SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
32
V-XI ASRLARDA YEVROPADA PSIXOLOGIYANING RIVOJLANISHI
Baxtiyorova Umida Ulug‘bek qizi
Buxoro davlat universiteti tadqiqotchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.13353026
Annotatsiya.
maqolada psixologiya tarixi, uning ruh haqidagi falsafiy
mulohazalardan aqliy jarayonlar va inson xulq-atvori bo'yicha zamonaviy ilmiy
izlanishlarga qadar bo'lgan taraqqiyoti, psixologiya rivojlanishining asosiy
bosqichlari, psixologiyaning rivojlanish xususiyatlari, Kognitiv psixologiya,
zamonaviy psixologiyagacha bo‘lgan jarayonlar mazmuni ilmiy asoslangan holda
bayon etilgan.
Kalit so‘zlar:
psixologiya tarixi, falsafiy mulohazalar, aqliy jarayonlar, inson
xulq-atvori, taraqqiyot, psixologiya bosqichlari, psixologiyaning xususiyatlari,
Kognitiv psixologiya, zamonaviy psixologiya.
Аннотация.
в статье научно обоснованно изложена история
психологии, ее развитие от философских рассуждений о душе до
современных научных исследований психических процессов и поведения
человека, основные этапы развития психологии, особенности развития
психологии, познавательная психология, содержание процессов до
современной психологии.
Ключевые слова
: история психологии, философские рассуждения,
психические процессы, поведение человека, прогресс, этапы психологии,
особенности
психологии,
когнитивная
психология,
современная
психология.
Annotation.
the article describes the history of Psychology, its
development from philosophical reflections on the soul to modern scientific
research on mental processes and human behavior, the main stages of the
development of psychology, the features of the development of psychology,
cognitive psychology, the content of processes ranging from modern psychology
with scientific justification.
Keywords
: history of psychology, philosophical reflections, mental
processes, human behavior, progress, stages of psychology, features of
psychology, cognitive psychology, modern psychology.
Psixologiya tarixi-bu ruh haqidagi falsafiy mulohazalardan aqliy jarayonlar
va inson xulq-atvori bo'yicha zamonaviy ilmiy izlanishlarga qadar bo'lgan yo'l.
Psixologiya rivojlanishining asosiy bosqichlari:
1.
Oldin ilmiy psixologiya (19-asrgacha):
-
falsafiy mulohazalar: falsafa doirasida ruh va ruhiyatni o'rganish.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
33
-
faylasuflar-psixologiyaning "otalari": aflotun, aristotel, dekart, lokk, kant,
hegel va boshqalar.
-
asosiy g'oyalar: ruh shaxsiyatning markazi, iroda erkinligi, ong va his-
tuyg'ular, atrof-muhitning psixikaga ta'siri.
2.
Mavzu psixologiyasi (XIX asr):
-
Vilgelm Vundt: birinchi eksperimental psixologiya laboratoriyasining
asoschisi (1879) va psixologiya bo'yicha birinchi darslik muallifi.
-
eksperimental usullarning rivojlanishi: aqliy jarayonlarni o'rganish uchun
birinchi eksperimental usul va texnikalarning paydo bo'lishi.
-
oddiy aqliy jarayonlarni o'rganish: idrok, e'tibor, xotirani o'rganishga
e'tibor.
3. Funktsionalizm (XIX asr oxiri - XX asr boshlari):
-
psixikaning funktsiyalarini o'rganish: aqliy jarayonlar insonning atrof-
muhitga moslashishi va omon qolishiga qanday yordam berishini o'rganishga
qaratilgan.
-
amerikalik psixologlarning hissalari: Jeyms, Devi, Anxel.
4. Bixeviorizm (20-asr boshlari):
-
xulq-atvorni o'rganish: tashqi stimullarga javob sifatida inson xatti-
harakatlarini o'rganishga e'tibor qaratish.
-
Jon B. Uotson, B. F. Skinner: bixeviorizmning asosiy vakillari.
-
shartli reflekslar usullari: shartli reflekslarni o'rganish usullarini ishlab
chiqish (I. P. Pavlov).
5. Gestalt psixologiyasi (20-asr boshlari):
-
yaxlit idrok: inson dunyoni alohida elementlar to'plami sifatida emas, balki
butun sifatida qanday qabul qilishini o'rganish.
-
Vertaymer, Köhler, Koffka: Gestalt psixologiyasining asosiy vakillari.
