SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
58
BEGALI QOSIMOV ILMIY IZLANISHLARI ASOSIDA ABDURAUF
FITRAT IJODI TAHLILI
O‘roqova Shaxnoza Sherboy qizi
Buxoro davlat universiteti, Filologiya fakulteti,
1-bosqich magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15663559
Annotatsiya
Ushbu maqolada taniqli adabiyotshunos olim Begali Qosimovning Abdurauf
Fitrat ijodi haqidagi ilmiy qarashlari, tahlil va baholari tayanilgan holda
Fitratning ilmiy, badiiy va ma’rifiy merosi keng yoritiladi. Begali Qosimovning
Fitrat shaxsiyati, adabiy qarashlari va milliy uyg‘onishdagi roli haqidagi ilmiy
mulohazalari asosida Fitrat fenomeni chuqur ochib beriladi.
Kalit so‘zlar
Fitrat, Begali Qosimov, jadidchilik, ma’rifatchilik, adabiy tanqid, milliy
uyg‘onish, adabiy meros.
Abdurauf Fitrat – o‘zbek milliy uyg‘onish harakatining yetakchi vakili, adib,
mutafakkir, tilshunos, dramaturg, tarixchi va faylasuf bo‘lib, XX asr boshlaridagi
ijtimoiy-siyosiy hayotda muhim iz qoldirgan. Uning boy va serqirra ijodi,
g‘oyaviy qarashlari bugungi kunda ham dolzarb ahamiyatga ega. Begali Qosimov
esa Fitrat merosini chuqur o‘rgangan yetuk adabiyotshunos sifatida uning
ijodini ilmiy asosda yoritib berdi. Olimning “Abdurauf Fitrat – millat fidoyisi”
nomli fundamental monografiyasi, maqola va nutqlari orqali Fitrat fenomenini
chuqur tahlil etadi. Ushbu maqolada Begali Qosimovning qarashlari asosida
Fitrat ijodining ayrim jihatlari tahlil qilinadi.
Begali Qosimov – Fitratshunos olim
Begali Qosimov XX asr o‘zbek adabiyoti, ayniqsa jadid adabiyoti bo‘yicha
chuqur ilmiy izlanishlar olib borgan. U Fitrat shaxsini “Millatning ma’naviy
bayroqdori”, “Uyg‘onish davrining fidoyisi” deb baholaydi. Olim o‘z
izlanishlarida Fitratning adabiy faoliyatini uch bosqichga bo‘ladi: 1) Istanbul
davri (1909–1913), 2) Buxoro davri (1918–1923), 3) Toshkent davri (1923–
1937). Bu davrlarda Fitrat millat uyg‘onishi, ilm-ma’rifat, til, din, madaniyat va
davlat mustaqilligi uchun kurashgan.
Fitratning adabiy-estetik qarashlari
Begali Qosimov Fitratni faqat yozuvchi emas, balki nazariyotchi sifatida
ham baholaydi. Fitrat “Adabiyot qoidalari” nomli risolasida adabiyot nazariyasi,
badiiy ijod va estetik me’yorlar haqida so‘z yuritgan. Begali Qosimov bu risolani
o‘zbek adabiy tanqidchilik tarixidagi ilk nazariy yondashuv sifatida e’tirof etadi.
Olimning fikricha, Fitrat uchun adabiyot millat ruhining ifodasi bo‘lib, har bir
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
59
adib milliy manfaatlarga xizmat qilishi kerak. Shuning uchun uning barcha
asarlarida g‘oyaviylik, ijtimoiy mazmun ustuvor.
Fitrat nasriy merosi tahlili
Begali Qosimov “Munozara” va “Hind sayyohi bayonoti” kabi nasriy
asarlarni
Fitratning
ma’rifatparvarlik
konsepsiyasi
bilan
bog‘laydi.
“Munozara”da ikki dunyoqarash – eski va yangi hayot qarama-qarshiligi orqali
o‘zbek jamiyatidagi islohot zarurligi yoritiladi. “Hind sayyohi bayonoti”da esa
Fitrat o‘z qarashlarini sayyoh og‘zi orqali bildiradi – bu esa badiiy forma bilan
publitsistik uslub uyg‘unligini ko‘rsatadi. Begali Qosimov bu asarlarni “o‘zbek
nasrining ideologik, ma’naviy asoschisi” deb baholaydi.
Fitratning dramaturgiyasi va sahna san’atiga qo‘shgan hissasi
Begali Qosimov Fitratni “o‘zbek sahna adabiyotining ilk nazariyotchisi” deb
hisoblaydi. Fitrat “O‘zbek dramasi nima?” degan maqolasida milliy teatrning
badiiy va g‘oyaviy yo‘nalishini belgilab beradi. Dramalarida obrazlar vositasida
tarixiy haqiqat va zamonaviy dardlar birlashtirilgan.
Fitrat shaxsiyati va tarixiy o‘rni
Begali Qosimov o‘z asarlarida Fitrat shaxsiyatini chuqur o‘rganadi. Olim
uning fojiali qismatiga ham chuqur e’tibor qaratadi. U Fitratni “fikrlar kurashida
halok bo‘lgan fidoyi”, “shaxsiy manfaatni emas, millat taqdirini o‘ylagan idealist”
sifatida tavsiflaydi.
Xulosa
Begali Qosimovning ilmiy izlanishlari tufayli Abdurauf Fitrat merosi
bugungi avlodga to‘laqonli va ilmiy asoslangan holatda yetib kelmoqda. Olim
Fitratni o‘zbek milliy uyg‘onishining ramzi, adabiyotimizning g‘oyaviy va estetik
asoschilaridan biri sifatida baholaydi. Fitratning boy va murakkab ijodini
B.Qosimov yondashuvi orqali o‘rganish – nafaqat Fitratni, balki millatimiz
ma’naviy tarixini anglash demakdir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Qosimov B. Abdurauf Fitrat – millat fidoyisi. – Toshkent: Akademnashr,
2019.
2.
Fitrat A. Adabiyot qoidalari. – Toshkent: 1926.
3.
Fitrat A. Hind sayyohi bayonoti. – Toshkent: Fan, 1991.
4.
Qosimov B. Fitrat – istiqlol va ma’naviyat timsoli. – Toshkent: 2017.
5.
Qosimov B. “Jadidchilik va o‘zbek milliy tafakkuri”. – Adabiyotshunoslik
jurnali, 2003-yil.
6.
Jo‘rayev A. Begali Qosimov adabiyotshunos sifatida. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2021.
