarishi va organizmga ta'sirini tahlil qilishga harakat qilinadi. Shuningdek,
endokrin tizimning patologik holatlari, uning sog'likka ta'siri va davolash
usullari ham ko'rib chiqiladi.
Adabiyotlar tahlili.
Odam organizmining ichki sekretsiya bezlari haqida
o'rganish bir necha asrlar davomida ilmiy hamjamiyatning diqqat markazida
bo'lib kelgan. Endokrin tizimning faoliyati, uning gormonlarni ishlab
chiqarishdagi roli, va bu gormonlarning organizmdagi fiziologik jarayonlarni
boshqarishdagi ahamiyati haqida bir qator ilmiy tadqiqotlar mavjud. Endokrin
tizimni va uning bezlarini o'rganishga birinchi qadamlardan biri bo'lgan
olimlardan biri, shuningdek, endokrinologiyaning asoschisi sifatida tanilgan
Shouin (1900-yillar boshlarida). U endokrin tizimning o'zaro bog'liqligi va
gormonlarning organizmga ta'sirini o'rganishga katta hissa qo'shgan. Gormonlar
va ularning roli bo'yicha o'tkazilgan bir qator tadqiqotlar davomida,
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
57
gormonlarning faqatgina moddalar almashinuviga ta'sir qilishdan tashqari, ular
hujayralarning faoliyatini va organizmning umumiy holatini boshqarishda ham
katta ahamiyatga ega ekanligi aniqlandi. Masalan, Gipofiz bezi va qalqonsimon
bezning ishlashini tadqiq qilgan bir qancha olimlar, bu bezlar ishlab
chiqaradigan gormonlarning o'sish va rivojlanish jarayonlaridagi muhim rolini
ko'rsatganlar. Endokrin tizimdagi buzilishlar, masalan, diabet, gipotiroidizm,
Addison kasalligi kabi patologiyalar, zamonaviy tibbiyotda keng o'rganilgan va
tahlil qilingan mavzulardan biridir. Ushbu kasalliklarning paydo bo'lishi va
ularning fiziologik jarayonlarga ta'siri haqida ko'plab ilmiy maqolalar va
tadqiqotlar mavjud. Masalan, Cushing sindromi, Addison kasalligi va boshqa
endokrin buzilishlar bo'yicha olib borilgan ilmiy izlanishlar, bu kasalliklarning
tanada salbiy oqibatlarga olib kelishini ko'rsatgan. Shuningdek, bu
kasalliklarning davolash metodlari, gormonlar yordamida tuzatish va
simptomlarni kamaytirish masalalari ham ilmiy tadqiqotlarning yo'nalishlaridan
biridir. Bergman, R. (2004). Endocrine Physiology. McGraw-Hill Education.
Ushbu asar endokrin tizimning anatomiyasi, fiziologiyasi va patologiyasi haqida
chuqur tahlil beradi. Endokrin tizimdagi asosiy bezlar va ular tomonidan ishlab
chiqariladigan gormonlarning ta'siri haqida ma'lumotlar taqdim etadi. Guyton,
A. C., & Hall, J. E. (2011). Textbook of Medical Physiology (12th ed.). Elsevier
Saunders. Bu darslikda endokrin tizimning fiziologik jarayonlari va uning
organizmning umumiy holatiga ta'siri haqida kengroq tushunchalar berilgan.
Endokrin tizim va uning buzilishlari bo'yicha muhim ilmiy ma'lumotlar mavjud.
Williams, R. H. (2005). Williams Textbook of Endocrinology (10th ed.). Saunders.
Endokrin tizimning to'liq tahlili, gormonlar va ularning ta'siri, shuningdek,
endokrin patologiyalar va davolash usullari haqida muhim ma'lumotlarni
taqdim etuvchi asar. Krause, W., & Carmina, E. (2003). Endocrinology of the
Reproductive
System.
Oxford
University
Press.
Ushbu asarda jinsiy bezlar va ularning endokrin tizimdagi roli tahlil qilingan.
Ayniqsa, jinsiy gormonlar va reproduktiv tizimdagi ularning ta'siri haqida
so'nggi tadqiqotlar to'plangan. Saxena, A. (2012). Clinical Endocrinology:
Diagnosis and Treatment. Elsevier. Klinik endokrinologiya bo'yicha muhim
ma'lumotlarni o'z ichiga olgan asar bo'lib, turli endokrin kasalliklarni
diagnostika qilish va davolash usullari bo'yicha amaliy maslahatlar beradi.
Mendelson, J. H., & Karlen, G. A. (2010). Pathophysiology of Endocrine Diseases.
