SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
26
RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA SOLIQ TIZIMINI
RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI
Ma’rupov Akobir Baxtiyor o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi Bank-Moliya Akademiyasi (Master of Business
Administration-MBA ) Finance&Fintex mutaxassisligi bo‘yicha magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15572021
Annotatsiya
Mazkur ilmiy ishda raqamli iqtisodiyot sharoitida soliq tizimini
modernizatsiya qilish zaruriyati va bu yo‘nalishdagi asosiy islohotlar ko‘rib
chiqiladi. Ishda raqamli texnologiyalar, sun’iy intellekt, blokcheyn, elektron
hisob-faktura va ma’lumotlar omborlari orqali soliq ma’murchiligini
takomillashtirish masalalari tahlil qilinadi.
Tadqiqotda soliq tizimining dolzarb muammolari – yashirin iqtisodiyot
ulushining yuqoriligi, soliq to‘lovchilarning raqamli faoliyati ustidan nazoratning
yetarli emasligi va transchegaraviy xizmatlardan tushadigan daromadlarni
soliqqa tortish muammolari yoritilgan.
Shuningdek, xalqaro tajriba tahlili asosida O‘zbekiston soliq tizimida ilg‘or
yondashuvlar (OECDning BEPS tamoyillari, avtomatik axborot almashuvi,
raqamli izlar orqali risk monitoringi)ni joriy etish istiqbollari bayon etilgan.
Ishda soliq organlarining tashkiliy va texnologik salohiyatini oshirish, soliq
to‘lovchilarga “mahallabay” va “korxona” asosida xizmat ko‘rsatish mexanizmini
kengaytirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Tadqiqot natijalari O‘zbekiston soliq tizimini raqamli iqtisodiyot talablariga
moslashtirishga xizmat qiladi hamda fiskal shaffoflikni ta’minlash, budjet
barqarorligini kuchaytirishga qaratilgan strategik yo‘nalishlarni aniqlaydi.
Kalit so‘zlar:
raqamli iqtisodiyot, soliq tizimi, soliq ma’murchiligi, elektron
hisobot, fiskal shaffoflik, blokcheyn, sun’iy intellekt, real vaqtli monitoring,
yashirin iqtisodiyot.
Abstract
This scientific work examines the need to modernize the tax system in the
context of the digital economy and the main reforms in this area. The work
analyzes the issues of improving tax administration through digital technologies,
artificial intelligence, blockchain, electronic invoicing and data warehouses.
The study highlights the current problems of the tax system - the high share
of the hidden economy, insufficient control over the digital activities of
taxpayers, and the problems of taxation of income from cross-border services.
Also, based on an analysis of international experience, the prospects for
introducing advanced approaches (OECD BEPS principles, automatic
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
27
information exchange, risk monitoring through digital traces) in the tax system
of Uzbekistan are outlined. The work develops practical recommendations for
increasing the organizational and technological capacity of tax authorities,
expanding the mechanism for providing services to taxpayers on a
"neighborhood" and "enterprise" basis.
The results of the study will serve to adapt the tax system of Uzbekistan to
the requirements of the digital economy and identify strategic directions aimed
at ensuring fiscal transparency and strengthening budget stability.
Keywords:
digital economy, tax system, tax administration, electronic
reporting, fiscal transparency, blockchain, artificial intelligence, real-time
monitoring, hidden economy.
Asosiy qism
Raqamli iqtisodiyot bugungi kunda dunyo miqyosida iqtisodiy
munosabatlarning shaklini tubdan o‘zgartirmoqda. Internet, mobil ilovalar,
sun’iy intellekt, katta hajmdagi ma’lumotlar (Big Data) va blokcheyn
texnologiyalari asosida yangi iqtisodiy modellar vujudga kelmoqda. Bu jarayon
global miqyosda soliqqa tortish mexanizmlarini ham qayta ko‘rib chiqishni talab
qilmoqda. Ayniqsa, raqamli xizmatlar, elektron savdo va freelancing kabi faoliyat
turlari soliq bazasining an’anaviy ko‘rinishini murakkablashtirmoqda.
Raqamli iqtisodiyotda xizmatlar ko‘p hollarda transchegaraviy shaklda
amalga oshiriladi. Natijada, soliqqa tortish bazasini aniqlash, soliq to‘lovchilarni
ro‘yxatdan o‘tkazish, daromad manbasini aniqlash va moliyaviy oqimlarni
kuzatish ancha murakkab jarayonga aylanadi. Shu sababli, ko‘plab davlatlarda
yashirin iqtisodiyot ulushi ortib, platforma orqali faoliyat yuritayotgan jismoniy
va yuridik shaxslarning daromadlari soliq hisobotlarida aks etmasligi holatlari
ko‘paymoqda.
