SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1
102
Synapses:
Insights Across the Disciplines
ARAB TILIDAGI SOMATIK FRAZEOLOGIZMLARNING SEMANTIK
TAHLILI
Nematullayeva Sojida Xusniddin qizi
O’zbekiston jurnalistika va ommaviy
kommunikatsiyalari universiteti o’qituvchisi
Dunyo tillari frazeologiyasining asosiy qismini somatik frazeologizmlar tashkil
etadi. Somatik frazeologizmlar tarkibida somatizmlar, ya’ni tana a’zolari nomlarini
bildiruvchi so‘zlar qatnashgan iboralardir. Aynan somatik frazeologiyada har bir
xalqning ko‘p asrlik tajribasi, turmush tarzi, madaniyati, ma’naviyati, urf-odatlari va
an’analari o‘z aksini topgan bo‘ladi. Jahon tilshunosligida somatik frazeologizmlar
haqida qator ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Somatik frazeologizmlarning ilk
tadqiqotchilaridan biri F. Vakk sanaladi. U butun somatik frazeologizmlarni uch
guruhga ajratadi, ya’ni:
-faqat odamlarni tasvirlaydigan somatik frazeologizmlar;
-odam va hayvonlarni tasvirlaydigan somatik frazeologizmlar;
-faqat hayvonlarni tasvirlaydigan somatik frazeologizmlar.
Arab adabiyotining eng mashhur asarlaridan biri bo‘lgan "Ming bir kecha"da,
frazeologizm va iboralarning muhim roli bor. Bu asarda, tana a'zolariga oid
frazeologizmlar insonning ichki kechinmalari, hissiyotlari, harakatlari va ijtimoiy
aloqalarini ifodalashda keng ishlatilgan. Tana a'zosiga oid frazeologizm va iboralar
ko‘pincha yuqori darajadagi ma’naviy va jismoniy holatlarni tasvirlashda yordam
beradi. Ushbu maqolada "Ming bir kecha" asarida tana a'zolariga oid arab
frazeologizmlari tahlil qilinadi, har bir tana a'zosi uchun o‘ziga xos misollar va tahlillar
keltiriladi.
I.
(سأر) Bosh –
insonning ma’naviy va jismoniy markazi sifatida, arab
frazeologiyasida ko‘p ishlatiladi. Asarda bosh bilan bog‘liq frazeologizmlar
kishilarning fikrlarini, qarorlarini, ruhiy holatlarini va g‘ururlarini aks ettiradi.
(
هسأر ىطعأ
)
"Boshini berish". Bu ibora biror kishining xavfli vaziyatga duchor
bo‘lishini yoki qiyinchiliklarga qarshi kurashishini anglatadi. " يمحيل كولملل هسأر ىطعأ
تاديدهتلا نم هسفن."
(U boshini hukmdorlarga berdi, o‘zini tahdidlardan himoya qilish
uchun.)
(
هسأر عفر
)
"Boshini ko‘tarmoq". Bu frazeologizm g‘urur yoki muvaffaqiyatni
ifodalashda ishlatiladi. "هفده ىلإ لصو نأ دعب رخفب هسأر عفر."
(U maqsadiga erishgach,
boshini g‘urur bilan ko‘tardi.)
SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1
103
Synapses:
Insights Across the Disciplines
(
هسأرب كسمت
)
"Boshini tutmoq". Bu ibora biror kishining qat’iyatini va o‘z fikriga
turg‘unligini anglatadi."عيمجلا تاضارتعا نم مغرلاب هسأرب كسمت."
(U hamma qarshiliklarga
qaramay, boshini tutdi.)
(
اهسأر ْت َّزهَف
)
"Boshini silkitdi". Bu frazeologizm kimningdir fikrlariga qarshi
chiqish yoki rad etishni ifodalashda ishlatiladi. "لولحلا اهيلع ضرع امدنع اهسأر ْت َّزهَف."
(U
yechimlarni taklif qilganida boshini silkitdi.)
