SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
127
GENDER STEREOTIPLARINING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI
O‘ZIGA XOSLIKLARI
Qoraqo‘ziyeva Diyora Iqboliddin qizi
Andijon davlat universiteti doktoranti
Diyoraotajonova17@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14553816
Annotatsiya.
Ushbu maqola ingliz va o‘zbek tillarida frazeologik
birliklarning gender tadqiqiga bag‘ishlangan. Shuningdek, qiyoslanayotgan tillar
frazeologiyasidagi gender stereotiplari dinamikasi hamda ularning tildagi
ifodalanishi masalalari muhokama qilinadi.
Kalit so‘zlar:
gender, stereotip, frazeologiya, feministik tadqiqotlar, lisoniy
nisbiylik.
Tilda gender tadqiqotlarining asoslarini E. Sapir, V. fon Gumboldt va O.
Yespersen kabi mashhur olimlar qo‘ygan. Feministik tanqid nazariyasining
asosiy tushunchalari ham V. fon Gumboldtning "tilning xalq ruhiyati, inson ongi
va tafakkuriga ta’sir etadigan oʻziga xos bir olam" degan g‘oyalari bilan
bog‘liqdir. Tilshunoslikda feministik nazariyaga ko‘ra, patriarxat jamiyatda
hukmronlik qilgan holda, patriarxal qadriyatlar matn diskursi orqali jamiyatga
kirib keladi. Ingliz tilida grammatik maskulin rodning keng qo‘llanilishi, kasb
nomlari bilan bog‘liq bo‘lgan feminin roddagi otlarning maskulin rod otlaridan
yasalishi, tildagi gender nomutanosiblikni ochib beruvchi omillar sifatida e'tirof
etiladi. Zamonaviy tilshunoslik paradigmasining o‘zgarishi, ya’ni an’anaviy
tilshunoslikdan tilni inson ongi, tajribasi va faoliyati bilan bog‘liq holda tahlil
qiladigan kognitiv, lingvomadaniyatshunoslik va antropologik tilshunoslikka
o‘tish, gender tilshunosligini fanning yangi yo‘nalishi sifatida rivojlanishiga olib
kelgan. Bu o‘zgarishlar tilni ayol maqomini yuqori darajaga ko‘tarish va gender
tengsizliklarini bartaraf etishga qaratilgan tildagi amaliy o‘zgarishlarga olib
keldi.
Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, ayollar bilan bog‘liq frazeologik birliklar
ko‘pincha salbiy kontekstda ishlatiladi va ularning erkaklarga qaramligi, ijtimoiy
jihatdan pastroq tabaqasi va zaifligi ta’kidlanadi. Erkaklarga oid frazeologik
birliklar esa ularning kuchini, qaror qabul qilish qobiliyatini va yetakchilik
fazilatlarini aks ettiradi. Bunday qat’iy ifodalar orqali gender stereotiplari
shakllanib, erkaklar va ayollar o‘rtasidagi tengsizlikni kuchaytirishi, ularning
imkoniyatlarini cheklashi va jinsga asoslangan ierarxik bo‘linishlarni
mustahkamlashi mumkin. Bunday stereotiplarga qarshi kurashish uchun til
amaliyotiga ongli va faol ta’sir ko‘rsatish, gender tengsizliklarini qo‘llab-
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
128
quvvatlovchi iboralarni kamaytirish, jinslar o‘rtasidagi farqlar va tenglikka
hurmatli munosabatni rivojlantirishga qaratilgan lingvistik tayyorgarlik zarur.
Gender asosidagi kamsitish zamonaviy jamiyatda hamon mavjud bo‘lib, til
ana shunday stereotiplarni aks ettiruvchi va davom ettiruvchi vosita sifatida
xizmat qiladi. Masalan, ba’zi tillarda so‘zlovchining jinsiga qarab fe’l shakllarida
farqlar mavjud bo‘lib, bu erkaklar va ayollar jamiyatda ma’lum rollarga ega
degan taassurotni yaratishi mumkin. Tadqiqotchilar tildagi gender masalalarini
o‘rganish orqali filologlar tilning bizning dunyo va boshqa odamlar haqidagi
tushunchamizni qanday shakllantirishi va gender stereotiplari va tengsizlikka
qarshi kurashish uchun qanday choralar ko‘rish mumkinligi haqida muhim
xulosalar chiqarishi mumkin. Shu bois, bu sohadagi tadqiqotlar jamiyatda
tenglikni va inklyuzivlikni yaratish uchun katta ahamiyatga ega. Frazeologik
birliklarning gender tadqiqotlari til orqali ayollar va erkaklarning obrazlaridagi
farqlarni aniqlash va tahlil qilishga yordam beradi. Shuningdek, ular til orqali
madaniyatga qanday g‘oyalar va e’tiqodlar kirib kelganini va ular bizning gender
rollarini idrok etishimizga qanday ta’sir qilishini tushunishga yordam beradi.
