SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
122
КЕМИРУВЧИ ЗАРАРКУНАНДАЛАР БИОЭКОЛОГИЯСИ ВА
ТАМАКИДА УЛАР ЗАРАРИНИ КАМАЙТИРИШ УСУЛЛАРИ
Хурсанов Хайруллa Джуракулович
катта ўқитувчи
Шакаров Озоджон Ғаффорович
магистрант
Пўлатов Отамурод Асламович
катта ўқитувчи
Шониёзов Бобур Калдарбойевич
катта ўқитувчи
Самарқанд агроинновациялар ва тадқиқотлар институти
https://doi.org/10.5281/zenodo.10907735
Тамаки ўсимлиги ва хом ашёси 86 турдага зарарли ҳашаротлар билан
зарарланиши аниқланган. Тамаки зараркунандаларини тур таркибини
аниқлаш, шу жумладан кемирувчи зараркунандалар биоэкологиясини
Россия, Грузия, Абхазия, Қирғизистон шароитларида Ю.Ю.Скалов,
В.Н.Селезнев, С.Е.Грушевой, А.В.Загоровский, А.С.Космачев, Т.М.Матвеенко,
М.П.Гончарова,
З.Ф.Бундже,
М.Т.Ткач,
И.Н.Пашенко,
Б.Г.Иваненко,
О.Д.Филипчук, Т.В.Плотникова ва бошқалар ўрганишган [1]. Ўзбекистон
тамакичилик худудида бу зараркунанда деярли ўрганилмаган.
Кемирувчи зараркунандалар қишлоқ хўжалик экинларига зарар
келтирувчи кенг тарқалган ҳашаротлар бўлиб, тамаки ўсимлигига жиддий
зарар келтирувчиларидан кузги тунлам -
Agrotis sesetum
Schiff, ундов
тунлами -
A. exclamationis
L, ипсилон тунлами -
A. ipsilon
Rott
ва ғўза тунлами
–
Helicovepa armigera Hb.
ҳисобланади [3].
Кемирувчи тунламлар тамаки майдонларида турли даврларда пайдо
бўлади. Айрим йиллари ҳашаротлар таъсирида ҳосилнинг 30 % игача нобуд
бўлади, 1 кв.м майдонда 1-4 донагача ҳашаротни учратиш мумкин, бу
кўрсатгич ИХЧМдан 3 – 10 марта кўп демакдир.
Тамакига тунламнинг баҳорги биринчи авлоди қуртлари жиддий зарар
келтиради. Ҳашаротнинг бу авлодининг ривожланиши тамаки кўчатини
далага ўтқазилганидан кейин кўчат томир тутиш ва уни далада дастлабки
ўсув даврига тўғри келади. Айниқса катта ёшдаги қуртлар зарар келтириши
бўйича алоҳида ажралиб туради. Улар (4 ёшдан кейин) барг ўзаги, юқори
куртаклари, ҳатто ўсимлик поясини зарарлаб поя ичига киради. Об-ҳаво
қуруқ келган йиллари тамакини илдизига ҳам зарар келтиради. Биринчи
ёшдаги қуртлар 1-2 та ўсимликга зарар келтириши ёки уни нобуд қилиши
мумкин. Кейинги йилларда кемирувчи тунламлар тамакини жадал ўсиш ва
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
123
ғунчалаш даврида поясини ҳалқа шаклида кемириб, натижада ўсимлик барг
узиш даврида ёки шамол таъсирида нобуд бўлиш ҳоллари учрамоқда.
Россиянинг Қрим шароитида кемирувчи тунламларни қишлаб чиқган
қуртлари апрель ойи бошида майдондаги 10 % ўсимликга зарар кетириши
аниқланган [2]. Қозоғистон тамаки майдонларида кузги тунлам кучли
зарарлаган майдонларида ҳосилнинг 98 % ва кучсиз зарарланган
майдонларида эса ҳосилнинг 27 % нобуд бўлганлиги аниқланган [4].
Кемирувчи тунламлар нафақат ўсимлик органларига зарар
келтирибгина қолмай, балки ўсимликни озиқланиши ва нафас олиш
жараёнларини бузилишига олиб келади, хлорофилл тўқималарини ўсиши ва
ривожланишига таъсир кўрсатиши оқибатида фотосинтез суръатини
камайтиради [3].