6. Psixoanaliz (20-asr boshlari): Zigmund Freyd: psixoanaliz asoschisi.
-
ongsiz: ongsizlikni va uning inson xatti-harakatlariga ta'sirini o'rganish.
-
psixologik himoya mexanizmlari: odam tashvish va stressdan himoya
qilish uchun foydalanadigan psixologik mexanizmlarni o'rganish.
7. Kognitiv psixologiya (20-asr o'rtalari):
-
kognitiv jarayonlarni o'rganish: kognitiv jarayonlarni o'rganishga e'tibor -
idrok, e'tibor, xotira, fikrlash, nutq, qaror qabul qilish.
-
tadqiqot usullarini ishlab chiqish: yangi tadqiqot usullarini yaratish -
elektroensefalografiya (EEG), magnetoensefalografiya (Meg), funktsional
magnit-rezonans tomografiya (fMRI).
8. Zamonaviy psixologiya:
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
34
-
turli xil yondashuvlarning kombinatsiyasi: inson psixikasini o'rganishda
kognitiv, xulq-atvor, neyropsikologik yondashuvlarning kombinatsiyasi.
-
fanlararo tadqiqotlar: psixologlarning nevrologlar, shifokorlar, kompyuter
mutaxassislari bilan hamkorligi.
-
psixologiya tarixi nafaqat turli maktablar va yo'nalishlarning ketma-
ketligi. bu bizning davrimizda davom etayotgan inson psixikasi haqidagi
bilimlarni rivojlantirishning dinamik jarayoni.
Evropada V-XI asrlar davri antik davrdan O'rta asrlarga o'tish bilan ajralib
turardi. Ushbu o'tish hayotning barcha sohalarini, shu jumladan psixologiyani
rivojlantirishga ta'sir ko'rsatdi.
Ushbu davrda psixologiyaning rivojlanish xususiyatlari quyidagi tarzda
izohlanadi (1-jadvalga qarang).
1-jadval
Psixologiyaning rivojlanish xususiyatlari
№
Psixologiyaning
rivojlanish
xususiyatlari
Mazmun-mohiyati
1 Diniy ta'limotning
ustunligi
bu davrda din jamiyatda ustun rol o'ynagan.
Psixologik g'oyalar ruhga va uning Xudo bilan
munosabatlariga katta e'tibor bergan nasroniylik
ta'limoti asosida qurilgan.
2 Ilmiy
tadqiqotlarning
etishmasligi
psixologiya bo'yicha ilmiy tadqiqotlar deyarli yo'q
edi. Psixologiya diniy bilimlarning bir qismi sifatida
qaraldi.
3 Ma'naviy hayotga
e'tibor
psixologik g'oyalar ma'naviy hayot, axloq, gunoh,
tavba, o'lim va najotni o'rganishga qaratilgan
4 Qadimgi
g'oyalarning ta'siri
diniy ta'limotning ustunligiga qaramay, psixikaga
oid qadimiy g'oyalar o'rta asr tushunchalariga
ta'sir ko'rsatishda davom etdi
5 Asosiy psixologik
g'oyalar
Ruh shaxsiyatning markazi sifatida: xristianlik ruh
haqidagi g'oyani o'lmas va Xudo bilan uzviy bog'liq
bo'lgan shaxsning Markaziy elementi sifatida
tasdiqladi
6 Gunoh va tavba
gunoh" va "tavba"tushunchalariga alohida e'tibor
berildi. Inson gunohga moyil, ammo tavba qilish
orqali gunohlarini kechirishi mumkin deb
ishonilgan
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
35
7 Iroda erkinligi
xristianlik insonning Iroda erkinligi, uning
yaxshilik va yomonlik o'rtasida tanlov qilish
qobiliyati g'oyasini tasdiqladi
8 Aql
va
his-
tuyg'ular
O'rta asr mutafakkirlari aql va his-tuyg'ular bilan
o'rtoqlashdilar, ratsional va hissiy bilimlarning
ahamiyatini angladilar
Psixologiyaning keyingi rivojlanishiga ta'siri:
-Teologik psixologiyaning rivojlanishi: insonning ma'naviy hayotini va
uning Xudo bilan munosabatlarini o'rganish teologik psixologiyaning rivojlanishi
uchun asos yaratdi.
-Axloqqa e'tibor: axloq va axloqqa e'tibor keyinchalik axloqiy va psixologik
g'oyalarning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatdi.