Bunday tadqiqotlar jamiyatning ijtimoiy-madaniy jihatlarini chuqurroq
tushunishga yordam beradi va gender stereotiplariga qarshi kurashishda
samarali bo‘lishi mumkin.
Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, turli xil diskurslarda "ayol" tushunchasi
ko‘pincha noziklik, g‘amxo‘rlik, sezgirlik va hissiylik bilan bog‘liq. Ayolning
tashqi ko‘rinishi nafis, yumshoq, chiroyli tasvirlanadi. Ayollarning xulq-atvor
xususiyatlari odatda hissiy ifoda, empatiya, boshqalarga g‘amxo‘rlik va sezgi
sifatida tavsiflanadi. Ijtimoiy jihatdan, ayollar ko‘pincha ona, uy bekasi, go‘zallik
va xotin roli bilan bog‘liq bo‘ladi. Shu bilan birga, "erkak" tushunchasi kuch-
quvvat, qat’iyat, mas’uliyat, shuningdek, qadr-qimmat bilan bog‘liq. Erkakning
tashqi ko‘rinishi ko‘pincha mushakli, kuchli va erkak sifatida tasvirlanadi.
Erkakning xulq-atvor xususiyatlari odatda qat’iyatlilik, mardlik va o‘ziga ishonch
sifatida tavsiflanadi. Ingliz va o‘zbek tillarida "ayol" va "erkak" tushunchalari
jamiyatda gender stereotiplari orqali ayollar va erkaklar haqida tasavvur va
tushunchalarni shakllantiradi. Bunday stereotiplar erkaklar va ayollar uchun
imkoniyatlar va tanlash erkinligini cheklovchi muayyan qoidalarni o‘rnatadi.
Ayollik stereotiplariga mos kelmaydigan erkaklar hukm va kamsitishga duch
kelishi mumkin. Shuningdek, kuch va mustaqillikni namoyon etishga
intilayotgan ayollar ishonchsizlik va tanqidga duch kelishi mumkin. Bu
stereotiplarga qarshi kurashish uchun gender rollari va xususiyatlarini idrok
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
129
etishni ongli ravishda o‘zgartirish muhimdir. Bu, o‘z navbatida, tenglik va
farqlarni hurmat qilishni targ‘ib qilish orqali amalga oshirilishi mumkin.
Ingliz tilida "woman" so‘zi odatda "ayol" deb tarjima qilinadi. "Ayol"
so‘zining sinonimlari "xotin" va "cho‘ri" bo‘lishi mumkin, ammo bu so‘zlar to‘liq
sinonim emas, chunki ular aniqroq ma’noga ega. "Xotin" turmush qurgan ayolga,
"cho‘ri" esa uy vazifalarini bajaruvchi xodimga, ko‘pincha yosh ayolga ishora
qiladi. Ingliz tilidagi "man" so‘zi erkaklar va umuman insoniyatni o‘z ichiga olgan
kengroq ma’noga ega. "Erkak" so‘zining birinchi ma’nosi haqiqatan ham "shaxs"
bo‘lib, unga erkaklar ham, ayollar ham kirishi mumkin. Biroq, ayolga aniq
murojaat qilish uchun "ayol" so‘zi ishlatiladi.
"Ayol kishi" iborasi, ayniqsa, erkak va ayolni farqlash zarur bo‘lgan
kontekstlarda insonning jinsini ta’kidlash uchun ishlatiladi. Bu ba’zida
chalkashlikni yuzaga keltirishi mumkin, chunki bu ayolning ham shaxs ekanligini
tushuntirish zarurati keraksiz yoki hatto noto‘g‘ri degan taassurot qoldirishi
mumkin. Bunday lingvistik xususiyatlar gender rollari va erkaklar va ayollar
haqidagi g‘oyalar bilan bog‘liq madaniy va tarixiy tendentsiyalarni aks ettirishi
mumkin.
