SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
29
BO’LAJAK MUSIQA O’QITUVCHILARIDA KREATIVLIK
QOBILIYATLARIDAN FOYDALANISHNING PEDAGOGIK SHART-
SHAROITLARI.
Kambarova Maxfuza Botirovna
Buxoro davlat pedagogika instituti
"Pedagogika va ijtimoiy fanlar" fakulteti
Musiqa va tasviriy san’at kafedrasi o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10803060
Annotatsiya
Bugungi globallashuv davrda har qaysi jamiyat kreativ shaxslarga ehtiyoj
sezadi. Bu tabiiy hol albatta. Chunki dunyoda har daqiqada sodir bo’layotgan
o‘zgarishlar shuni taqozo qilmoqda.
Shu munosabat bilan turli soha olimlarining e’tibori pedagogik jarayon
sharoitida talaba shaxsining kreativ salohiyatini ochish va rivojlantirish
muammosiga qaratilgan. Demak, zamonaviy ta’lim muassasalarida pedagogik
jarayonni tashkil etishning yangi omillarini ishlab chiqish zarurati tug‘iladi va bu
esa musiqiy - pedagogikaning yangi innavotsion yo‘nalishi ya’ni kreativ
pedagogikaga murojaat qilishga imkoniyat yaratadi.
Kalit so’zlar
: kreativ, pedagog, nazariya, yo’nalish, shaxs, faoliyat,
pedagogika.
Kreativ
pedagogika muammolari yaxlit pedagogik nazariya va boshqa
ijtimoiy fanlar tizimida: pedagogika tarixi va ta’lim falsafasi, umumiy va kasbiy
pedagogika va psixologiya, o‘qitish va tarbiyalash usullari va texnologiyalari,
kasbiy etika va boshqalarda ko‘rib chiqiladi.
Doimiy o'zgarib turadigan tashqi va ichki dunyo, ijtimoiy-iqtisodiy
sharoitlar va faoliyat mazmuniga mos keladigan kreativ shaxsning shakllanishi
va rivojlanishi inson ontogenezining butun davri - tug'ilishdan to umrining
oxirigacha davomiylik, uzluksizlik va qamrab olishni talab qiladi. Mahalliy
pedagogikada shaxsning kasbiy va ijodiy salohiyatini shakllantirish va
rivojlantirish asosida uning kasbiy va ijodiy faoliyati tajribasini shakllantirish va
rivojlantirish bo'yicha tadqiqotlar deyarli yo'q.
An'anaviy professional tajriba bilim, ko‘nikma va malakalarning birlashuvi
sifatida aniqlanadi. Bu faoliyatni o'zlashtirish jarayonida tajribaning shakllanishi
o'z-o'zidan sodir bo'lishini anglatadi. Ijodiy faoliyat tajribasini o'rganish
masalasi umuman ko'tarilmaydi.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
30
Ijodkor shaxslar - bu rassomlar, haykaltaroshlar, yozuvchilar, shoirlar,
fotosuratchilar - turli xil ijod turlarida o‘z qobiliyatlarini amalga oshiradigan
odamlar.
Ijodkorlik, qoida tariqasida, ishbilarmonlarga xos xususiyatdir: dizaynerlar,
reklama beruvchilar, marketologlar, brend-menejerlar va boshqalar.
Kasbiy va ijodiy faoliyatni faol o'zlashtirish, uni samarali amalga oshirish
nafaqat ko'nikma va ko'nikmalarni rivojlantirish va integratsiyalashuvini, kasbiy
ishni bajarishning individual uslublari va usullarini ishlab chiqishni, balki kasbiy
ijod metodologiyasini o'zlashtirishni, ijodiy fikrlashni rivojlantirishni va o'z
ichiga oladi.
Ijodiy shaxsning shakllanishini amalga oshirilgan ijodiy faoliyatga va
olingan ijodiy natijalarga mos keladigan shaxsning shakllanishi va rivojlanishi
deb ta'riflash mumkin. Bu jarayonning sur'ati va traektoriyasi biologik va
ijtimoiy omillar, shaxsning o'z faoliyati va ijodiy fazilatlari, shuningdek,
sharoitlar, hayotiy voqealar va kasbiy jihatdan aniqlangan omillar bilan
belgilanadi. Ijodkor shaxsni shakllantirish va ijodiy ta'lim o'rtasida yaqin
bog'liqlik mavjuddir.
Ijod madaniyat singari, inson hayotiga, demak, ta’lim tizimiga ham kirib
borishi kerak. Binobarin, ijodiy pedagogikaning ijtimoiy fanlari tizimida ya’ni
pedagogikaning yangi tarmog‘i sifatida rivojlanishi uchun qator shart-sharoitlar
mavjud.