Ushbu muammolarni hal qilish uchun zamonaviy texnologiyalarga
asoslangan raqamli soliq ma’murchiligi tizimini joriy etish zarur. Bunday
yondashuvlar sun’iy intellekt yordamida risklarni aniqlash, elektron hisob-
fakturalar orqali avtomatik hisob-kitob qilish, blokcheyn texnologiyasi
yordamida tranzaksiyalarning aniqligini ta’minlash va real vaqtli monitoring
orqali soliq tushumlarini nazorat qilish imkonini beradi.
O‘zbekiston Respublikasi ham bu borada muhim islohotlarni amalga
oshirmoqda. Jumladan, “Soliq to‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish” bo‘limlari tashkil
etilib, “mahallabay” va “korxona bay” yondashuvlar asosida xizmat ko‘rsatish
tizimi joriy etildi. Ushbu tizim orqali 902 nafar soliq inspektori 183 mingdan
ortiq QQS to‘lovchisini qamrab olgan bo‘lib, ularning faoliyati 26 ta samaradorlik
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
28
(KPI) mezonlari orqali baholanmoqda. Bu esa soliq idoralarining faoliyatini
natijadorlikka yo‘naltirishda muhim bosqich hisoblanadi.
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, OECD tomonidan ishlab chiqilgan BEPS
(Base Erosion and Profit Shifting) tamoyillari asosida raqamli iqtisodiyotdagi
daromadlarni soliqqa tortish mexanizmlari ishlab chiqilmoqda. Google, Amazon,
Apple kabi global korxonalar faoliyatidan tushadigan daromadlar uchun alohida
soliqqa tortish yondashuvlari amaliyotga joriy etilgan. O‘zbekiston uchun ham
quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish muhim ahamiyatga ega: Soliq
kodeksiga raqamli xizmatlar uchun alohida band kiritish, xorijiy raqamli
platformalar orqali ishlayotgan fuqarolarni soliqqa tortish, elektron hisob-kitob
tizimlarini kichik va o‘rta biznes uchun majburiy qilish, shuningdek, soliq
to‘lovchilarning raqamli profillarini shakllantirish.
Kelajak istiqbollari soliq tizimining texnologik bazasini yanada kuchaytirish
bilan bog‘liq. Xususan, sun’iy intellekt va Big Data asosida avtomatik audit
tizimlarini ishlab chiqish, soliq to‘lovchilarning raqamli izlarini tahlil qilish
orqali xavfli segmentlarni aniqlash, fuqarolik jamiyatini jalb qilgan holda ochiq
byudjet mexanizmlarini rivojlantirish dolzarb hisoblanadi. Shu bilan birga,
O‘zbekiston OECDning Common Reporting Standard (CRS) tizimiga integratsiya
qilinishi orqali xalqaro axborot almashinuvida faol ishtirok etishi zarur.
Xulosa qilib aytganda, raqamli iqtisodiyot sharoitida soliq tizimini
rivojlantirish — bu nafaqat fiskal barqarorlik va byudjet tushumlarini oshirish,
balki soliq adolatini ta’minlash, iqtisodiyotni “soyadan” chiqarish va investitsion
muhitni yaxshilash uchun zaruriy shartdir. Raqamli transformatsiyani
chuqurlashtirish esa soliq tizimining uzoq muddatli barqarorligini kafolatlaydi.
Xulosa
Raqamli iqtisodiyotning jadal rivojlanishi soliq tizimi oldiga yangi
chaqiriqlarni qo‘ymoqda. An’anaviy soliq mexanizmlari raqamli xizmatlar,
platformalar orqali amalga oshirilayotgan operatsiyalar, transchegaraviy savdo
va elektron to‘lovlar sharoitida o‘z dolzarbligini yo‘qotmoqda. Shu bois soliq
siyosatining raqamli transformatsiyasi — fiskal barqarorlikni ta’minlash,
yashirin iqtisodiyotni qisqartirish va adolatli soliqqa tortish tizimini yaratishda
muhim omilga aylanmoqda.
Raqamli iqtisodiyot sharoitida soliq tizimini isloh qilish zarurati nafaqat
texnologik rivojlanish bilan, balki iqtisodiyotni shaffoflashtirish, fiskal
barqarorlikni ta’minlash va global iqtisodiy tendensiyalarga moslashish ehtiyoji
bilan ham chambarchas bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan
fiskal islohotlar doirasida ushbu yo‘nalishning ustuvorligi tobora ortib
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
29
bormoqda. Tadqiqot davomida aniqlangan asosiy jihatlar soliq tizimining
raqamli iqtisodiyot sharoitida qanday muammolarga duch kelayotganini va
ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqishga asos bo‘ldi.
