SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
53
BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARIDA NUTQIY
KOMPETENSIYALARNI RIVOJLANTIRISHDA TASVIRIY
SANʼATNING AHAMIYATI
Masharipova Sevinch
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika
institutining boshlangʻich taʼlim fakulteti 3-D kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14873946
Annotatsiya.
Bu maqolada boshlang‘ich sinf oʻquvchilarining nutqini
rivojlantirishda tasviriy san’at namunalaridan foydalanishning maqsadi hamda
metodik tavsiyalar haqida soʻz boradi.
Kalit soʻzlar.
Kompetensiya, tasviriy san’at, nutq, texnologiya.
Har qaysi mamlakatda olib boriladigan keng qamrovli iqtisodiy islohotlar
negizida, avvalambor, ta’lim tizimi va turlarini yanada takomillashtirish eng
muhim va dolzarb masalalardan biri boʻlib qolaveradi. Shu nuqtai nazardan,
Prezidentimiz Sh.Mirziyoyevning: “Agar mendan sizni nima qiynaydi, deb
soʻrasangiz, farzandlarimizning ta’limi va tarbiyasi deb javob beraman”, deya
aytgan e’tiroflari, bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan har bir
islohot zamirida oʻsib kelayotgan yosh avlodning kelajagi, mukammal bilim
sohiblari boʻlib kamol topishlari va yorqin istiqboli masalasi yotganligini
koʻrsatadi.
Boshlang’ich sinflarda tasviriy san’atni oʻqitishning oʻziga xos xususiyatlari,
avvalo bu sinflardagi ta’lim mazmuni kichik maktab yoshidagi bolalarning
yoshlik xususiyatlari va psixologiyasi, qiziqishi, ulardagi mavjud bilim
va qobiliyat hamda layoqatlariga qarab belgilanadi. Ma’lumki, bolalarda tasviriy
faoliyatga, xususan rasm chizishga ishtiyoq nihoyatda erta boshlanadi. Uni 2-
3 yoshlardan boshlanishi tarixdan ma’lum. Shunisi xarakterliki, bolalar oʻqish
va yozishdan koʻra rasm chizishni juda yoqtiradilar. Biroq ular chizadigan
rasmlarning davomiyligi juda qisqa boʻladi, 1-2 minut, koʻpi bilan 4-5 minutda
har qanday rasmni tugallab qoʻyadilar. Bolalar tomonidan chizilgan rasmlar
savodli boʻlmasa-da, biroq mazmunan biron-bir koʻrinishni, voqeani yoki
buyumni oʻz iqtidorlariga yarasha, ularning xarakterli belgilarini tasvirlay
oladilar.
Oʻqituvchilar uchun namoyish etiladigan narsalar va tasvirlar avvalo
mashg’ulot mavzusi bilan bog’liq holda boʻlib, ular oʻz tuzilishi, shakli, rangi,
oʻlchovlari bilan sodda, tushunarli, bolalarda his-hayajon uyg’otadigan boʻlishligi
maqsadga muvofiqdir. Eng muhimi, bunday materiallar oʻquvchilarni oʻylashga
majbur etadigan, bolalarni yangi tushunchalar bilan boyitadigan boʻlishligi
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
54
muhim. Namoyish etiladigan narsalar, ularning tasvirlari haqidagi ma’lumotlarni
bolalarga og’zaki yetkazishda ularning tahlili muhim ahamiyat kasb etadi.
Bu tahlil bevosita narsalarning tuzilishi, shakli, rangi, oʻlchovlari, ularning
mohiyati haqida savol-javob tarzida oʻtkazilishi maqsadga muofiqdir. Ya’ni
oʻquvchilarga chizgan narsalari yoki rasmda koʻrayotgan predmet yuzasidan
savollar berish yoki ularni ta’riflab berishi orqali ham og‘zaki nutqini oʻstirishga
erisha olamiz.
Nutqiy kompetensiya til ta’limining quyidagi 4 komponentini
rivojlantirishni nazarda tutadi:
1) tinglab tushunish (eshitilgan va eshittirilgan nutqni, tinglangan matndagi
asosiy axborotni, dolzarb mavzulardagi radio va teledasturlarni tushunish);
2) gapirish (monologik, dialogik ogʻzaki nutq turlarida oʻz shaxsiy
qarashlari va fikrlarini bildirish, mavzu doirasida taqdimot qila olish
koʻnikmalarini rivojlantirish);
3) oʻqish: mavzuga oid materiallarni, adabiy-badiiy matnlarni, ommabop
materiallarni (gazeta, hikoya, shaxsiy va elektron xatlarni) oʻqish;
4) yozish (diktant, bayon, insho yoza olish, ijodiy matnlar tuza olish, rasmiy
ish qogʻozlarini yuritishni bilish).
Tasviriy san’at orqali nutqiy kompetensiyaning aynan gapirish
komponentini rivojlantirish mumkin. Rasmlar asosida va oʻqib eshittirilgan
matn yuzasidan suhbatga kirisha oladi, nutq jarayonida oʻzlashtirgan yangi
soʻzlarni og‘zaki nutqda qoʻllay oladi. Buning uchun tasviriy san’at darslarini
toʻg‘ri tashkil qila olish muhim ahamiyatga ega. Darsni tashkil qilishdan asosiy
maqsad quyidagilarni oʻz ichiga oladi:
Masalan, a) oʻquvchilarga mavzu haqida (umumiy, toʻliq, qisman) ma'lumot
berish;
b) berilgan bilimlar asosida oʻquvchilarda badiiy estetik dunyoqarashni
shakllantirish;
d) oʻquvchilarda turli koʻnikma va malakalami hosil qilish;
e) yoshlami har tomonlama rivojlantirish, ayniqsa, mustaqil va ijodiy
fikrlashga oʻrgatish;
f) oʻquvchilaming ijodiy qobiliyatlarini oʻstirish, ularning estetik hislarini
rivojlantirish;
g) yosh avlodni kelgusida kasb tanlashga toʻg‘ri yoʻllash va hokazo.
Darsning tushunarli va mazmunli bo‘lishi uchun quyidagi usullardan
foydalanish maqsadga muvofiqdir: og‘zaki (bayon qilish, tushuntirish, ma’ruza,
suhbat), ko‘rgazmali (illyustratsiya, namoyon qilish), amaliy (tajribalar,
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
55
mashqlar va h.k.). Mantiqiy (Logik) metodlar: induktiv - aniq faktlardan
umumiylikka, deduktiv - umumiy tushunchalardan faktlarga, analitik - faktlar
asosida mavzuni chuqur o'rganish kabilarni o‘z ichiga oladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Sh.M.Mirziyoyev. Milliy tiklanishdan milliy yuksalish sari. Toshkent –
“Yoshlar nashriyot uyi”, 2019.
2.
B.N.Oripov. Tasviriy san’atni o‘qitishning zamonaviy pedagogik
texnologiyasi, didaktikasi va metodikasi. Toshkent – “Ilm ziyo nashriyoti”, 2013.
3.
D. Xoshimova, G. Ziyodullayeva, M. Rajabova, F. Tolipova va boshqalar.
O‘quvchilarning nutqiy savodxonligini oshirishning samarali usullari. Toshkent –
2017.
4.
N.Y.Yusupova, M.U.Hamidova, N.Q.Abidova, M.Y.Pardayeva. Tasviriy san’at
va qo‘l mehnatiga o‘qitish maxsus metodikasi. Toshkent – “Fan va texnologiya”,
2018.
5.
S.F.Abdilasilov. Tasviriy san’at o’qitish metodikasi. Toshkent – “Fan уа
texnologiya”, 2012.