-Falsafaga ta'siri: O'rta asr psixologiyasi inson, uning ruhi, Iroda erkinligi
haqidagi falsafiy g'oyalarga ta'sir ko'rsatdi.
Platon bilan Aristotel yaratgan ruh haqidagi ta’limot o‘rta asrlarda Sharqda
ham, G‘arbda ham hukmron bo‘lib qoldi. Psixologiyadagi bu oqim keyinchalik
(XVIII asrda) metafizik yoki ratsionalistik psixologiya deb nom oladi.
Psixologiya shuning uchun ham metafizik deb ataladiki, uning tekshirish
predmeti bo‘lgan – ruh psixik jarayonlar – fizik hissiy dunyo chegarasidan
tashqarida mavjud mohiyat, g‘ayri jismoniy bir narsa deb tushuntiriladi; shuning
uchun ham ratsionalistik deb ataladiki, uning tekshirish metodi tajribadan
ajratilgan faqat quruq mulohazadan iborat edi.
O‘rta asr mutafakkirlarining ruh va ruhiy hayot haqidagi mulohazalari,
asosan, ruhning mohiyati haqidagi, uning kuchi, qobiliyatlari va kelib chiqishi
haqidagi, uning tana o‘lgandan keyingi taqdiri haqidagi, ruhning tanaga bo‘lgan
munosabati haqidagi masalalarga qaratilgan edi.
Ruhning mohiyati haqidagi masala, odatda, Platon va Aristotellarda qanday
hal qilingan bo‘lsa, xuddi shunday hal qilinar edi. Ruh o‘z tabiatiga ko‘ra barcha
moddiy va jismoniy narsalarga qarama-qarshi qo‘yilar edi. Ruh o‘z tabiatiga
ko‘ra alohida qobiliyatlarga egadir, deb fikr yuritilardi.
Shuningdek, o‘rta asr mutafakkirlari iroda masalasiga ham alohida e’tibor
berdilar.
Masalan, Avgustin Ipponskiy (353-430 y.) birinchi bo‘lib kishining boshqa
ruhiy qobiliyatlari orasida irodaning muhim ahamiyatga ega ekanligi haqida fikr
yuritgan. Irodaning ustunligi haqida, ayniqsa, Duns Skott (1265-1308 y.) ning
ta’limoti juda yaqqoldir. Uning aytishicha, iroda aqldan ham yuqori turadi.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
36
Butun o‘rta asr tarixi mobaynida, undan keyingi vaqtlarda ham, falsafa va
psixologiyada iroda erkinligi haqidagi tortishuv juda katta o‘rin egalladi. Bu
masala bo‘yicha V asrdayoq ikkita oqim – determinizm va indeterminizm paydo
bo‘lgan.
Deterministlar
(lot. determinare – belgilamoq) inson irodasi dunyodagi
hamma narsalar singari sababiyat qonuniga bo‘ysunadi, binobarin, insonning
barcha irodaviy harakatlari ham erkin emas, balki zaruriyat bilan, o‘z sabablari
bilan belgilanadi deb ta’lim beradilar.
Indeterministlar
aksincha, inson irodasi va uning xatti-harakatlari har
qanday sababiyatdan xoli hamda zaruriyatga bog‘liq emas, deb ta’lim beradilar.
Indeterminizm sof idealistik ta’limot edi. Determinizmda esa idealistik
tendensiyalar ifodalangan edi.
Umumiy va mavhum tushunchalar haqidagi masala ham iroda erkinligi
haqidagi masaladan kam tortishuvlarga sababchi bo‘lmaydi. Bunda ikki oqim –
realistlar bilan nominalistlar o‘rtasida tortishuv ketadi.
Realistlar
– umumiy tushunchalar («universallilar» o‘sha vaqtda shunday
deb atashardi) real, ob’ektiv holda mavjuddir va inson aqlida yakka narsalarga
bog‘liq bo‘lmagan holda aks etadi, deb da’vo qildilar. Shunday qilib, realistlar
faqat Platonning narigi dunyo ideya (g‘oya)lar dunyosi haqidagi, har bir kishi
aqlidagi bu g‘oyalarning tug‘ma ekanligi haqidagi ta’limotini takrorladilar, xolos.
Anzelm Kenterbenskiy (1033-1109 y.) va Shampolik Vilgelm (1121-
1170 y.) lar realizmning eng ko‘zga ko‘ringan vakillari edi.