Avvalo, raqamli iqtisodiyotda soliqqa tortish bazasini aniqlash va nazorat
qilish murakkablashmoqda. Ayniqsa, platforma orqali ishlovchi freelanserlar,
elektron xizmat ko‘rsatuvchilar va raqamli kontent yaratuvchilar (masalan,
YouTube, App Store, Upwork orqali faoliyat yurituvchilar) amaldagi soliq
tizimida ko‘p hollarda qamrab olinmagan. Bu esa byudjetga salmoqli tushumlar
yo‘qotilishiga va soliq adolatining buzilishiga olib keladi.
Ikkinchidan, zamonaviy texnologiyalar – sun’iy intellekt, blokcheyn, real
vaqtli monitoring, Big Data – soliq nazoratining aniqligi va samaradorligini
oshirishda muhim vositaga aylanmoqda. Bu texnologiyalar soliq to‘lovchilarning
raqamli faoliyatini aniqlash, risklarni baholash va real vaqt rejimida nazorat
qilish imkonini beradi.
Uchinchidan, O‘zbekistonda joriy etilayotgan “mahallabay” va “korxona
bay” xizmat ko‘rsatish tizimlari soliq ma’murchiligini shaxsga yo‘naltirilgan va
natijadorlikka asoslangan shaklga o‘zgartirmoqda. Bu yondashuvlar orqali soliq
to‘lovchilar bilan bevosita ishlovchi inspektorlar tayinlanmoqda va KPI tizimi
asosida ularning faoliyati baholanmoqda. Bu esa soliq idoralari samaradorligini
oshirishga xizmat qilmoqda.
To‘rtinchidan, OECD tomonidan ishlab chiqilgan xalqaro standartlar – BEPS
(Base Erosion and Profit Shifting) va CRS (Common Reporting Standard) – ga
moslashish
O‘zbekistonning
global
fiskal
makondagi
pozitsiyasini
mustahkamlashga xizmat qiladi. Bu standartlar asosida transchegaraviy
moliyaviy operatsiyalar ochiqligi, xorijiy aktivlar ustidan nazorat va axborot
almashinuvining xalqaro mexanizmlari joriy etilishi mumkin.
Umuman olganda, raqamli iqtisodiyot sharoitida soliq tizimini
modernizatsiya qilish — bu faqat texnologik masala emas, balki institutsional,
huquqiy va strategik yondashuvlarni talab qiluvchi murakkab jarayondir. Bu
yo‘nalishdagi islohotlar O‘zbekistonning iqtisodiy suvereniteti, byudjet
mustahkamligi va investitsion jozibadorligini oshirishga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
OECD (2020). Tax Challenges Arising from Digitalisation – Report on Pillar
One Blueprint. OECD Publishing. Available at: https://www.oecd.org
2.
OECD (2021). International Tax Reform: Progress Report on Pillar Two.
OECD/G20 Base Erosion and Profit Shifting Project. OECD Publishing.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
30
3.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi (2023). Soliq
siyosatini takomillashtirish va yashirin iqtisodiyotga qarshi kurashish
strategiyasi. Toshkent.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq qo‘mitasi (2024). 2023-yil yakuni bo‘yicha
soliq tushumlari va islohotlar tahlili. Toshkent: DSI.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. (2023-yil 1-yanvarda kuchga
kirgan yangi tahriri). Toshkent: Norma.
6.
Moliya vazirligi (2023). O‘zbekiston Respublikasining 2024-yil Davlat
byudjeti to‘g‘risidagi hisobot. Toshkent.
7.
Brynjolfsson, E. and McAfee, A. (2017). Machine, Platform, Crowd:
Harnessing Our Digital Future. New York: W.W. Norton & Company.
8.
Tapscott, D. and Tapscott, A. (2016). Blockchain Revolution: How the
Technology Behind Bitcoin Is Changing Money, Business, and the World.
Penguin.
9.
World Bank (2022). Digital Economy for Central Asia: Opportunities,
Challenges and Policy Responses. Washington, DC: The World Bank.
10.
IMF (2021). Taxing the Digital Economy: Global Perspectives and Policy
Options. IMF Working Paper WP/21/55. Available at: https://www.imf.org
11.
Deloitte (2023). The Future of Tax Administration in a Digital World.
Deloitte Insights. Available at: https://www2.deloitte.com
12.
EY (2022). Global Tax Policy and Controversy Briefing: Digital Taxation
Developments. Ernst & Young Global Limited.
13.
Xalqaro valuta jamg‘armasi (IMF) (2023). Raqamli iqtisodiyot va fiskal
siyosat: Markaziy Osiyo uchun tavsiyalar. Vashington.
