SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
39
TEMUR TUZUKLARIDA DAVLAT BOSHQARUVI TAMOYILLARI:
MASLAHAT (SHURO), ADOLAT VA TARTIB.
Egamberdiyeva Nafosat Jabborberganovna
Oʻzbekiston Respublikasi Ichki Ishlar Vazirligi
Toshkent 2 akademik litseyi tarix fani oʻqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16892431
Annotatsiya.
Ushbu maqola “Temur tuzuklari”da aks etgan uch asosiy
boshqaruv tamoyilini — maslahat (shuro), adolat (adl) va tartib
(nizom/intizom) — tizimli tahlil qiladi. Manbashunoslik nuqtai nazaridan
tuzukning genezisi va janriy tabiati yoritiladi; so‘ng amaliy boshqaruv
mexanizmlarida mazkur tamoyillarning qanday institut va jarayonlar orqali
“ishlagani” ko‘rsatiladi. Maqola yakunida tamoyillarning o‘zaro ta’siri va
zamonaviy davlat boshqaruvi uchun metodik saboqlar taklif etiladi.
Kalit so‘zlar:
Temur tuzuklari, shuro, adolat, tartib, meritokratiya, intizom,
nizom, siyosiy-huquqiy tafakkur.
Temuriylar davri siyosiy tafakkurida “tuzuk” tushunchasi nafaqat qonunlar
to‘plami, balki hukmdor va jamiyat o‘rtasidagi yozilmagan ijtimoiy shartnoma —
odob, tartib, jazolash va mukofotlash me’yorlaridan iborat normativ-dasturiy
majmuadir. “Temur tuzuklari” (fors-tojik an’analarida “Tuzukoti Temuriy”) o‘z
zamonasi uchun ikki yoqlama ahamiyatga ega: bir tomondan, u davlat qurilishi
va harbiy yurishlar uchun amaliy qo‘llanma bo‘lsa, ikkinchi tomondan, axloqiy-
siyosiy traktat sifatida hukmdor fe’l-atvori va vazifalariga doir me’yorlarni
belgilaydi. Ushbu majmuada boshqaruvning poydevori sifatida maslahat, adolat
va tartib bo‘rttirib ko‘rsatiladi.
Manbashunoslik va metod
Maqola quyidagi manbalar majmuasiga tayanadi: (1) “Temur tuzuklari”ning
turli nashrlari va tarjimalari; (2) Sharafuddin Ali Yazdi (“Zafarnoma”),
Nizomiddin Shomiy, Ibn Arabshoh kabi zamondosh va yaqin davr mualliflari; (3)
“Siyosatnoma” (Nizomulmulk) va Chinggisxon “Yosa”si kabi qiyosiy-normativ
manbalar. Metod sifatida normativ tahlil (qoidalar va prinsiplarning mazmuni),
instituttsional tahlil (qoidalar qanday organlar va amaliy jarayonlar orqali
ishlaganini ko‘rsatish) hamda qiyosiy tarixiy yondashuv qo‘llanadi.
1. Maslahat (shuro): qaror qabul qilishning kollegial modeli
1.1. Shuroning maqsadi
Tuzuklarda muhim siyosiy va harbiy qarorlar mashverat orqali, ya’ni
uzoqni ko‘ra oladigan amirlar, amaldorlar va ulamolar ishtirokida muhokama
qilinishi ta’kidlanadi. Maqsad — xatarlarni oldindan ko‘rish, qarorlarni bir shaxs
hissiyotidan xoli, kollegial aql asosida shakllantirish.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
40
1.2. Ishtirokchilar va vakolat
Shuro tarkibi ko‘p qatlamli: yirik amirlar, viloyat noiblari, harbiy
qo‘mondonlar, moliya va devon ahli, zarur hollarda ulamo va tajribali savdogar-
kotiblar. Bu murakkab tarkib ikki foyda beradi: (1) axborotning tarqoqligi
qisqaradi; (2) qarorlar ko‘p manbali dalil bilan mustahkamlanadi.
1.3. Jarayon va natija
Mashverat odatda (a) ma’lumot yig‘ish (razvedka, soliqlarning holati,
ta’minot), (b) variantlar tahlili (yurish yo‘nalishi, mudofaa, sulh/diplomatiya),
(c) qaror va buyruq bosqichlaridan iborat. Shuro hukmdorning irodasini bekor
qilmaydi, ammo uni mo‘’tadillashtiradi, legitimasiyani kuchaytiradi va
ijrochilarga aniq yo‘nalish beradi.
Xulosa (bo‘lim): Shuro — hokimiyatni bo‘lish emas, balki mas’uliyatni
bo‘lish mexanizmi; u davlat idorasini “bir kishining fikri”dan “tizimli fikr”ga
ko‘chiradi.