Nominalistlar
(lat. nominale – nom, ot) umumiy tushunchalarni faqat
predmetlarning nomlaridir, deb hisoblaydilar. Realistlarga qarama-qarshi
o‘laroq, nominalistlar faqat individual sifatlarga ega bo‘lgan alohida-alohida
narsalargina real mavjuddir, − deb da’vo qilganlar. Umumiy tushunchalar esa
faqat biz butunlikka kiradigan predmetlarning hammasiga tadbiq qilinadigan
so‘zlardir. Nominalistlarning ta’limotlarida ba’zi bir o‘rta asr mutafakkirlarining
materialistik tendensiyalarida ham ifodalangan. Nominalizmning eng ko‘zga
ko‘ringan vakillari I.Rosselin (1050-1125 y.), Duns Skott (1265-1308 y.), Vilyam
Okkam (1200-1349 y.)lar edilar.
Ayrim psixik jarayonlarni tushuntirishda ham ba’zi bir psixologlarda
materialistik element va tendensiyalar namoyon bo‘ldi. Masalan, O‘rta Osiyolik
shifokor va faylasuf Ibn Sino (980-1037 y.) va arab mutafakkiri Ibn Rashid
(1125-1198 y.)lar Aristotelga ergashib, «sezuvchi ruhning harakatlanuvchi va
jozibador kuchlarini» o‘rganish uchun harakat qildilar. Ular sezgilarni keltirib
chiqargan qo‘zg‘ovchilardan farq qilish zarurligi haqidagi masalani qo‘yadilar,
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
37
ong faoliyati bilan fiziologik jarayonlar o‘rtasida yaqin aloqa va bog‘lanishlar
o‘rnatishga intiladilar.
Qadimgi Rossiyada kitob madaniyati boshlanishi bilan (X-XI asrlarda)
psixologiya sohasida G‘arb va Sharq mutafakkirlarida qanday tarkib topgan
bo‘lsa, xuddi o‘sha holda fikr va bilimlar tarqala boshlaydi.
Bu bilimlarning eng muhim manbai Vizantiya mutafakkirlari Iogann
Damaskinning (673-777 y.) grek tilidan slavyan tiliga tarjima qilingan
«Dialektika» va «Haqiqiy imon haqida» nomli asarlari edi.
I.Damaskin ta’limotiga ko‘ra, ruh alohida ilohiy substansiyadir. U so‘z, aql-
idrok hamda erkin irodaga ega bo‘lgan g‘ayri jismoniy, oddiy, tirik va abadiy
mohiyatdir. Ayni vaqtda ruh inson tanasi bilan birikib bitta mavjudotni tashkil
qiladi. Uni insonning o‘sish va ko‘payish kabi funksiyalaridan ajratish mumkin
emas. Ruh tana organlaridan o‘z qurollari sifatida foydalanadi va xulq hamda
xatti-harakatlarida namoyon bo‘ladi.
Damaskin ruh tanaga bog‘liq: masalan, u biologik o‘sishga va boshqa tashqi
sabablarga qarab o‘zgaradi deb ta’kidlaydi.
Biroq Damaskin ruh va tananing birligini yashirin, qanday birlashganligi
sirli bir hodisa va insonning aqli buni bilishda ojizlik qiladi, deb hisoblaydi. Bu
fikrlarda Aristotelning ta’siri va hissasi ko‘rinib turibdi.
Ratsionalistik psixologiya fan taraqqiyotidagi bosqichlardan biridir. Hozirgi
vaqtda bu psixologiyani bilish tarixiy jihatdan qiziqarli, xolos. Bu psixologiya
qandaydir ilmiy yoki amaliy ahamiyatga ega emas. SHu psixologiya negizida
ishlab chiqilgan terminologiyanigina undan qolgan meros deb hisoblash
mumkin.