Kreativ pedagogika - bu ijodiy ta’lim fani va san’atidir. Bu pedagogikaning
majburlash pedagogikasi, hamkorlik pedagogikasi, tanqidiy pedagogika kabi
pedagogika turlariga qarama-qarshi bo‘lgan pedagogikaning bir turi hisoblanadi.
Kreativ pedagogika o’quvchilarni ijodiy fikrlashga, kelajagini yaratuvchisi
bo‘lishga o‘rgatadi.
Kreativ pedagogika, har qanday fanga, xoh matematika, xoh fizika, xoh tillar,
xoh iqtisod bo‘lsin, qo‘llanilish mumkin bo’lgan pedagogikadir. Ma’lum darajada
aytish mumkinki, uning metodologiyasi o‘qitish va o‘rganish jarayonini
o‘zgartiradi.
Rivojlangan kreativlik shaxs ijodkorligining muhim tarkibiy qismidir. U
shaxsning kognitiv maqsadga erishish, boshlangan ijodiy ishni davom ettirish,
bilish faoliyatidagi qiyinchiliklarni bartaraf etish, aqliy harakatlarni
rejalashtirish va ketmaketlashtirish, maqsadga erishish variantlari va usullarini
izlash istagida ifodalanadi;
Shuningdek shaxsda stenik tuyg‘ular (kognitiv va ijodiy faoliyatdan
quvonch hissi, ixtirolar jarayonida qiyinchiliklarni engishga tayyorlik, kognitiv
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
31
yoki ijodiy maqsadga erishishdan g‘ururlanish, biror narsa o‘ylab topish
imkoniyatidan zavqlanish, ijodiy ish boshlanishidagi optimistik faollik, uning
ijobiy natijasini kutish, muvaffaqiyasizliklar holatida xotirjamlik va boshqalar)
ham hosil bo’ladi.
Inson aql-zakovati sohasidagi mutaxassislar ijodiy jarayonni ta’minlash
uchun konvergent (mantiqiy, ketma-ket, chiziqli) va divergent (yaxlit, intuitiv,
aloqador) tafakkurning kombinasiyasi zarur deb hisoblaydilar. Tafakkur
xususiyatlarining bunday kombinasiyasi natijasi ongning ravonligi va
moslashuvchanligi, shuningdek, o‘ziga xoslik, hukmning aniqligi bilan
uyg‘unlikda namoyon bo‘ladi.
Pedagogik jarayonda ijodkorlikni rivojlantirish uchun shaxs salohiyatini
oshirishga, ijodiy faolligini oshirishga yordam beradigan o‘qitish metodlari va
texnologiyalaridan foydalanish zarur. Ushbu texnologiyalar shaxsning o‘zini o‘zi
qadrlashni shakllantirishga, o‘z imkoniyatlariga bo‘lgan ishonchni oshirishga va
voqelik bilan adekvat aloqada bo‘lishga to‘sqinlik qiladigan psixologik
qiyinchiliklarni rivojlanishiga yordam beradi.
Zamonaviy ta’lim tizimida o‘qituvchi faoliyatining ustuvor yo‘nalishi.
muloqotning dialogik usullariga, yechimni birgalikda izlashga va turli ijodiy
faoliyatga beriladi. Bularning barchasi o‘qitishning interfaol usullarini qo‘llash
orqali amalga oshiriladi. Interfaol ta’lim jarayonida o‘quvchilar tanqidiy
fikrlashni, vaziyat va tegishli ma’lumotlarni tahlil qilish asosida murakkab
masalalarni yechishni, muqobil fikrlarni topishni, puxta o‘ylangan qarorlar qabul
qilishni, muhokamalarda qatnashishni o‘rganadilar. Buning uchun darslar juftlik
va guruh usullari asosida tashkil etiladi, ilmiy-tadqiqot loyihalari, rolli o‘yinlar
qo‘llaniladi.
Kreativlikni rivojlantirishning nazariy va amaliy asoslarini tahlil qilish
natijalari bo‘lajak o‘qituvchining pedagogik amaliyot davridagi kreativligini
rivojlantirishning tarkibiy-funksional modeli tamoyillarini ajratib ko‘rsatish
imkonini beradi. Bu tamoyillar quyidagilardan iborat
1. Muammoli tamoyili.
Muammoli tamoyilidan foydalanish pedagogik faoliyat uchun yangilik emas.
