SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
44
TIJORAT SIRI TO‘G‘RISIDAGI QONUNCHILIKNI BUZGANLIK UCHUN
JAVOBGARLIK MASALALARI
Raxmonaliyeva Mukambar Komiljon qizi
Toshkent davlat yuridik universiteti magistri
https://doi.org/10.5281/zenodo.11559857
Annotatsiya:
Ushbu tezisda tijorat siri to‘g‘risidagi qonunchilikni buzganlik uchun
qo‘llaniladigan javobgarlik turlari va ularning bir-biridan farqli jihatlari olimlar
fikri, amaliyotdagi holatlar asosida yoritib beriladi.
Kalit so‘zlar: javobgarlik, fuqarolik javobgarlik, jinoiy javobgarlik,
ma’muriy javobgarlik, intizomiy javobgarlik.
Abstract:
In this thesis, the types of liability used for the violation of trade secret
legislation and their different aspects are explained based on the opinion of
scientists and practical situations.
Key words: liability, civil liability, criminal liability, administrative liability,
disciplinary liability.
Maxfiy ma’lumotlarga bo‘lgan huquqni buzganlik uchun milliy
qonunchiligimiz har xil turdagi yuridik javobgarlikni qo‘llash imkonini beradi,
xususan:
– fuqarolik-huquqiy;
– jinoiy-huquqiy;
– ma’muriy;
– intizomiy.
Beixtiyor savol paydo bo‘lishi mumkin: fuqarolik huquqi obyekti bo‘lgan
tijorat sirlari boshqa huquq sohalarining obyekti bo‘lishi mumkinmi? O.Oqyulov
va N.Raimovalarning fikriga ko‘ra, “bu yerda g‘ayritabiiy narsa yo‘q. Birinchidan,
bugungi kunda har qanday fuqarolik huquqini o‘rganish an’anaviy ravishda
jinoiy javobgarlikka tortish bilan yakunlanadi; ikkinchidan, intellektual mulk
obyektlari (biz konfidensial ma’lumotlar ularga ham tegishli deb hisoblaymiz)
hanuzgacha boshqa yuridik fanlar doirasidan tashqarida qolmoqda, shuning
uchun fuqarolik huquqi mutaxassislari bu mas’uliyatni o‘z zimmalariga olishlari
kerak
1
.
Maxfiy ma’lumotlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun jinoiy
javobgarlik O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 191-moddasi asosida
1
Раимова Н.Д. Правовой режим конфиденциальной информации в предпринимательских правоотношениях:
Дис. … канд. юрид. наук. – Ташкент: ТГЮУ, 2012. – С.136.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
45
yuzaga keladi. Jinoyat kodeksining 191-moddasida maxfiy ma’lumotlarni tashkil
etuvchi ma’lumotlarni noqonuniy to‘plash, noqonuniy oshkor qilish yoki ulardan
foydalanish bilan bog‘liq jinoyatlar nazarda tutilgan. Ushbu moddaning birinchi
qismida nazarda tutilgan jinoiy harakat formal tarkibli bo‘lib, ma’lumotlarni
oshkor qilganlik yoki to‘plaganlik uchun javobgarlikni belgilaydi, ikkinchi qismi
moddiy tarkibli jinoyat hisoblanadi, ya’ni yuqoridagi harakatlarni amalga
oshirish natijasida, sir egasiga ko‘p miqdorda zarar yetsagina, shu qism bo‘yicha
javobgarlik belgilanadi
2
.
Intizomiy javobgarlikka kelsak, bugungi kunda ish beruvchining tijorat
sirini tashkil etuvchi ma’lumotlarni oshkor qilganlik uchun xodimni intizomiy
javobgarlikka tortishning qonun bilan belgilangan imkoniyati mavjud.
N.S.Gulyayeva to‘g‘ri ta’kidlaganidek, xodimni intizomiy javobgarlikka
tortishning zaruriy sharti xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasiga ish
beruvchining tijorat sirini oshkor qilmaslik majburiyatini kiritish, shuningdek,
bunday majburiyatni korxonaning ichki hujjatlarida belgilab qo‘yish va xodimni
mazkur qoida bilan o‘z vaqtida tanishtirishdir
3
.