(
هسأر نم هلقع راَط
)
"Aqlini boshidan uchirish". Hayajon, shoshilish yoki o‘tkir
vaziyatda aqlni yo‘qotish holatini anglatadi. "ئجافملا ربخلا عمس امدنع هسأر نم هلقع راط." (
U
kutilmagan xabarni eshitgach, aqlini boshidan uchirdi.)
(
راكفلأاب اًئيلم هسأر حبصأ
)
"Boshida fikrlar to‘lib ketdi". Insonning o‘ylari va
tashvishlari bosim qilganda ishlatiladi. "عزفملا ربخلل هعامس دعب راكفلأاب اًئيلم هسأر حبصأ."
(U
dahshatli xabarni eshitgach, boshida fikrlar to‘lib ketdi.)
(
هسأر رسخ
)
"Boshini yo‘qotdi". Bu ibora aqlni yo‘qotish, holatni boshqarolmaslikni
anglatadi. "هتطخ يف ريبكلا لشفلا دعب هسأر رسخ."
(U katta muvaffaqiyatsizlikka uchraganidan
so‘ng boshini yo‘qotdi.)
(
باجيلإاب هسأر كرح
)
"Boshini rozi bo‘lib silkash". Rozilik bildirishni ifodalashda
ishlatiladi. "لحلا هيلع حرتقا امدنع باجيلإاب هسأر كرح."
(U yechimni taklif qilganida boshini
rozi bo‘lib silkadi.)
(
اًبضغ لعتشي هسأر
)
"Boshi g‘azabdan kuydi". Bu ibora kuchli g‘azabni ifodalashda
ishlatiladi. "
امدنع اًبضغ لعتشي هسأر
ةنايخلا فشتكا
."
(U xiyonatni aniqlagach, boshini
g‘azabdan kuydi.)
(
اًدماص هسأر يقب
)
"Boshini qattiq ushlab turmoq". Boshqa bosimlarga qarshi turish,
qat’iyatni ifodalashda ishlatiladi. "ةبعصلا تايدحتلا ةهجاوم يف اًدماص هسأر يقب."
(U qiyin
sinovlarga duch kelganida boshini qattiq ushlab turdi.)
II.
(دي) Qo‘l
— harakat, yordam yoki kuchni anglatadigan a’zo sifatida, arab
frazeologiyasida keng ishlatiladi. Qo‘l bilan bog‘liq frazeologizmlar asarda yordam,
ijtimoiy aloqalar yoki harakatlarni ifodalashda ishlatiladi.
(
لعفي ىنميلا هديب
)
"Ong qo‘li bilan qilmoq". Halollik, to‘g‘rilik va samimiyatni
anglatadi. "ركشلا بلطي نأ نود ريخلا لعفي ىنميلا هديب."
(U o‘zining yomonlik qilmasdan, halol
ishlarni ongi bilan amalga oshiradi.)
(
هدي دم
)
"Qo‘lni cho‘zmoq". Yordam taklif qilishni ifodalashda ishlatiladi. " هدي دم
ةجاحلا تقو يف نيرخلآل."
(U muhtojlikda boshqalarga qo‘l uzatdi.)
(
هدي طبر
)
"Qo‘lni bog‘lamoq". Bu ibora biror kishining imkoniyatlari
cheklanganligini anglatadi. "ةمراصلا نيناوقلا ببسب هدي تطبر."
(U qat’iy qonunlar sababli
qo‘lini bog‘lab qo‘ydi.)
SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1
104
Synapses:
Insights Across the Disciplines
(
هيلجرو هيدي تلَّبق
)
"Qo‘lini va oyoqlarini o‘pdim". Hurmat va minnatdorchilik
ifodasidir. "
نم هلعف امل ا ًريدقت هيلجرو هيدي تلَّبق
يلجأ
."
(U meni deb qilgan yaxshiliklari uchun
uning qo‘lini va oyoqlarini o‘pdi.)