Кемирувчи тунламларнинг тухумдан чиқган қуртлари бир неча кун
тухум қўйган ўсимликда яшайди. Тамакида тухумдан чиқган қуртлар одатда
ўсимлик баргларини безли тукларига ёпишиб нобуд бўлади. Демак,
тунламларни фақат бегона ўтларда ривожланган зотлари яшаб қолади. Шу
сабабли, тунламларнинг капалагини учиш даврида бегона ўтларга қарши
курашиш муҳим аҳамиятга эга. Гуллаётган бегона ўтларни мунтазам ўриб
ташлаш тунлам капалаклари учун озуқа манбаидан ва яшаш жойидан
маҳрум қилади. Тамаки майдонларига туташ ариқ атрофи, йўл ёқасини эрта
муддатларда чуқур шудгорлаш ва майдонларни экин қолдиқларидан тоза
ҳолда сақлаш керак. Тунлам капалаклари экин ва бегона ўт қолдиқларидан
тоза майдонларга тухум қўймайди, қуртлари эса ривожланиши ва қишлаши
учун ноқулай шароитга тушади. Тамаки кўчатини далага имкони борича
эрта муддатларда ўтқазиш тунламни ёппасига зарар келтириш давригача
ўсимлик поясини қаттиқлашиб, қуртларни зарарлашини камайтиради.
Тунлам етук зотларини ёппасига ғумбакланиш даврида қатор ораларини
юмшатиш ҳам зараркунанда ривожланишига ноқулай шароит туғдиради.
Тунламларни энг юқори зарарлаш даврида тамакини суғориш ва қатор
ораларини чуқур юмшатиш ўсимликни қўшимча илдиз пайдо бўлишини
тезлаштиради ва фитофагни зарарланиш даражасини камайтиради. Тамаки
ўсимлигини тунлам қуртлари зарарлаши бошланишида уларни эрталаб
зарарланган ўсимлик атрофида териб олиш улар сонини камайтиради. Ушбу
тадбирни самарадорлигини ошириш учун турли ўтлардан тайёрланган (
масалан, беда) ёлғон емдан фойдаланиш мумкин.
Алмашлаб экиш схемасига тамаки зараркунандалари ривожланаётган
экинларни киритмаслик муҳим агротехник тадбир ҳисобланади. Тамаки
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
124
майдонидаги заракунандалар миқдори алмашлаб экиш типи ва ўтмишдош
экинга боғлиқ. Тамакини тупроқдаги фитофагларидан ишончли ҳимоя
қилиш учун алмашлаб экишни қўллаш яхши самара беради. Тамаки учун
кузги буғдой, маккажўхори силос учун, кўп йиллик ем-хашак экинлари қулай
ўтмишдош экинлар ҳисобланади. Тамакидан кейин оралиқ экинлар, хусусан
вика ва сўли экиш кемирувчи заракунандалардан ҳимоя қилувчи агротехник
усул ҳисобланади.
Алмашлаб экишда майдонни тоза ҳолда сақлаш ҳам кемирувчи
тунламлар миқдорини 10 – 12 мартагача камайтириши аниқланган. Бунда
кузги тунлам қуртлари бошқа экинлар, хусусан маккажўхори, беда, сабзавот
экинларида тўпланади.
Тамаки экиладиган майдонларни чуқур шудгорлаш тунламларни тухум
қўйиш жойидан маҳрум қилади, бегона ўт қолдиқларини тупроқ тагида
чириб кетиши оқибатида тунлам қуртларини нобуд бўлишига олиб келади.
Тупроқ унумдорлигини ошириш, ўғитлаш тамаки ўсимлигини ўсишини
жадаллаштиради, илдиз тизимини шаклланишини кучайтиради, пировард
натижада ўсимлик тупроқ ости зараркунандалари кам шикастланади.
Ўрта Осиё ўсимликларни ҳимоя қилиш илмий текшириш институти,
Тошкент давлат аграр университети ва ЎзФА нинг Зоология институти
олимлари томонидан қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандаларига,
хусусан кемирувчи тунламларга қарши биологик усулнинг илмий ва
амалий асослари яратилди [3].
Самарқанд вилояти Ургут тумани шароитида тамаки ўсимлигида
сўрувчи
заракунандаларга
қарши
биологик
усулда
курашишда
энтомофаглардан олтинкўз ва бракондан фойдаланиш бўйича тажрибалар
олиб борилган. Ўзбекистонда, умуман МДХ мамлакатларида тамакини
кемирувчи тунламларига қарши биологик усулда курашиш бўйича илмий-
тадқиқот ишлари деярли олиб борилмаган ва илмий жихатдан
асосланмаган.
Шу
сабабли
тамаки
майдонларида
кемирувчи
тунламларининг тухумига қарши самарали биологик объект бўлган оддий
трихограмма турлар қўлланилмайди. Бу борада илмий-тадқиқот ишлари
олиб бориш ва тамакини кемирувчи тунламлардан биологик усулда ҳимоя
қилиш ҳозирги кунда долзарб вазифалардан ҳисобланади.