Xodim tijorat sirini tashkil etuvchi ma’lumotlarni oshkor qilgan taqdirda,
uning egasi xodimdan yetkazilgan zararni to‘liq qoplashni talab qilish
imkoniyatidan mahrum bo‘ladi, chunki tijorat sirini oshkor qilish natijasida
yetkazilgan zararning asosiy miqdori yo‘qotilgan foyda hisoblanadi va mehnat
qonunchiligi xodim tomonidan faqat to‘g‘ridan-to‘g‘ri haqiqiy zararni qoplashni
nazarda tutadi. Shuni ta’kidlash kerakki, tijorat sirini tashkil etuvchi ma’lumotlar
oshkor etilganda, uning egasiga yetkazilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri haqiqiy zarar ushbu
ma’lumotni moddiy tashuvchisi tomonidan yo‘qotilgan xarajatlardan oshmaydi.
Intizomiy javobgarlik ish beruvchi va uning konfidentlari egalari bo‘lgan
tijorat sirini tashkil etuvchi ma’lumotlarni oshkor qilmaslik va ularning
roziligisiz ushbu ma’lumotlardan foydalanmaslik uchun ish beruvchi tomonidan
belgilangan tijorat siri rejimini bajarish bo‘yicha o‘z majburiyatlarini
bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlikda aybdor bo‘lgan xodimlarga
nisbatan qo‘llaniladi
4
.
Amaliyotda tijorat sirlarini saqlash majburiyatini buzgan ishchilarga
jarima, to‘liq javobgarlikka tortish va boshqa choralar ko‘riladi.
2
Рустамбаев М.Х. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Узбекистан. Тошкент, ИПТД «Ўқитувчи», 2004. -
С. 246.
3
Гуляева Н.С. Коммерческая тайна в предпринимательской деятельности: Сравнительно-правовое исследование
законодательства РФ, зарубежных государств и международно-правового регулирования:
Автореф. дис. ... канд. юрид. наук.- М., 2002. - С. 8.
4
Бороздина Ю.В. За разглашение коммерческой тайны безопаснее уволить по соглашению сторон // Трудовые
споры. Москва, 2010. - № 8. - С. 84-90.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
46
Bu amaliyot noqonuniy hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat
kodeksida intizomiy jazo choralarining to‘liq ro‘yxati keltirilgan va ularni
moddiy javobgarlikka tortish tartibi ham tegishli moddalarida aniq belgilab
qo‘yilgan. Bundan tashqari, mehnat qonunchiligiga muvofiq, mehnat
shartnomasini tuzishda xodimlarning qonun hujjatlari va boshqa normativ
hujjatlarda belgilangan mehnat huquqlari va kafolatlari darajasi pasaytirilishi
mumkin emas.
Tijorat siri egasining manfaatlarini himoya qilishning yana bir usuli –
tijorat sirini oshkor qilgan ayrim toifadagi xodimlar bilan tuzilgan mehnat
shartnomasini muddatidan oldin bekor qilish imkoniyatidir. Bunga Mehnat
kodeksining
161-moddasida belgilangan mehnat majburiyatlarini bir marta qo‘pol ravishda
buzish oqibatida mehnat shartnomasini korxona, muassasa, tashkilot (filial,
tashkilot) rahbari tomonidan bekor qilish mumkinligi haqidagi norma asos
bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligida maxfiy axborotga
bo‘lgan huquqni buzganlik uchun ma’muriy-huquqiy javobgarlik MJtKning
46-moddasida nazarda tutilgan.
Olimlarning qarashlariga ko‘ra maxfiy ma’lumotlarga (xususan, tijorat siri)
bo‘lgan huquqni buzuvchiga ta’sir qilishning ma’muriy tartibi fuqarolik yoki
hakamlik sudida zararni qoplash to‘g‘risida da’vo qo‘yishdan tashqari eng
samarali qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan jarayondir.
Shubhasiz, maxfiy ma’lumotlarga bo‘lgan huquqlarni buzganlik uchun
javobgarlikni qo‘llashda fuqarolik javobgarligi ustuvor ahamiyatga ega.
Fuqarolik aylanmasining normal rivojlanishi uning ishtirokchilari o‘z
majburiyatlarini to‘g‘ri bajarishlari bilan tavsiflanadi. Majburiyat bajarilmagan
yoki lozim darajada bajarilmagan hollarda, majburiyatlarning buzilishi haqida
gap boradi. Bunday huquqbuzarliklarning oldini olish va ularning oqibatlarini
bartaraf etish maqsadida sodir etilgan huquqbuzarlik uchun fuqarolik-huquqiy
javobgarlik belgilanadi.