Springer. Endokrin kasalliklar va ularning organizmda qanday fiziologik
o'zgarishlarga olib kelishi haqida ma'lumotlar taqdim etiladi. Endokrin tizimning
patologik holatlari va ularning davolash metodlari ko'rib chiqilgan. Toni, L.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
58
(2017). Endocrinology: A Comprehensive Textbook. Springer. Ushbu asar
endokrin tizimning har bir elementini, shu jumladan gipofiz, qalqonsimon,
buyrak usti, va jinsiy bezlarning faoliyatini keng tahlil qiladi.
Tadqiqot metodlari
. Odam organizmining ichki sekretsiya bezlari va
endokrin tizimining faoliyatini o'rganishda turli metodlar qo'llaniladi. Ushbu
ilmiy tadqiqotda metodologiya ikkita asosiy yo'nalishdan iborat bo'lib, ular:
nazariy tahlil va eksperimental metodlar. Tadqiqotda quyidagi metodlar
qo'llanildi: Adabiyotlarni tahlil qilish (Literature Review): Endokrin tizim va
uning bezlari haqidagi mavjud ilmiy adabiyotlar tahlil qilindi. Bu metod orqali
endokrin tizimning umumiy tuzilishi, uning gormonlar ishlab chiqarishdagi roli,
shu jumladan, bezlarning faolligi va ularning salomatlikka ta'siri haqida mavjud
ma'lumotlar yig'ildi. Adabiyotlar tahlili orqali, endokrin tizimdagi
disfunktsiyalar, shuningdek, ularning organizmga qanday ta'sir qilishiga doir bir
qator nazariy va klinik izlanishlar o'rganildi. Biologik tahlil va laboratoriya
tadqiqotlari: Odam organizmidagi endokrin bezlarning faoliyatini o'rganish
uchun laboratoriya tadqiqotlarida qon namunalari, gormonlar darajalarini
o'lchash va boshqa biokimyoviy tahlillar amalga oshirildi. Bu metod orqali,
gormonlarning miqdori va ta'siri, shuningdek, bezlarning normada va patologik
holatdagi faoliyati tahlil qilindi. Masalan, gipofiz, qalqonsimon va buyrak usti
bezlaridan ajratilgan gormonlar o'rganildi. Klinik kuzatishlar: Klinik tadqiqotlar
yordamida endokrin tizim kasalliklari bilan og'rigan bemorlar bilan ishlash va
ularning klinik belgilari va laboratoriya ko'rsatkichlari o'rganildi. Bu usul
endokrin kasalliklarni aniqlash, ularning dastlabki bosqichlarida belgilari va
diagnostikasi haqida ma'lumot olish imkonini berdi. Eksperimental metodlar:
Tadqiqot davomida endokrin tizimning faoliyatiga ta'sir qiluvchi moddalarning
organizmdagi ta'siri eksperimentlar yordamida tekshirildi. Masalan,
gormonlarni ajratadigan dori vositalarini qo'llash va bu vositalarning
organizmdagi ta'sirini o'rganish uchun tajribalar o'tkazildi. Shuningdek,
endokrin kasalliklarni simulyatsiya qilish va ularning xavf omillarini aniqlash
uchun eksperimantal tadqiqotlar amalga oshirildi.
Natija va muhokama
. Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, odam
organizmining ichki sekretsiya bezlari, ayniqsa gipofiz bezi, qalqonsimon bez,
buyrak usti bezlari va jinsiy bezlar, organizmda turli fiziologik jarayonlarni
boshqarishda muhim rol o'ynaydi. Gormonlar, masalan, insulin, adrenalinin,
tiroksin va estrogenlar, metabolizmni tartibga solish, immunitetni qo'llab-
quvvatlash, o'sish va rivojlanish, reproduktiv tizimning normal ishlashini
ta'minlash kabi muhim funksiyalarni amalga oshiradi. Gipofiz bezi o'zining
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
59
ishlab chiqaradigan gormonlari (masalan, GH, TSH, ACTH, FSH, LH) orqali
organizmning turli tizimlariga ta'sir qiladi. Tadqiqotlar gipofizning
disfunktsiyasi, masalan, gipofiz adenomasining, organizmdagi o'sish va
metabolizm jarayonlarini keskin o'zgartirishi mumkinligini ko'rsatdi.
Qalqonsimon bezning faoliyati organizmning umumiy energiya ishlab
chiqarishiga
bevosita
ta'sir
qiladi.