(
هديب هدعاس
)
"Qo‘li bilan yordam berish". Biror kishiga yordam ko‘rsatish.
"ريبكلا عورشملا ذيفنت يف هديب هدعاس."
(U katta loyihani amalga oshirishda unga qo‘li bilan
yordam berdi.)
(
هدي عفر
)
"Qo‘lini ko‘tarmoq". Biror narsaga tasdiq yoki ruxsat berish.
"يئاهنلا هرارق دكؤيل هدي عفر." (
U oxirgi qarorini tasdiqlash uchun qo‘lini ko‘tardi.)
(
هديب ذخأ
)
"Qo‘lidan ushlamoq". Yordam yoki qo‘llab-quvvatlashni anglatadi.
"حيحصلا قيرطلا ىلإ هدوقيل هديب ذخأ." (U uni to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirish uchun qo‘lidan
ushladi.)
III.
(نيع) Ko‘z
– arab madaniyatida, ko‘pincha e’tibor, hayrat yoki qo‘rquvni
ifodalashda ishlatiladi. Asarda ko‘z frazeologizmlari qahramonlarning hissiyotlarini va
kutilmagan holatlar yuzasidan o‘zgartirishlarni aks ettiradi.
•
(
هينيع تقرتحا
)
"
Ko‘zlari yondi
"
– Bu frazeologizm, odamning hayrat yoki
qo‘rquvni ifodalash uchun ishlatiladi. Asarda, voqealar hayratga soladigan yoki
qo‘rqitadigan bo‘lsa, bu ibora ishlatiladi. "ةظحللا كلت يف بيهرلا رظنملا ةيؤر نم هينيع تقرتحا."
(U o‘sha paytda dahshatli manzarani ko‘rganidan ko‘zlari yondi.)
•
(
نيعلا نع ديعب
)
"
Ko‘zdan uzoqda
"
– Bu ibora, narsalar yoki kishilar ko‘rmaslik,
e’tibordan chetda qolish holatlarini tasvirlaydi. Masalan, biror kishi muhim vazifaga
aloqador bo‘lgan bir narsani unutganida, "ko‘zdan uzoqda" iborasi ishlatiladi. " ديعب ناك
دحأ هب متهي ملو نيعلا نع."
(U ko‘zdan uzoqda edi va unga hech kim e’tibor bermadi.)
•
(
هينيع لأم
)
"
Ko‘zlarni to‘ldirish
"
– Bu frazeologizm biror kishi biror narsaga
to‘liq e’tiborini qaratishini anglatadi. Masalan, biror go‘zal manzara yoki ta’sirli
voqeani ko‘rgan kishi ko‘zlarini to‘ldiradi. "همامأ يتلا ةعيبطلا لامج نم هينيع لأم." (
U oldidagi
tabiat go‘zalligidan ko‘zlarini to‘ldirdi.)
(
ءاملا نيع
) "Suv manbai"
– Hayot manbai yoki zaruriy resurs. Bu frazeologizm,
odamning eng muhim ehtiyojini qondiradigan, hayotini davom ettirish uchun zarur
bo‘lgan narsaga ishora qiladi.
" دمتعي ناك ءيش لك ،ةظحللا كلت يف هل ةبسنلاب ءاملا نيع ناك هنإ
هيلع."
(U o‘sha paytda uning uchun hayot manbai edi, hamma narsa unga bog‘liq edi.)
IV.
(نذأ) Quloq
— diqqat, tinglash va axborot qabul qilish bilan bog‘liq
bo‘lgan frazeologizmlar asarda kishilarning e’tibori, sirlarni oshkor qilish yoki sir
saqlashni tasvirlaydi.
(
هنذأب ىغصأ
)
"Quloq solib qolmoq
"
– Biror kishining diqqat bilan eshitishi yoki
muhim ma’lumotlarga e’tibor berishini anglatadi. Asarda bu ibora sirli yoki muhim
SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1
105
Synapses:
Insights Across the Disciplines
voqealarni eshitish uchun ishlatiladi. "هلوح لاقُي ناك يذلا ريثملا ثيدحلا ىلإ هنذأب ىغصأ."