Fuqarolik
javobgarligi
tushunchasi
masalasi
huquqshunoslikda
munozarali hisoblanadi. Ba’zi mualliflar fuqaroviy javobgarlikni barcha
majburiyatlar qat’iy va mas’uliyat bilan bajarilishi nuqta’i nazardan kelib chiqib,
ijobiy mas’uliyat deb ta’kidlaydilar.
N.D.Raimovaning qarashlariga ko‘ra, majburiyatlarni to‘g‘ri bajarish va
fuqarolik javobgarligi turli xil qoidalarga bo‘ysunadi va ushbu jarayonlardagi
qarzdorning harakatlari bir xil bo‘lishi mumkin emas. Majburiyatlarning to‘g‘ri
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
47
bajarilishi mavjud ekan, javobgarlikka o‘rin yo‘q. Aksincha, javobgarlikning
boshlanishi majburiyatlarning to‘g‘ri bajarilishini istisno qiladi.
Javobgarlik va shu bilan birga fuqarolik huquqlarini himoya qilish
choralari deb atash maqsadga muvofiq bo‘lgan fuqarolik huquqlarini himoya
qilishning qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa usullarini bir-biridan
ajratish lozim.
Fuqarolik javobgarligiga eng toʻliq taʼrifni, bizningcha, X.R.Rahmonqulov
bergan boʻlib, unga koʻra “fuqarolik javobgarligi tushunchasi deganda
huquqbuzarga nisbatan qoʻllaniladigan mulkiy xususiyatdagi sanksiya
tushuniladi. Fuqarolik huquqining umumiy tamoyillariga ko‘ra, fuqarolik
javobgarligi mulkiy xususiyatga ega bo‘lib, shartnoma majburiyatlari va
shartnomadan tashqari
yuzaga keladigan
majburiyatlarga nisbatan
qo‘llaniladi”
5
.
Fuqarolik kodeksining 333-moddasi majburiyatlarni buzganlik uchun
fuqarolik javobgarligining umumiy asosi sifatida aybni nazarda tutadi. Ushbu
moddaning 1-qismi qoidalariga ko‘ra javobgarlikdan ozod bo‘lishni istagan
shaxs o‘zining aybsizligini isbotlashi lozim. Fuqarolik huquqi normalariga ko‘ra,
qarzdor o‘z majburiyatlarini buzishda aybdor bo‘lgan taqdirdagina javobgar
bo‘ladi. Agar u majburiyatni buzishda aybdor emasligini isbotlasa, u
javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin.
Xulosa qilib, tijorat sirlarining maxfiy saqlanishida sir egasi va xodim o‘rtasidagi
mehnat shartnomasi, tashkilot tomonidan ishlab chiqilgan sirni himoya qilish
mexanizmi, maxfiy ma’lumotlarning muhofazasi ta’minlovchi qonunchilik bazasi
alohida ahamiyat kasb etadi. Tijorat sirlariga bo‘lgan huquqlarni himoya qilishda
fuqarolik javobgarligi muhim ahamiyatga ega bo‘lishiga qaramay, maxfiy
ma’lumotlarni insofsiz olish holatlarida, huquqbuzarlik nafaqat fuqaroviy, balki
boshqa javobgarlik turlari yurisdiksiyasiga ham kiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Раимова Н.Д. Правовой режим конфиденциальной информации в
предпринимательских правоотношениях: Дис. … канд. юрид. наук. –
Ташкент: ТГЮУ, 2012. – С.136.
2. Рустамбаев М.Х. Комментарий к Уголовному кодексу Республики
Узбекистан. Тошкент, ИПТД «Ўқитувчи», 2004. - С. 246.
3. Гуляева Н.С. Коммерческая тайна в предпринимательской деятельности:
Сравнительно-правовое исследование законодательства РФ, зарубежных
5
H.Rahmonqulov. Majburiyat huquqi. – Toshkent, TDYI, 2005. – B. 123.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
48
государств и международно-правового регулирования: Автореф. дис. ...
канд. юрид. наук.- М., 2002. - С. 8.
4. Бороздина Ю.В. За разглашение коммерческой тайны безопаснее
уволить по соглашению сторон // Трудовые споры. Москва, 2010. - № 8. - С.
84-90.
5. H.Rahmonqulov. Majburiyat huquqi. – Toshkent, TDYI, 2005. – B. 123.
