SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
66
O’RXUN ENASOY OBIDALARI
Muhammadjonova Gulsanam Vohidjon qizi
Qo’qon Davlat Pedagogika Instituti 1-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.13771240
Annotatsiya
Ushbu maqola O’rux- Enasoy bitiktoshlari haqida ma’lumot berishdan
tashqari u yerlardan yana qanday qimmatli buyumlar borligi haqida ma’lumot
keltirilgan.
Kalit so’zlar:
O’rxun daryosi, Enasoy vodiysi, bitiktoshlar, Kultegin, Bilga
Xoqon, To’nyuquq, qabrtoshlar, Go’kturk .
O'rxun-Enasoy yodgorliklari tarixiy ahamiyatga ega bo'lib, Markaziy Osiyoning
qadimiy madaniyatini o'rganishda muhim rol o'ynaydi. Bu yodgorliklar, asosan,
O'rxun daryosi bo'yida va Enasoy vodiysida joylashgan bo'lib, ular qadimiy
turkiy yozuvlar, arxitektura va san'at namunalarini o'z ichiga oladi.
O'rxun yodgorliklari. O'rxun daryosi bo'yida topilgan bu yodgorliklar turkiy
xalqlar tarixini o'rganishda muhimdir. Bu yerda topilgan yozuvlar VIII asrning
o'rtalariga tegishli bo'lib, qadimiy turkiy til va madaniyatni o'rganish uchun
muhim manba hisoblanadi. Yodgorliklar orasida qabr toshlari, xiyobonlar va
boshqa arxitektura ob'ektlari mavjud.
O'rxun yodgorliklarining eng muhim qismini tashkil etadigan yozuvlar bo'lib,
ular qora toshlarga yoki metallarga o'yilgan. O’rxun yozuvi runik yozuvlar
guruhiga kiradi. Yozuvlar toshlarga o‘yib yozilgan va harfli (alfavitsiy) tizimga
asoslangan. Har bir belgi ma'lum bir tovush yoki so‘z ma'nosini ifodalaydi.
Yozuvlar ko‘pincha hukmdorlar, ularning yutuqlari, urushlar, va tinchlik
o‘rnatish haqida ma'lumotlar beradi. Ular shuningdek, xalqning ijtimoiy va
madaniy hayoti haqida ham hikoya qiladi.
Ulardan eng mashhurlari:
Kultegin yozuvi - 8-asrga oid O'rxun yodgorliklarining eng mashhur
namunalaridan biri. Bu yozuv 732-yilda o'yilgan bo'lib, Kultegin nomli turkiy
qahramon va davlat arbobi haqida ma'lumot beradi. Unda Kultegin hayoti, ya’ni
Kulteginning jangovar yutuqlari, qahramonliklari va davlat xizmatidagi roli
haqida hikoya qiladi. U turkiy davlatning muhim arbobi bo'lib, ko'plab janglarda
qatnashgan va mamlakatni himoya qilgan. Bundan tashqari turkiy xalqlarning
tarixiy va madaniy merosini yoritish ham muhim rol o’ynaydi. Kultegin yozuvi
hozirda Moskva, Rossiyadagi Davlat Tarixiy Muzeyida saqlanadi. Yozuv 1889-
yilda rus arxeologi Sergey Tolstov tomonidan topilgan va muzeyga olib kelingan.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
67
Bilga Xoqon bitiktoshi - 8-asrga oid muhim tarixiy ashyolar bo‘lib, ilk turkiy
davlatlar haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Bu yozuvlar Goʻkturk xoqonligi
davrida, xususan, Bilga Xoqon va uning ukasi Kultegin davrida qurilgan. Bu
yozuvning yozilishidan maqsadi Bilga Xoqonning erishgan yutuqlari va uning
harbiy muvaffaqiyatlarini xotirlash va sharaflash uchun yaratilgan. Ma’lumot
o’rnida bu yozuvlar Go’kturklarning siyosiy va madaniy merosini yetkazish
vositasi bo’lib ham xizmat qilagan.