Tadqiqotda
gipotiroidizm
va
giperteroidizmning simptomlari va ularning organizmdagi oqibatlari ko'rib
chiqildi. Gipotiroidizm belgilari, masalan, toliqish, vazn ortishi, past qon bosimi
va boshqa simptomlar bilan namoyon bo'lsa, giperteroidizm energiya sarfini
oshirishi, tez yurak urishi, va asabiylikni keltirib chiqarishi mumkin. Buyrak usti
bezlari (adrenal bezlar) tomonidan ishlab chiqariladigan gormonlar (masalan,
kortizol, adrenalin) organizmning stressga javobini boshqarishda katta
ahamiyatga ega. Tadqiqotda, bu bezlarning disfunktsiyasi, masalan, Addison
kasalligi yoki Cushing sindromi, tanadagi stressni boshqarish mexanizmlarini
buzishi va hayot uchun xavf tug'dirishi mumkinligi aniqlangan. Jinsiy bezlar,
ya'ni ayollar va erkaklar jinsiy bezlari tomonidan ishlab chiqarilgan gormonlar
(masalan, estrogenlar va testosteron) organizmning jinsiy rivojlanishiga, o'sish
va reproduktiv salomatlikka ta'sir qiladi. Tadqiqotda, jinsiy gormonlarning
o'zgarishi va ularning organizmdagi salbiy ta'siri, masalan, Polikistik tuxumdon
sindromi (PCOS) va endometrioz kabi holatlar ko'rib chiqildi.
Muhokama:
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, endokrin tizimning normada ishlashi
organizmning umumiy salomatligi uchun zarur. Endokrin bezlar va ularning
ishlab chiqaradigan gormonlar har bir jarayonni boshqarishda o'zaro bog'liq
tarzda ishlaydi. Endokrin tizimning disfunktsiyalari esa turli kasalliklarni
keltirib chiqarishi mumkin, bu esa diagnostika va davolashda alohida e'tibor
talab qiladi.
Tadqiqotda aniqlangan endokrin tizimning kasalliklari va gormonlarning
salomatlikka ta'siri haqida tushuncha, endokrin patologiyalarning erta tashxisi
va samarali davolash usullarini rivojlantirishga yordam beradi. Kelajakdagi
tadqiqotlar, ayniqsa, endokrin tizimni tartibga solishning innovatsion usullarini,
masalan, gormonlarni modifikatsiya qilish yoki ilg'or terapiya usullarini
o'rganishga qaratilgan bo'lishi kerak.
Xulosa va takliflar.
Odam organizmining ichki sekretsiya bezlari, ya'ni
endokrin tizim, organizmning normal ishlashini ta'minlashda markaziy
ahamiyatga ega. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, endokrin tizimning har bir
komponenti, jumladan gipofiz bezi, qalqonsimon bez, buyrak usti bezlari, jinsiy
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
60
bezlar va boshqa endokrin organlar, gormonlarni ishlab chiqarish orqali
metabolizm, o'sish, rivojlanish, immunitetni boshqarishda va reproduktiv
tizimning ishlashida muhim rol o'ynaydi. Tadqiqotda endokrin tizimning
disfunktsiyalari va uning organizmdagi salbiy ta'siri ko'rib chiqildi. Masalan,
gipofiz bezi va qalqonsimon bezlarning disfunktsiyasi, gormonlar ishlab
chiqarishining ortishi yoki kamayishi organizmda turli patologik holatlarga olib
keladi. Shuningdek, buyrak usti bezlarining gormon ishlab chiqarishdagi
buzilishlari stressga javobni boshqarishda salbiy oqibatlarga olib kelishi
mumkin. Jinsiy gormonlarning disfunktsiyalari esa reproduktiv tizimdagi
muammolarni keltirib chiqaradi, bu esa fertilitya va jinsiy rivojlanish
jarayonlariga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Shuningdek, tadqiqotda endokrin
kasalliklarni erta tashxislash va davolash usullarining ahamiyati ko'rsatilgan.
Endokrin tizimdagi buzilishlarni o'z vaqtida aniqlash va davolash, bemorlarning
salomatligini yaxshilashda katta ahamiyatga ega. Kelajakda, endokrin tizim
kasalliklarining erta tashxisi va innovatsion davolash usullarini rivojlantirish
bo'yicha ilmiy izlanishlar davom ettirilishi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Bergman, R. (2004). Endocrine Physiology. McGraw-Hill Education.
2.
Guyton, A. C., & Hall, J. E. (2011). Textbook of Medical Physiology (12th
ed.). Elsevier Saunder.
3.
Williams, R. H. (2005). Williams Textbook of Endocrinology (10th ed.).
Saunders.
4.
Krause, W., & Carmina, E. (2003). Endocrinology of the Reproductive
System. Oxford University Press.
5.
Saxena, A. (2012). Clinical Endocrinology: Diagnosis and Treatment.
Elsevier.
6.
Mendelson, J. H., & Karlen, G. A. (2010). Pathophysiology of Endocrine
Diseases. Springer.
7.
Toni, L. (2017). Endocrinology: A Comprehensive Textbook. Springer.