VII asrning oxirlarida Movaraunnahr xalqlari asta-sekin arab xalifaligi
qaramog‘iga o‘ta boshlaydi. Islomning har jihatdan mustahkam joriy etilishi esa
asosan IX asrning I choragida boshlangan. Shuning uchun ham Movaraunnahr
allomalari arab musulmon madaniyati bilan faqat IX asrning boshidan tanisha
boshlaganlar. Chunonchi, Muhammad al-Xorazmiy va Ahmad al-Farg‘oniy
Bag‘dod akademiyasi «Dorul hikma»ga IX asrning 16-20 yillarida kelganlar. Shu
vaqtdan boshlab O‘rta Osiyo fani, falsafasi, adabiyoti va madaniyati tarkibida
mustahkam bosqich sifatida, ya’ni O‘rta Osiyo mahalliy madaniyatining yangi
bosqichi sifatida shakllana boshlagan edi. Demak, arab madaniyati va islomning
O‘rta Osiyo xalqlari madaniyatiga, ruhiyatiga ta’siri haqida ham xuddi mana shu
vaqtdan boshlab gapirish mumkin.
Abu Nasr Forobiyning psixologik qarashlari. Abu Nasr Forobiy Yaqin va
O‘rta Sharqda ilg‘or ijtimoiy-falsafiy oqimning asoschilaridan biri bo‘lib, «Sharq
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
38
Aristoteli» degan unvonga sazovor bo‘lgan mashhur mutafakkir. Forobiy (873-
950) dunyoqarashining asosi, ya’ni dunyoning tuzilishi haqidagi tushunchasini
«panteistik» degan fikr tashkil etadi. Mavjudot yagona boshlang‘ichdan
pog‘onama-pog‘ona vujudga kelgan, yakkalikdan ko‘plikka, rang-baranglikka
borgan. Uning dunyoqarashidagi asosiy maqsadlardan biri ilmiy-falsafiy
usulning mustaqilligini nazariy jihatdan asoslab berishga, uning inson
tafakkuriga, aqliy bilimiga asoslanganligini isbotlashga intilishdir.
Forobiy bilishning ikki shakli bosqichini − hissiy va xayoliy, aqliy bilishni
bir-biridan farqlaydi. U sezgi roliga to‘xtalib, besh turga bo‘ladi.
Forobiy sezgini bilishning manbai deb hisoblagan, uning qarashlari
Aristotelning «sezmagan odam hech narsani bilmaydi ham, tushunmaydi ham»
degan qarashlariga o‘xshab ketadi.
Forobiy inson (ruh) jonining bir tandan boshqasiga o‘tib, ko‘chib yurishi
mumkinligini inkor etadi va uni balki tan kabi individual «substansiyasining
birligi» sifatida tushunadi. Uning fikri izchil emas edi. Bunday ikkilanish
Aristotelga ham xos bo‘lgan.
Forobiyning ruhiy jarayonlar, ularning bilish va mantiq tizimi haqidagi
ta’limoti o‘rta asrlar falsafasining katta yutug‘i edi.
Al Xorazmiyning psixologik qarashlari. Abu Abdulloh al Xorazmiy ham O‘rta
Osiyoning buyuk mutafakkirlaridan biri hisoblanadi. Abu Abdulloh al Xorazmiy
dunyoqarashining muhim tomoni, uning keng bilimi, ilmning ko‘p jabhalari
masalalarini tushunishga ob’ektiv yondashishga qaratilgan. Xususan, uning tib,
odam anatomiyasi va fiziologiyasi sohasidagi bilimi hissiy sezgining moddiy
asoslarini qidirishga yordam beradi. «Shaxsiy ruh − u miyada bo‘lib, undan
badan a’zolariga asab orqali tarqaladi» deydi. O‘rta asr Sharq peripatetiklari
uchun aql bilimning yana bir manbaidir. Ular aqlni ikki turga − tug‘ma va
orttirilgan aqlga ajratishadi. Xorazmiy aqlni odam nafslarining kuchlaridan biri
deb hisoblaydi.
Umuman olganda, Abu Abdulloh al Xorazmiyning psixologik falsafiy
qarashlari o‘z davri ilmiy dunyoqarashining rivojiga katta hissa qo‘shgan.
Abu Ali ibn Sinoning psixologik qarashlari. Abu Ali ibn Sinoning (980-1037)
psixologik-falsafiy qarashlari, ilmlar tasnifi, ta’rifi va tarkibi haqidagi fikrlari
uning «Tib qonunlari» asarida inson fiziologiyasi va psixologiyasi asosida talqin
etiladi. Ibn Sino sezgini tashqi va ichki sezgilarga ajratadi. Tashqi sezgi insonni
tashqi olam bilan bog‘laydi, ular 5 ta: ko‘rish, eshitish, ta’m − maza bilish, hid va
teri sezgisi. Bular insonning ma’lum organlari − teri, ko‘z, og‘iz, burun va quloq
bilan uzviy bog‘liq.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
39
Ichki sezgilar - bu umumiy, chunonchi, tahlil etuvchi, ifodalovchi, eslab
qoluvchi (xotira), tasavvur etuvchi (xayol) sezgilardir. Ibn Sino miyani barcha
sezgilardan boruvchi nervlar markazi, umuman inson nerv tizimining markazi
ekanligi haqidagi ta’limotni olg‘a surgan. Inson tana va jondan tashkil topadi,
miya insonni boshqarib turuvchi markazdir.