Kreativlikning mohiyati muammoli xarakterga ega bo‘lib, u muammoning
nostandart yechimini topishdan iborat. Pedagogik amaliyotda bo‘lajak
o‘qituvchilarning kreativligini muammolilik tamoyiliga muvofiq rivojlantirish
ijodiy muammoli vazifalarda namoyon bo‘ladi, masalan, "Gipotezani ilgari suring
va uni sinab ko‘rish rejasini tuzing ...", "Dastlabki natijani baholash . ..", "O‘quv
materialini boshqacha taqdim eting ..." va hokazo.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
32
2. Ijodiy yo‘nalish tamoyili.
Bu tamoyil nafaqat reproduktiv, balki ijodiy faoliyat ko‘nikmalarini
rivojlantirishni ham o‘z ichiga oladi. Kreativlikni rivojlantirish faqat maqsadli
xarakterga ega bo‘lmasligi kerak, ya’niki erishilayotgan natija amaliyot so’ngida
natijaga erishish degan fikrdan yiroq bo’lishi lozim. Bu holatda talaba
topshiriqlarni tez va hech qanday hissiyotlarsiz bajarishlari kerak.Chunki bu
holat mashg‘ulot sifatiga, diagnostika natijalariga, umuman, barcha tajriba-sinov
ishlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.Agar kreativlikning rivojlanishi bosqichli
xususiyatga ega bo‘lib, har bir vazifa yoki faoliyat turi sinovning keyingi
bosqichi sifatida qaralmasdan, balki o‘z - o‘ zini sinab ko‘rish, o‘zini o‘zi anglash
va qiziqarli faoliyat uchun imkoniyat sifatida yo’naltirilgan bo‘lsa, u holda
bajarilayotgan ish yuqori sifatlii va o‘rganilayotgan konsepsiya ko‘rsatkichlari
o’sish darajasida bo’ladi.
4. Butunlilik va izchillik tamoyili.
Bu tamoyil ijodkorlikni rivojlantirish dasturi tuzilmasi yaxlitlilik, izchillik,
to‘liqlilikni talab qiladi. Faqat shu holatda qo‘yilgan maqsadga erishish uchun
vosita va usullarni tanlashning maqsadga muvofiqligi haqida gapirish mumkin.
Kreativlikni bo‘lajak o‘qituvchining yaxlit qiyofasiga hamroh bo‘ladigan sifatlar
tizimining tarkibiy qismi sifatida qarash lozim.
5. Individuallashtirish tamoyili.
Ushbu tamoyilning asosiy jihati har bir talabaning individual tarbiyaviy ish
uslubini, uning shaxsiy rivojlanishining o‘ziga xos trayektoriyasini va ruhiy
jarayonlarning ishlash xususiyatlarini hisobga olishdan iborat. Shunda
dasturning har bir ishtirokchisining individual natijasi, shaxsiy xususiyatlar
sifatida kreativlikning shakllanish darajasiga mos keladigan ijodiy yutug‘i
bo‘ladi.
Kreativlikning rivojlantirishning bosh maqsadi bu o’quvchilarning aqliy
faoliyati va mantiqiy fikrlashini rivojalntirishdan iborat. Buning uchun biz talaba
erishgan rivojlanish darajasiga emas, balki bir oz oldinroq qadam tashlab, uning
fikrlash qobiliyatidan biroz yuqoriroq bo'lgan talablarni qo'yishimiz kerak.
Shuningdek kreativlikni rivojlantirish quyidagi vazifalarni hal qilishga ham
yordam beradi:
1. Talabalarni turli yo‘nalishlarda fikrlashga o‘rgatish;
2. Nostandart vaziyatlarda muammoning yechimlarini topishni o‘rgatish;
3. Aqliy faoliyatning o‘ziga xosligini rivojlantirish.
4. Talabalarni mavjud muammoli vaziyatni turli tomonlardan tahlil qilishga
o‘rgatish;
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
33
5. Tez o‘zgaruvchan dunyoda yanada samarali hayot va moslashish uchun
zarur bo‘lgan fikrlash xususiyatlarini rivojlantirish.
Shu bilan birgalikda pedagogik kerativlikni rivojlantirish sharti o‘qituvchi
va o‘quvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda insonparvarlik psixologiya
tamoyillarini amalga oshirishdir. Ushbu tamoyillar quyidagilarni nazarda tutadi:
1. Har bir talabaning g‘oyasini yuqori baholash, bu barcha g‘oyalar va
javoblarni ijobiy mustahkamlash, xatodan tanish narsaga yangicha qarash
imkoniyati sifatida foydalanishni nazarda tutadi.
2. O‘zaro ishonch, psixologik xavfsizlik muhitini yaratish.
3. Tanlash va qaror qabul qilishda mustaqillikni ta’minlash.
Kreativ salohiyatga ega o‘qituvchi quyidagi sifatlarga ega bo’ladi:
• Kreativ fikrlashi kengayadi ;
• Tadqiqot ko‘nikmalarini yaxshi egallaydi;
• Pedagogika yoki maxsus fan yutuqlaridan hamda ilg‘or tajribalardan
foydalanish imkoniyatlarini mustaqil tahlil qiladi;
• Professor-o‘qituvchilar tomonidan olib borilayotgan ijodiy loyihalar va
ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirishda faol ishtirok etadi.