(U
unga aytilayotgan qiziqarli suhbatga quloq solib qoldi.)
(
هنذأ دس
)
"
Quloqlarni to‘smoq
"
– Bu frazeologizm biror kishining noxush gaplarni
eshitishni xohlamasligini ifodalash uchun ishlatiladi. Masalan, kimdir noxush
haqiqatlarni eshitishdan qochsa, bu ibora ishlatiladi. " عطتست مل اهنلأ ةنيزحلا اهتاملك نع هنذأ دس
اهلّمحت."
(U uning qayg‘uli gaplaridan quloqlarini to‘sdi, chunki u buni eshitishni
ko‘tara olmadi.)
(
هنذأ حتف
)
"Quloqlarini ochmoq"
– Bu frazeologizm biror kishining fikrlarni
tinglashga tayyorligini ifodalaydi. Asarda bu ibora yangi ma’lumotlarni qabul qilishni
yoki fikrni eshitishni anglatadi. "هتايح راسم ريغتس يتلا ةديدج راكفلأ هنذأ حتف."
(U yangi
fikrlarga quloqlarini ochdi, bu uning hayotini o‘zgartirishi mumkin edi.)
V.
(دي) Qo‘l
— harakat, yordam yoki kuchni anglatadigan a’zo sifatida, arab
frazeologiyasida keng ishlatiladi. Qo‘l bilan bog‘liq frazeologizmlar asarda yordam,
ijtimoiy aloqalar yoki harakatlarni ifodalashda ishlatiladi.
(
لعفي ىنميلا هديب
) "Ong qo‘li bilan qilmoq"
– Halollik va samimiyatni anglatadi.
Asarda bu ibora odamning to‘g‘ri yo‘lda, o‘zi uchun foydali ishlarni qilishi holatini aks
ettiradi. "قدص لكب ريخلا لعفي ىنميلا هديب ءيش لك لعف."
(U har narsani ong qo‘li bilan qilib,
har doim yaxshilikni chin dildan amalga oshirardi.)
(
هدي دم
) "Qo‘lni cho‘zmoq"
– Bu frazeologizm yordam taklif qilishni yoki qo‘l
uzatishni anglatadi. Asarda kimdir yordam so‘rayotganida yoki boshqa kishiga yordam
berayotganda ishlatiladi. "
م اهذاقنلإ هدي دم
هيف تناك يذلا قزأملا ن
."
(U uni muammoga
tushganida qutqarish uchun qo‘lini cho‘zdi.)
(
هدي طبر
) "Qo‘lni bog‘lamoq"
– Bu ibora biror kishining imkoniyatlari
cheklanganligini yoki biror ishni amalga oshirishga qodir emasligini ifodalash uchun
ishlatiladi. Masalan, biror kishining shartlar yoki cheklovlar tufayli qo‘li bog‘langanida
bu ibora ishlatiladi. "
لا ببسب هدي طبر
اهب رم يتلا ةبعصلا ةيداصتقلاا فورظ
."
(U iqtisodiy
qiyinchiliklar tufayli qo‘lini bog‘lab qoldi.)
(
هيلجرو هيدي تلَّبق
) "Qo‘lini va oyoqlarini o‘pdim"
– Hurmat, minnatdorchilik va
ta’zimni ifodalash uchun ishlatiladi. Biror kishiga katta hurmat va minnatdorchilik
bildirishni tasvirlaydi. "يل همدق امل قيمعلا ينانتما نع ا ًريبعت هيلجرو هيدي تلَّبق."
(U menga
ko‘rsatgan yordamiga katta minnatdorchilik sifatida qo‘lini va oyoqlarini o‘pdim.)
VI.
(ةبكر) Tizza
— jismoniy charchoq, zaiflik holatlarini ifodalashda
ishlatiladigan frazeologizmdir.