2. Adolat (adl): boshqaruvning ma’naviy-huquqiy o‘qi
2.1. Adolatning siyosiy funksiyasi
Tuzuklarda adolat — tartibning ruhi, hokimiyatning legitim asosidir.
“Adolat bilan yer obod, raiyat mamnun” degan tasavvur fiskal barqarorlik va
harbiy qudratning ham sharti: adolatsiz soliqlar, nohaq jazo yoki mansabga
layoqatsiz tayinlov bevosita davlat qudratini yemiradi.
2.2. Sud va nazorat institutlari
Adolatni ta’minlashda qozilar va hisob-kitob (auditorlik) nazorati muhim:
Qozilik — nizolarni shariat va urfga tayangan holda tezkor va xolis hal
qilish.
Devoniy nazorat — soliqlar, bojlar va sarf-xarajatning shaffofligi.
Muntazam hisobot va kutilmagan tekshiruvlar bilan korrupsiya jilovlanadi.
2.3. Rag‘bat va jazoda adolat
Tuzuk meritokratiyani targ‘ib etadi: xizmatga yarasha martaba va in’om,
xiyonat va suiste’molga muqarrar ta’zir. Jazoda mutanosiblik (jinoyat og‘irligiga
monand jazo) va preventsion maqsad ko‘zlanadi. Bu tamoyil amaldorlarda
“qonun oldida mas’ulman” degan ichki intizomni shakllantiradi.
Xulosa (bo‘lim): Adolat — faqat axloqiy talqin emas, balki instituttsional
siyosat: sud, nazorat, rag‘bat-jazo tizimlari orqali barqaror fiskal va ijtimoiy
muvozanatni ta’minlaydi.
3. Tartib (nizom/intizom): boshqaruvning texnik-institutsional
karkasi
3.1. Harbiy-nizomiy tuzilma
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
41
Temur tizimida o‘nlik–yuzlik–minglik bo‘linishi, jang oldi tartib-qoidalari,
navbatchilik, belgilangan signallar va ta’minot zanjiri qat’iy rejalashtiriladi.
Bunday standartlashuv qo‘shin mobilizatsiyasi va boshqaruvini tez, buyruqlarni
esa aniq va yagonaligini kafolatlaydi.
3.2. Fuqaroviy boshqaruvda tartib
Viloyat noiblari, soliq yig‘uvchilar, bozor nazoratchilari, yo‘l-ko‘priklari
mas’ullari uchun aniq vakolat va javobgarlik chiziqlari chiziladi. Har bir mansab
ish tavsifi (funksiyalar) bilan bog‘lanadi; “ko‘p boshliqlik” yoki vakolatlar
qamrab olinmagan “bo‘shliq”larning oldi olinadi.
3.3. Kadrlar va xizmat narvoni
Kadr siyosati sinov (imtihon), sinov muddati va sadoqat/mahorat
mezonlari orqali amalga oshiriladi. Xizmat narvonida barqaror ko‘tarilish uchun
ikki shart: layoqat va halollik. Bu tizim “qarindoshlik kapitali”ni emas, xizmat
kapitalini qadrlaydi.
Xulosa (bo‘lim): Tartib — boshqaruv “mashinasining” mexanikasi: standard
operatsion tartiblar (SOP), aniq vakolatlar, audit va hisobot — barchasi siyosiy
irodani barqaror ijroga aylantiradi.
4. Uch tamoyilning o‘zaro aloqasi: muvozanat mexanizmi
Maslahat → Adolat: shuro qarorlarida ko‘p manbali dalil adolat mezonini
kuchaytiradi; sub’ektiv jazo yoki soliq qarorlari kamayadi.
Adolat → Tartib: adolatli rag‘bat-jazo intizomni mustahkamlaydi; tartib
esa o‘z navbatida adolatni instituttsional qiladi.
Tartib → Maslahat: aniq reglament va axborot oqimlari shuroga sifatli
ma’lumot beradi; “qaror uchun yetarli dalil” muammosi hal etiladi.
Uchlik bir-birini to‘ldiradi: maslahat strategiyani to‘g‘ri qo‘yadi, adolat
legitimasiyani ta’minlaydi, tartib esa ijroni kafolatlaydi.
5. Kamchilik va cheklovlar (tarixiy kontekst)
Tuzuklar markazlashgan hokimiyat sharoitida yuqoridan pastga
boshqaruvga tayangan. Shaxsiy sadoqat (bay’at) va harbiy-boshqaruv elitasining
o‘rni yuqori bo‘lganligi sababli, tizim shaxsiy karizmaga qisman bog‘liq edi. Shu
bois vorisiy davrlarda ayni tartibni instituttsionallashtirish qiyinlashgan. Biroq
aynan shuning uchun ham tuzuklar doimiy hisobot, nazorat, imtihon va
maslahat kabi mexanizmlarni kuchli urg‘u bilan belgilaydi — shaxsiy omilning
salbiy ta’sirini kamaytirish uchun.