Ayol va erkak bilan bog‘liq matnlarda go‘zallik va xunuklik tushunchasi
gender farqlari kontekstida, ayniqsa til va madaniyatda muhokama qilinadi.
Muallif til va jamiyatda go‘zallik ko‘pincha ayollar bilan, xunuklik yoki go‘zallik
yo‘qligi erkaklar bilan bog‘liqligini ta’kidlaydi. Bu tashqi ko‘rinish va
jozibadorlikni tasvirlash uchun ishlatiladigan turli ibora va ifodalarda o‘z aksini
topadi. Masalan, "cover girl" (qopqoqdagi qiz), "as red as a cherry" (olchaday
qizil) kabi iboralar ayolning tashqi go‘zalligi va jozibadorligini ta’kidlaydi.
Bunday frazeologizmlar ko‘pincha ayollarga yuqori qadriyatlar berilishi, lekin
ularni faqat tashqi ko‘rinishlariga qarab baholanishi tilning ichki mexanizmiga
kirib qolgan stereotiplar sifatida qaralishi mumkin.
Erkaklar bilan bog‘liq frazeologizmda esa ko‘proq kuch va jasoratga urg‘u
beriladi. Masalan, "man of steel" (po‘latdan yasalgan odam), "he's a rock" (u –
tosh kabi) kabi ifodalar erkakning mustahkamligi, qat’iyatliligi va
qiyinchiliklarni engish qobiliyatini ifodalaydi. Bu frazeologizmlar, shuningdek,
erkaklarni faqat jismoniy kuch va jasorat bilan bog‘laydi, va bu turdagi
stereotiplar erkaklarning hissiy ifodalarini yoki zaifliklarini ko‘rsatuvchi til
birliklarini o‘z ichiga olmaydi.
O‘zbek tilida ham gender stereotiplari ko‘plab frazeologizmlar orqali
ifodalanadi. Ayollarga oid frazeologik birliklar ko‘pincha "ko‘zini yuvib" (chiroyli
ko‘rinishdagi) yoki "yolg‘onchi" (ayolni yomon sifatda tasvirlash) kabi iboralar
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
130
bilan ifodalanadi. Erkaklarga oid frazeologik birliklar esa "boshliq", "o‘g‘il" kabi
iboralar orqali erkaklarni kuchli va mas’uliyatli shaxs sifatida aks ettiradi.
Tadqiqotda ko‘rsatilganidek, frazeologizm va boshqa til birliklari
jamiyatdagi gender tengsizliklarini aks ettiradi va ayni paytda ularni tiklash yoki
o‘zgartirish imkonini beradi. Jinsiy stereotiplarning tildagi ifodalanishi, odatda,
jamiyatdagi ijtimoiy ro‘l va qoidalarni mustahkamlashga xizmat qiladi. Shuning
uchun, til va frazeologizmni o‘rganish orqali, biz gender tengsizliklarini
kamaytirishga yordam beradigan muhim strategiyalarni ishlab chiqishimiz
mumkin.
Hozirgi vaqtda ko‘plab ijtimoiy harakatlar va tilshunoslar, genderga
asoslangan stereotiplarga qarshi kurashishda tilning qanday rol o‘ynashini
chuqurroq tahlil qilmoqdalar. Bu faqat tilshunoslar uchun emas, balki keng
jamoatchilik uchun ham muhim masala hisoblanadi. Ayollar va erkaklar
o‘rtasidagi tenglikni targ‘ib qilishda, ularning identifikatsiyasi va imkoniyatlarini
kengaytirishda tilning roli katta ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytganda, frazeologik birliklarning gender aspekti har bir
jamiyatda o‘ziga xos o‘rin tutadi. Bunday frazeologizmlar nafaqat madaniyatni
aks ettiradi, balki gender stereotiplari va rollari haqida ham qimmatli
ma’lumotlar taqdim etadi. Shu bois, bu sohadagi tadqiqotlar jamiyatni
o‘zgarishga, gender tengligini yaratishga va til orqali stereotiplarga qarshi
kurashishga yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Anderson G.L., Mansen M.H., Curtis S.J. Dictionary of proverbs − London:
Worldsworth Editions, 2007. – 656 p.
2. Concise Oxford Dictionary of Proverbs. – Oxford: Oxford University Press,
1998. – 608 р.
3. Crawford P. Women's worlds in seventeenth century England: a sourcebook. −
London: Routlege, 2005. – 366 p.
4. Speake J. The Oxford dictionary of proverbs – Oxford: Oxford University Press,
− 2015. – 412 p