(
هتبكر ترسكنا
) "Tizzalari sinmoq"
– Bu frazeologizm jismoniy yoki ruhiy
zaiflashish yoki charchash holatini tasvirlaydi. Asarda bu ibora ba’zi qahramonlarning
jismoniy yoki ruhiy holatini aks ettirishda qo‘llaniladi. " يف ةليوط تلاحر دعب هتبكر ترسكنا
SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1
106
Synapses:
Insights Across the Disciplines
ءارحصلا."
(U sahroda uzoq safarlardan so‘ng tizzalari sinib qoldi.)
(
هتبكر قارتحا
)
"Tizzasi yondi"
– Charchoqni ifodalashda ishlatiladi. Biror kishi ko‘p
vaqt davomida ishlaganidan so‘ng yirik charchoq yoki ta’sirni his qilganida bu ibora
ishlatiladi. "مويلا لاوط لصاوتملا لمعلا دعب هتبكر قارتحا."
(U butun kun davomida davom etgan
ishdan so‘ng tizzasi yondi.)
VII.
(ناسل) Til
— insonning fikrlarini va his-tuyg‘ularini ifodalovchi vosita
sifatida ko‘p ishlatiladi. Tilga oid frazeologizmlar asarda shaxsiy kechinmalar, muloqot
va munosabatlarni ifodalashda ishlatiladi.
(
هناسل طبر
) "Tilini bog‘lash"
– Biror kishining sirni saqlash yoki gapirishdan
saqlanishi anglatadi. Asarda, ba’zan qahramonlar o‘z fikrlarini yashirishga yoki sir
saqlashga harakat qilishadi. "هبلق يف ناك ام نع حصفي ملو هناسل طبر."
(U tilini bog‘lab,
yuragida nima borligini oshkor etmadi.)
(
هناسل ررم
)
"Tilini o'tkazmoq"
– Biror kishining gapirish yoki fikrini oshkor qilishni
anglatadi. Asarda, bu frazeologizm ijtimoiy muloqotda ishlatiladi, kishi o‘z fikrini
ifodalash uchun uni tiliga chiqaradi. "
يف ناك ام لكب هناسل ررم
هنهذ
."
(U o‘ylagan barcha
fikrlarini tiliga chiqarib aytdi.)
(
هناسل ىلع
) "Tiliga qaramay"
– Bu frazeologizm biror kishining so‘zlariga qarshi
harakat qilishini anglatadi. Asarda, kimdir o‘z so‘zlarini aksincha, amalda
bajarmayotganida ishlatiladi. "كلذ سكع ىلإ ريشت تناك هلاعفأ نكل ،ىقبيس هنإ لوقي ناك هناسل ىلع."
(U tilida qolish niyatida ekanligini aytgan bo‘lsa-da, harakatlari aksincha bo‘ldi.)
VIII.
(بلق) Yurak
— his-tuyg‘ularning markazi sifatida arab tilida keng
qo‘llaniladigan frazeologizmdir. Yurak bilan bog‘liq iboralar qahramonlarning ichki
kechinmalarini, sevgi, qo‘rquv yoki umidlarni ifodalashda ishlatiladi.
(
هبلق حتف
)
"Yuragini ochmoq"
– Bu ibora biror kishining ichki kechinmalarini oshkor
qilishini anglatadi. Asarda, biror kishi o‘z sirlarini ochayotganda yoki boshqa kishiga
ishonib, yuragini to‘kayotganda ishlatiladi. "هب رعشي ناك ام لكب اهربخأو هبلق حتف."
(U yuragini
ochdi va unga his-tuyg‘ularini aytib berdi.)
(
فجترا هبلق
) "Yuragi titragan"
– Qo‘rquv yoki tashvishni ifodalashda ishlatiladi.
Asarda, bu frazeologizm kishi ruhiy holatining zo‘riqishini yoki qo‘rquvni his qilishini
tasvirlashda qo‘llaniladi. "لبقتسملا يف ثدحيس امم اًفوخ فجترا هبلق."