6. Zamonaviy boshqaruv uchun saboqlar
1.
Dalilga asoslangan qarorlar: shuro — bugungi kunda strategik
komissiyalar, fan-texnika kengashlari va “policy lab”larning tarixiy prototipi.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
42
2.
Meritokratiya va javobgarlik: lavozimga tayinlash va rag‘batni ochiq
mezonlar bilan bog‘lash — korrupsiya xavfini kamaytiradi.
3.
SOP va audit: standart operatsion tartiblar, ichki audit va “kuzatuv
ko‘rsatkichlari” (KPI) — tartib tamoyilining zamonaviy ko‘rinishi.
4.
Adolatli fiskal siyosat: soliqlarni barqarorlik va ijtimoiy rozilik bilan
muvofiqlashtirish — iqtisodiy quvvatning sharti.
5.
Krizis boshqaruvi: yurishlar oldi mashveratiga o‘xshash “stsenariy
rejalashtirish” va razvedka-analitika (bugungi kunda: data intelligence).
Xulosa
“Temur tuzuklari” boshqaruv konsepsiyasining markazida maslahat, adolat
va tartib turadi. Maslahat — qarorlarni ko‘p manbali aql va tajriba bilan
boyitadi; adolat — hokimiyatni axloqiy-huquqiy asosda legitim qiladi; tartib —
siyosiy irodani takrorlanadigan, nazorat qilinadigan ijro jarayonlariga
aylantiradi. Tarixiy cheklovlarga qaramay, mazkur uchlik bugungi davlat idorasi
va yirik tashkilotlar boshqaruvi uchun ham metodik model bo‘lib xizmat qila
oladi: dalilga tayangan shuro, meritokratiyaga asoslangan adolat barqaror
boshqaruvning sinovdan o‘tgan formulasi.
Adabiyotla:
1.
“Temur tuzuklari.” (Turli nashrlar: o‘zbekcha va ruscha tarjimalar, fors-
tojik matni bilan qiyos.)
2.
Sharafuddin Ali Yazdi. “Zafarnoma.” (Temuriylar tarixi bo‘yicha asosiy
manba.)
3.
Nizomiddin Shomiy. “Zafarnoma.” (Yazdining yaqin zamondoshi sifatida
qiyosiy o‘qish muhim.)
4.
Жамолов, А. Ш., & Ахмедова, Н. А. (2022). Psychological aspects of
commitment treatment Of patients with rheumatoid arthritis (Doctoral
dissertation, Doctoral Dissertation, Ташкент).
5.
Файзиев, О. Р. (2017). Потребность населения в растительном масле в
условиях Узбекистана и методические аспекты её определения. Экономика
и предпринимательство, (12-2), 305-309.
6.
Davletov, I., Fayziyev, O., & Умарова, З. (2023). Moliyaviy hisobotning
xalqaro standartlariga muvofiq moliyaviy hisobotlarni konsolidatsiyalash
tamoyillari. Центральноазиатский журнал образования и инноваций, 2(5),
148-151.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
43
7.
Mahamadaliyeva, N. B. (2019). The role of grammar skill in
communicative-oriented teaching of English language. Scientific Bulletin of
Namangan State University, 1(5), 376-379.
8.
Sherzodovna, T. S., & Mamatkulovna, D. N. FEATURES OF CURRICULUM IN
SECONDARY EDUCATION.
9.
Fattohovich, D. F. To the problems of complete assimilation of educational
materials at schools. European Journal of Humanities and Educational
Advancements, 1(4), 55-57.
10.
Fattoxovich, J. F. (2019). Psychology in teaching foreign languages.
Достижения науки и образования, (8-3 (49)), 70-71.
11.
Yumutbaevna, N. A. (2022). Pedagogical issues of formation of tolerance
among youth in conditions of globalization.
12.
Yumutbaevna, N. A. (2022). Pedagogical issues of formation of tolerance
among youth in conditions of globalization.
13.
Тагаева, Т. (2022). Индивидуальные особенности художественного
стиля УС Моэма. Общество и инновации, 3(11/S), 132-137.
14.
Тагаева, Т. Б. (2018). ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКАЯ ИНФОРМАЦИЯ
В СЕМАНТИКЕ АНГЛИЙСКИХ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ. In Культурные
инициативы (pp. 205-207).
15.
Rasulova, S. U. (2021). INTERPRETATION OF THE EASTERN SUBJECT IN
THE WORK OF WASHINGTON IRVING. ББК 74.48 К90, 282.
16.
ULUGBEKOVNA, R. S. (2020). The First Period of Washington Irving's.
17.
Davlatovna, T. K. (2021). Cognitive Linguistic Approach to the Analysis of
Language Units. European Scholar Journal, 2(5), 236-242.
18.
Arabshoh. “Aja’ib al-maqdur fi tarikh Taymur.” (Tanqidiy nigoh; qarama-
qarshi tasvirlar foydali.)