Бутунроссия тамаки ва махорка экинлари илмий тадқиқот институти
олимлари тамакини тупроқ ости зараркунандалардан ҳимоя қилишда
биопрепаратларни, жумладан бактерия асосидаги биоинсектицидлар
Bacillus
thuringiensis
var.thuringiensis,
битоксибациллин,
бикол
(
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
125
битоксибациллинни
такомиллашган
шакли),
лепидоцид
(Bacillus
thuringiensis var. Kurstaki) ва замбуруғ асосли препаратлар – метаризин (
Metarrhizium anisoplia) ва боверин ( Beauveria bassiana Bals) кабилар синаб
кўрилган. Боверин препарати кемирувчи тунламларга қарши истиқболли
ҳимоя воситаси сифатида тавсия этилган. Тунлам қуртларига қарши
метаризин (гектарига 10 л) самарали ( 60% га яқин) препарат эканлиги
аниқланган [2].
Тамакичиликда тупроқ ости фитофагларига қарши кимёвий усулда
курашиш яқин вақтгача кенг тарқалган ҳимоя усули ҳисобланган. Тамаки
майдонларини кемирувчи зараркунандалардан ҳимоя қилишда бир қатор
инсектицидлар қўлланилган.
Шундай қилиб, тамакида кемирувчи тунламлар биоэкологияси ва уни
миқдорини бошқариш усулларини ўрганиш ҳимоя воситаларини турли хил
эканлигини кўрсатди. Гарчан унга қарши агротехник, биологик ва кимёвий
кураш усуллари ишлаб чиқилган ҳамда жорий этилган бўлсада, кемирувчи
тунламлар долзарб зараркунанда бўлиб қолмоқда. Илгари ишлатилган бир
қатор инсектицидлар биологик хилма-хилликга ўта заҳарли бўлгани учун
улардан фойдаланиш чегараланган. “ Давлат кимёвий рўйхати” да ҳам
саноқли фосфорорганик инсектицидларга рухсат берилган. Тамакида
тунламларга
қарши
микробиологик
препаратлар
паст
биологик
самарадорликга эга. Кемирувчи тунламларга қарши агротехник тадбирлар
ҳам етарлича самарадорликга эга эмас. Шу сабабли, тамаки майдонларида
кемирувчи тунламларни миқдорини камайтиришда замонавий оқилона,
самарали ва кам зарарли восита ва усуллар ишлаб чиқиш долзарб
ҳисобланади.
Тамакичиликдаги кўп йиллик тадқиқотлар ва тажриба кемирувчи
тунламларга қарши экологик хавфсиз ҳимоя тадбирларини такомиллаштириш
ва ишлаб чиқаришга кенг жорий қилиш имконини беради. Бу тадбирлар
мажмуаси ферамон тутқичларидан фойдаланиш, кўчатларга экиш олдидан
конфидор пуркаш, қуртлар зарарлаш даврида чопиқ ва культивация ўтказишдан
иборат.
References:
1.
Ruslan, X., Sevinch, A., Abdumalik, S., & Kamoliddin o‘g‘li, S. E. (2024,
March). UZUM MEVALARIDAGI PESTISID QOLDIQLARINI TOZALASH USULLARI.
In INTERNATIONAL CONFERENCE ON MEDICINE, SCIENCE, AND EDUCATION
(Vol. 1, No. 3, pp. 21-26).
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
126
2.
Kadirova G.A.,Hayitov М.А. “Tuproqning fizik xossalari va ularning
ahamiyati” Current issues of bio economics and digitalizatsion in the sustainable
development of regions.– 2023. –B. 99-103.
3.
Hursanov Hayrullo Jurakulovich, Umurzakov Elmurod Umurzakovich
Influence of Agrotechnical Measures on Reducing the Harmfulness of Cotton
Scoop on Agrobiocenosis of Tobacco 2021/2/15 European Journal of
Agricultural and Rural Education Том 2 Номер 2 Страницы 1-2 Издатель
Scholarzest Описание The article presents data on the influence of
agrotechnical measures on the harmfulness of cotton bollworm in tobacco
agrobiocenosis in Uzbekistan
4.
Xursanov X.J., Xatamova M.X. (2023). OLMANING BAKTERIAL KUYISH
KASALLIGI VA UNGA QARSHI KURASH. DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN
SCIENCE, 2(2), 109–112. https://doi.org/10.5281/zenodo.7656846
5.