(U yuragi kelajakda
nimalar bo‘lishidan qo‘rquvdan titradi.)
(
بلقلا نيزح انأو
) "Men yurakdan qayg‘uraman"
– Ruhiy qayg‘u, iztirob yoki ichki
dardni tasvirlash uchun ishlatiladi. Bu ibora odatda odamning his-tuyg‘ularidagi
chuqur og‘riqni ifodalaydi. "هقارف ىلع بلقلا نيزح انأو."
(Men yurakdan qayg‘uraman,
chunki u menga xayrlashdi.)
SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1
107
Synapses:
Insights Across the Disciplines
(
يبلق يف تلق
) "Yuragimda dedim"
– Ichki fikr yoki sirni ifodalash uchun ishlatiladi.
Bu ibora, kishi o‘zining ichki kechinmalari yoki fikrlarini o‘ziga sir saqlashini
bildiradi. "اًدبأ هكرتأ نل يننأ يبلق يف تلق."
(Yuragimda dedim, men uni hech qachon tark
etmayman.)
Ushbu tadqiqot jarayonida inson tana a’zolariga oid bo’lgan yuzlab arabcha ibora
to’plandi va ko’rib chiqildi. Iboralar, asosan, arab adabiyotining eng mashhur
asarlaridan biri bo‘lgan "Ming bir kecha"dan olindi.
Mazkur guruhga oid iboralarning asosiy komponenti bo’lib (سأر) bosh, (نيع) ko‘z,
(نذأ) quloq, ( دي) qo‘l, (ةبكر) tizza, (ناسل) til va ( بلق) yurak keladi.
Bosh (سأر)
va
Qo‘l
(دي)
so‘zlariga
oid frazeologizmlar asarda
ma’naviy va ijtimoiy holatlarni aks
ettirishda
eng ko‘p ishlatilgan.
Bosh
frazeologizmlari ko‘pincha
g‘urur, qarorlar,
ruhiy holatlar
va
shaxsiy kechinmalarni
tasvirlaydi
. Qo‘l
frazeologizmlari esa,
asosan
yordam, harakat, samaradorlik
va
ijtimoiy aloqalarni
ifodalashda
ishlatiladi.
Ikkala so‘zning ishlatilishi orqali asar qahramonlarining ichki dunyosi va tashqi
aloqalari, turli vaziyatlarda qanday o‘zgarishlar yuz berishi, shaxsiy qarorlar va
harakatlar qanday amalga oshirilishini tasvirlash mumkin. Bu frazeologizmlar orqali
qahramonlar o‘zlari uchun muhim bo‘lgan holatlarda qanday fikrlashlarini va qanday
harakat qilishlarini o‘quvchilarga aniq yetkazadilar.
Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘yxati:
1.SH.H.Nurmamatova.Fil.f.d.diss...avtoreferati.(2021),2-B.
2.M.I.Gadoyeva. Somatizm frazeologik birliklarning konseptual tahlili. NamDu
ilmiy axborotnomasi,(2020 yil, 12-son)
3.Q.Кarimov.Qutadgʻu bilig.Oʻzbekiston,Т.(1971),5,14-B.
4.B.I.Boltayeva.Oʻzbek
tili
frazeologik
birliklarning
transformatsiyasi.Dessetatsiya avtoreferati.(2019) 13-B.
5.Sharustam Shamusarov.Uchites uchitsya. Tashkent.2-oye izdaniye.2016
5.Yoʻldoshev.B, Rashidov.U.Oʻzbek frazeologiyasi. Toshkent.
Navroʻz,(2016)6.U.M.Rashidova.Oʻzbek tilidagi somatik iboralarning semantik-
pragmatik tahlili. Fil.fan.diss.avtoreferati, Samarqand,(2018),2-B
6. ةسسؤمرشانلا .ةليلو ةليل فلا ٢٠١٧ .يوادنه / ١ / ةرهشملا مقرب ١٠٥٨٥٩٧٠ خيراتب