Kreativ fikrlaydigan o‘qituvchiga qo‘yiladigan zamonaviy talablar shundan
iboratki, u axborotchi emas, balki o‘quvchilarning individual imkoniyatlarini
hisobga olgan holda muvofiqlashtiruvchi (koordinator), boshqaruvchi
(menejer), muloqot tashkilotchisi, maslahatchisi bo‘lishi kerak. O‘qituvchi
bilimlarni o‘zlashtirishning eng samarali usullarini izlashni qo‘llab-quvvatlaydi
va boshqaradi. Demak, kreativlikni rivojlantirishning pedagogik shart-sharoitlari
sinfda maqsadli ravishda yaratilgan ijodiy tarbiyaviy muhitga bog‘liq bo‘lishi
mumkin;
O‘qituvchining ijodiy xulq-atvori namunasining mavjudligi va talabalarning
ijodiy qobiliyatlarini ifodalovchi sifatida o‘qituvchining shaxsiyati; talabalar va
o‘qituvchilarning birgalikda yaratilishi; ijodiy faoliyatdagi sub’ektiv o’rni; ijodiy
muhitni saqlash va muvaffaqiyat holatlarini yaratish. Talabalar ijodining eng
samarali rivojlanishi ijodiy ta’limning uzluksiz tizimi sharoitida maqsadli, har
tomonlama pedagogik ta’sir ko‘rsatish orqali ta’minlanadi. Bu va boshqa
masalalarni ishlab chiqish bilan fundamental amaliy pedagogika sohasi sifatida
kreativ pedagogika shug‘ullanishi lozim. Shuningdek nostandrt fikrlovchi, qiyin
vaziyatlarda xotirjam, muammoning yechimini topishda bir tomonlama emas,
turli tomonlama yondashadigan salohiyatli mutaxassislarni yetishtirishdan
iborat.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
34
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.
Yarashev J. Artistic and Aesthetic Features of" Buchor" Tune //Eastern
European Scientific Journal. – 2019. – С. 118-122.
2.
Yarashev J. Т. " BUKHORCHA" AND" MAVRIGI" SONG CLASSES–AS A
NATIONAL AND NOETIC SPIRITUAL VALUES OF THE UZBEK NATION
//Сборники конференций НИЦ Социосфера. – Vedecko vydavatelske centrum
Sociosfera-CZ sro, 2013. – №. 39. – С. 114-117.
3.
Ярашев Ж. Т. SONGS OF COMPOSITE CYCLES OF" BUHORCHA" AND"
MAVRICHI" AS MUSICAL VALUES FOR UZBEK PEOPLE //Актуальные
проблемы современной науки. – 2012. – №. 2. – С. 93-95.
4.
Ярашев Ж. Т. Музыкальная терапия //Scientific progress. – 2021. – Т. 1.
– №. 5. – С. 641-647.
5.
Ярашев Ж. Т. Нравственное и эстетическое воспитание учащихся в
сотрудничестве с семьей и школой //Academy. – 2021. – №. 3 (66). – С. 42-
44.
6.
Ярашев Ж. Художественно-эстетические особенности мелодии
«Бухорча» //Восточноевропейский научный журнал. – С. 118-122.
7.
Uzakova M. et al. Pedagogical Views of Modern Enlighteners on Art and
Music //International Journal of Discoveries and Innovations in Applied
Sciences. – 2022. – Т. 2. – №. 6. – С. 56-60.
8.
Tourayevich Y. J., Uktamovna M. D. METHODS OF DEVELOPING STUDENT
VOCAL DYNAMIC SENSE IN MUSIC CULTURE CLASSES //Berlin Studies
Transnational Journal of Science and Humanities. – 2022. – Т. 2. – №. 1.5
Pedagogical sciences.
9.
Turaevich Y. J., Botirovna K. M. Creativity in the development of music and
pedagogical activity in higher education //Thematics Journal of Arts and
Culture. – 2022. – Т. 6. – №. 1.
10.
Yarashev D. T., Akhrorov K. K. IN THE GROWTH OF MUSICAL ABILITIES
OF STUDENTS IMPORTANCE OF USING THE ACT //Web of Scientist:
International Scientific Research Journal. – 2022. – Т. 3. – №. 02. – С. 792-796.
11.
Kambarova M.B “O’quvchiarda kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirishning
nazariy asoslari”. Scientific journal Scholar volume2, Issue 3. ISSN 2181-4147
VOLUME2, ISSUE 3 JANUAR 2024. 36-37-38-39-40 betlar