Ibn Sinoning ilmiy psixologik-falsafiy fikrlari noyob oltin xazina bo‘lib
hisoblanadi.
Abu Rayhon Beruniyning psixologik qarashlari. Abu Rayhon Beruniyning
(973-1043) fikricha, inson hayvondan aql bilan farq qiladi. Lekin insonning
hayvondan tubdan farq qiladigan bu xususiyati qanday bo‘lganligini
tushuntirganda Ollohga murojaat qilib, insonni xudo azaldan shunday yaratgan
deydi.
Beruniyning ruhiy va moddiy ehtiyojlarning roli haqidagi fikri o‘sha davr
uchun nihoyatda qimmatli fikr edi. U jamiyat yuzaga kelishida kishilarning
moddiy ehtiyojlari rolini ko‘ra oladi.
Beruniyning fikricha, aql, mehnat, erkin tanlash insonning hayotini va
ijtimoiy holatini belgilaydi. Inson o‘z ehtiyojlarini mehnat tufayli qondiradi,
deydi.
VIII asrda islomda turli yo‘nalishlar paydo bo‘ldi. Bulardan mutakallimlar,
ularning psixik ta’limotiga ko‘ra hissiy bilishning ahamiyatini, bilimlarimizning
voqelikka muvofiq kelishini inkor etishdir. Ular nimaiki o‘zlari uchun nomaqbul
bo‘lsa (hissiy bilish bilan bog‘liq bo‘lgan sezgi ma’lumotlari va bilimni inkor etish
yordamida) hammasini inkor etadilar va ularga nimaiki tasdiqlash lozim bo‘lsa,
hamma tasavvur qilish mumkin bo‘lgan narsaga yo‘l qo‘yish yordamida
hammasiga yo‘l qo‘yish mumkin deb hisoblaydilar.
So‘fizm ta’limotida butun odam xudoning mujassamlanishidan boshqa
narsa emas. Xudo hamma ko‘rinadigan narsalarda mavjud. Narsalar esa o‘z
navbatida xudoda mavjud. Dunyo − ruh shaklida butun olamga tarqalgan xudo
singari yagonadir. Inson esa ana shu ruhning bir qismi, ertami kechmi u bilan
qo‘shiladi. Bu qo‘shilish xudoga yaqinlashishning asosiy bosqichi − shariat,
taraqqiyot, ma’rifat va haqiqat olib keladi. So‘fizmga ko‘ra xudo bilan
qo‘shilishning o‘zi − eng oliy rohat. So‘fizm xudoga aql yordamida ishonish emas,
balki unga ichki hissiyot orqali yaqinlashishga katta e’tibor beradi.
Xulosa: V-XI asrlarda psixologiyaning rivojlanishi diniy ta'limot va ilmiy
tadqiqotlarning etishmasligi bilan chambarchas bog'liq edi. O'sha davrning
asosiy psixologik g'oyalari insonning ma'naviy hayotini va uning Xudo bilan
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
40
munosabatlarini o'rganishga qaratilgan. Biroq, o'rta asr psixologiyasi teologik
psixologiya va falsafaning keyingi rivojlanishiga ta'sir ko'rsatdi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Umumiy psixologiya (A.V.Petrovskiy tahriri ostida) T; “O‘qituvchi” 1992 y.
2.
Xaydarov F.I., Xalilova N.I.. Umumiy psixologiya. T; Fan va texnologiyalar,
Toshkent 2013.-B. 278.
3.
Andrushenko T.Yu. Diagnosticheskie probi v psixologicheskom
konsultirovanii. M.: Akademiya, 2004. –S. 206.
4.
Balakshina J.A., Proxorenko T.V. Diagnostika pamyati, vnimaniya,
mishleniya, urovnya razvitiya. SPb.: Rech, 2002. –S. 252.