To’nyuquq bitiktoshi - 7-asrdagi turkiy xalqlarning tarixi, siyosati va madaniyati
haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan. Unda turkiy xalqlarning atoqli davlat
arbobi va lashkarboshisi, Goʻkturk xoqoni Bilga Xoqonning bosh maslahatchisi
To’nyuquq nomi bilan atalgan. To’nyuquq Goʻkturk xoqonligining dastlabki
tanazzuldan keyin tiklanishi va mustahkamlanishida muhim rol oʻynadi. Bu
bitiktosh Mo‘g‘ulistondagi O‘rxun daryosi yaqinida joylashgan bo‘lib, u yerda 19-
asrda topilgan. Bu mintaqada topilgan bir qancha Oʻrxun yozuvlaridan biri
boʻlib, ilk turkiy tarixni tushunish uchun muhim ahamiyatga ega. Yozuv qadimgi
turkiy yozuvda oʻyilgan boʻlib, To’nyuquq hayoti, erishgan yutuqlari va siyosiy
strategiyasi haqida hikoya qiladi. Unda uning harbiy yurishlari, Go‘kturk
xoqonligini qo‘llab-quvvatlashdagi roli, davlatni tiklash va boshqarishga
qo‘shgan hissasi haqida batafsil ma’lumot berilgan. To’nyuquq bitiktoshi
Goʻkturk xoqonligining siyosiy va harbiy tarixini tushunish uchun muhim manba
hisoblanadi. U imperiya oldida turgan ichki va tashqi qiyinchiliklar va ularni
yengish uchun qoʻllanilgan strategiyalarni yoritib beradi. Xulosa qilib aytganda,
To’nyuquq bitiktoshii ilk turkiy davr, Goʻkturk xoqonligi hamda uning asosiy
siymolaridan biri To’nyuquqning hayoti va xizmatlari haqida har tomonlama
maʼlumot beruvchi hayotiy tarixiy hujjatdir.
Yozuvlardan tashqari, O'rxun yodgorliklari turli arxitektura va haykalchilik
ob'ektlarini o'z ichiga oladi. Jumladan, o‘sha davrning badiiy uslubi va diniy
e’tiqodi haqida tushuncha beradigan turli figuralar tasvirlangan haykallar va
relyeflar, Gokturk xalqining hunarmandchiligi va texnologik mahoratini aks
ettiruvchi asboblar, qurollar va bezaklar, kundalik hayot va savdo haqida
ma'lumot beruvchi sopol va sopol buyumlar parchalari, dafn etish odatlari bilan
bog‘liq artefaktlar, jumladan, o‘sha davrning urf-odatlari va ijtimoiy
tuzilmalariga oydinlik kirita oladigan qabr buyumlari topilgan. Ushbu topilmalar
birgalikda Go'kturk xoqonligi tarixi, madaniyati va jamiyatini qayta qurishga
yordam beradi
Enasoy yodgorliklari. Moʻgʻulistonning Enasoy hududidan topilgan qadimiy
yozuvlar toʻplami. Bu yozuvlar ilk turkiy davlatlar, xususan, Goʻkturk xoqonligi
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
68
haqida qimmatli maʼlumotlar berishi bilan ahamiyatlidir. Yozuvlar qadimgi
turkiy yozuvda yozilgan bo‘lib, bu yozuv O‘rxun bitiklarida ham qo‘llanilgan. Bu
yozuv eng qadimgi turkiy yozuvlardan biri boʻlib, ilk turkiylarning tili va yozuv
tizimini tushunish uchun juda muhim dalillardir. Boshqa turkiy yozuvlar singari
Enasoy matnlarida ham esdalik xabarlari, tarixiy yozuvlar, harbiy yurishlar va
yutuqlarga havolalar mavjud. Ular ko'pincha muhim shaxslarning ishlarini
nishonlaydilar va vaqt qadriyatlari va ustuvorliklari haqida tushuncha beradilar.
Enasoy bitiklari O‘rxun yozuvlari bilan bir qatorda turkiy xalqlar tarixi va
madaniy merosini tushunishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ular Markaziy Osiyo
va ilk turkiy davlatlar tarixini qayta tiklashga yordam beradigan kengroq
yozuvlar majmuasining bir qismidir.
Bu bitiklar ilk turkiy tamaddunlar va ularning Markaziy Osiyoda yozuv va davlat
shakllanishi tarixiga qo‘shgan hissalarini o‘rganayotgan tarixchi va tilshunos
olimlar uchun zarurdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
www.ziyouz.com kutubxonasi O’rxun bitiglari
2.
Eng eski turk adabiyoti namunalari. T.:1927
3.
N.
Rahmonov. Ko’hna bitiktoshlar. - T.:1990