Shoniyozov, B. K., Qozoqboyev, S., Qochqarov, I. R., Komiljonov, O., &
Toshtemirova, S. J. (2024). O'SIMLIKLARNI PAST HARORATDAN HIMOYALASH
TEXNOLOGIYASI. В MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE (Т. 3,
Выпуск 4, сс. 157–161). Zenodo. https://doi.org/10.5281/zenodo.10902119
6.
Shoniyozov, B. K., Qozoqboyev, S., Komiljonov, O., Qo'chqarov, I. R., &
Toshtemirova, S. J. (2024). INSONIYAT VA TUPROQ MALHAMI. В THEORETICAL
ASPECTS IN THE FORMATION OF PEDAGOGICAL SCIENCES (Т. 3, Выпуск 6, сс.
57–61). Zenodo. https://doi.org/10.5281/zenodo.10902131
7.
Shoniyozov, B. K., Qozoqboyev, S., Qochqarov, I. R., Komiljonov, O., &
Toshtemirova, S. J. (2024). UNIVERSAL PRODUCT "AMARANT XXI"
O`SIMLIGIDAN YOG` AJRATIB OLISH TEXNOLOGIYASI. В ACADEMIC RESEARCH
IN MODERN SCIENCE (Т. 3, Выпуск 10, сс. 178–182). Zenodo.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10902084
8.
Ortikov, T., Shoniyozov, B., Makhmatmurodov, A., & Mashrabov, M. (2023).
Influence of mineral and organic fertilizers on the properties of serozem-
meadow soils, nutritional dynamics and productivity of amaranth. In E3S Web of
Conferences (Vol. 462, p. 02017). EDP Sciences.
9.
Шониёзов Бобур, Ортиков Тулкин; ,Внесение удобрений и
формирование урожая амаранта,Актуальные проблемы современной
науки,2,2,35-39,2022,Самаркандский
филиал
Ташкентского
государственного аграрного университета
10.
Shoniyozov, Bobur Kaldarboyevich; Ortiqov, Toʻlqin Qoʻchqorovich;
Usmonov, Ravshan; ,Mineral va organik oʻgʻitlarni amarant yetishtirishda oziq
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
127
moddalar
balansiga
ta’siri,Academic
research
in
educational
sciences,,Conference,659-664,2022,ООО «Academic Research»
11.
Shoniyozov Bobur, Ortikov Tulkin; ,INFLUENCE OF DOSES OF NITROGEN
FERTILIZERS ON THE CHEMICAL COMPOSITION OF AMARANTH
PLANTS,ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE International scientific-
online conference,1,1,136-139, 2023, https://doi.org/10.5281/zenodo.7593488
12.
Shoniyozov Bobur Kaldarboyevich, Turdiyev Umarjon Uchqun son,
Ko’chgarov Islam Rustam son, Toshtemirova Sarvinoz Jorabek daughter,
Ismoilova Muxlisa Murtoza daughter; ,PROSPECTS OF ORGANIC FERTILIZER
PREPARATION FROM URBAN WASTE,EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC
RESEARCH Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF =
5.685
www.in-academy.u,3,2,156-
158,2023,https://www.doi.org/10.37547/ejar-v03-i02-p3-110
13.
Shoniyozov, BK; Ortiqov, BK; Usmonov, R; ,"INFLUENCE OF MINERAL AND
ORGANIC FERTILIZERS ON THE PROPERTIES OF SEROZEM-MEADOW SOILS,
NUTRITIONAL DYNAMICS AND YIELD OF AMARANTH Jilin Daxue Xuebao
(Gongxueban)",Journal of Jilin University (Engineering and Technology Edition)
ISSN,,,1671-5497,2022,
14.
Shoniyozov, Bobur Kaldarboyevich; Hoshimov, Farhod Hakimovich;
Ortiqov,
Toʻlqin
Qoʻchqorovich;
Usmonov,
Ravshan;
,AMARANT
YETISHTIRISHDA OZIQ MODDALAR BALANSIGA AZOTLI OʻGʻITLARNING
TA’SIRI,Academic
research
in
educational
sciences,,Conference,861-
867,2022,ООО «Academic Research»
15.
To‘lqin Qo‘chqorovich Ortiqov, Bobur Kaldarboyevich Shoniyozov,
Raxshana Ravshanovna Sultanbekova; ,AZOTLI O’G’ITLAR ME’YORLARINI
AMARANT
O’SISHI
VA
RIVOJLANISHI
VA
HOSILDORLIGIGA
TA’SIRI,O‘ZBEKISTONDA AQLLI QISHLOQ XO‘JALIGINI JORIY ETISHNING
NAZARIY VA AMALIY ASOSLARI Xalqaro ilmiy –amaliy konferensiya,1,1,1137-
1143,2023,
