SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1
63
Synapses:
Insights Across the Disciplines
"YUSIP-ZLIXA" DÁSTANINDA TROPLARDIŃ QOLLANILIW
ÓZGESHELIKLERI
G.A.Allambergenova -
Qaraqapaq til bilimi kafedrası docenti
Tınıbaeva Manzura -
Lingvistika: Qaraqapaq tili qánigeligi magistrantı.
Annotaciya
: Kórkem sóz iyeleri turmıs haqıyqatlıǵın kórkem haqıyqatlıqqa
aylandırıwda kórkemlew qurallarınan ónimli paydalanadı. Kórkemlew quralları
járdeminde
shıǵarmanıń
emocional-estetikalıq
tásirsheńligi
támiyinlenedi.
Maqalamızda "Yusup-Zlixa" dástanında qollanılǵan troplar, olardıń qollanılǵan
orınları haqqında sóz boladı. Troplardıń túrleri, bóliniw belgileri, qollanılıw
ózgeshelikleri qısqasha sóz etiledi. "Yusip-Zlixa dástanında jumsalǵan troplardıń hár
túrli xızmette keliwi, qaharman obrazlılıǵın arttırıwda dástandaǵı mısallar menen
analiz etildi.
Gilt sózler
: Folklor, troplar, metafora, janlandırıw, teńew, epitetler, sinekdoxalar.
Sózdiń awısıw usılları dep bir sózdiń óziniń tiykarǵı mánisinen jańa mánige kóshiwine
aytamız. Sózdiń awısıw usılları til biliminde de, ádebiyat iliminde de teńdey izertlenip
kiyatırǵan másele bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq til biliminde bul másele kóbirek 90-
jıllarda qolǵa alındı. Sózdiń awısıw usılları boyınsha keńirek ilmiy-teoriyalıq túsinikler
professor E.Berdimuratovtıń “Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya”
1
miynetinde
berilgen. Miynette ilimpaz sózdiń awısıw usıllarına, olardıń qollanılıwı, atqaratuǵın
xızmetlerine hám túrlerine toqtap ótken.
Trop – (grek tilinen alınıp, basqa bir nársege aylanıw mánisinde) kóshpelilik,
kórkem shıǵarmada bir nárseni sáwlelendiriw ushın sózlerdiń óziniń túpkilikli
mánisinde emes, al kóshpeli maǵanada qollanılıwı esaplanadı. Kórkem ádebiyatta
troptıń metafora, metonimiya, sinekdoxa, allegoriya, litota, giperbola, simvol,
janlandırıw hám t.b túrleri qollanıladı. Kórkem sóz iyeleri turmıs haqıyqatlıǵın kórkem
haqıyqatlıqqa aylandırıwda kórkemlew qurallarınan ónimli paydalanadı. Kórkemlew
quralları járdeminde shıǵarmanıń emocional – estetikalıq tásirsheńligi támiyinlenedi.
1
Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нөкис. «Билим». 1994.
SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1
64
Synapses:
Insights Across the Disciplines
Metaforalıq
usıl arqalı awısqan usıllardıń kópshiligi ulıwma xalıq tárepinen sol
sózlerdiń tiykarǵı mánilerindey bolıp túsiniledi. Óz mánisiniń awısıwınan payda
bolǵan sózlerdi metaforalar dep ataymız.
Metafora grek tilinen alınıp, meta – "qaytadan", fora – "kóshiremen" degen
mánini ańlatadı. Metafora kórkem shıǵarmada eń ónimli qollanılatuǵın troplardıń biri.
Metafora – zatlardı bir-birine megzetiwge tiykarlanǵan awıspalı súwretlewdiń túri.
Metafora sózdiń tiykarǵı mánisinen basqa mánide awısıp qollanılıwı
2
.
Professor E.Berdimuratov
3
qaraqalpaq tilindegi metaforalardı úsh toparǵa
bóledi. Bizde bul maqalamızda "Yusip-Zlixa" dástanında qollanılǵan metaforalardı úsh
toparǵa bólip úyrendik:
1. Ulıwma xalıq tilindegi metaforalar;
Muradım –
gúl júziń
kórsem,
Meniń menen dáwran súrseń (308-bet).
Yúsip aytar, kórer
kóziń ráwshanı,
Taza gúldiń
taza bolar gúlsháni (323-bet).
Keltirilgen mısallardaǵı gúl júzi, kózdiń ráwshanı, taza gúl sózleri metafora.
Olar xalıq tilinde hámmege teńdey túsinikli qollanıladı. Ulıwma xalıq tilinde
qollanılatuǵın troplar tiykarınan atlıq sózlerden jasaladı hám hámmege birdey
túsinikli boladı.
2. Ulıwma xalıq tilinde qollanılatuǵın, biraq obrazlılıq sıpatqa iye metaforalar;
Jılan
záhár saldı ishken asıma,
Ǵáplet sawdaların
úyip basıma,
Rad áylep
kewil muddahasına
Baǵlarına sol
búlbilim
kelmedi (300-bet)
Men dep endi
kúyer bawırı,
Qáwmeti múgedek boldı (299-bet).
Dáslepki mısaldaǵı
jılan
sózi metafora, ol tuwra mánidegi jılan sóziniń awısıp,
ishken as sózi menen qollanılıwı arqalı awıspalı mánidegi sóz jasap tur, keyingi
qatarlarda bolsa,
ǵáplet sawdası, kewil muddaxası, búlbúl
hám
bawır
sózleri
metafora. Bul sózlerde hám teńewdiń, hám metaforanıń elementleri bar. Bul
metaforalar obrazlılıqqa iye, birinshi mısaldaǵı metaforaǵa uqsamaydı, lekin bul
metaforalar ásirler dawamında qáliplesken turaqlı metaforalar. Bunday
metaforalardı barlıq dástanlarda ushıratamız.
2
Dosımbetova A. Ádebiyattanıwda kórkemlew quralları. Nókis. “Qaraqalpaqstan”., 2012.
13-bet
3
Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нөкис. «Билим». 1994. 23
-bet.
SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1
65
Synapses:
Insights Across the Disciplines
3. Uluwma xalıq tilinde tanımalılıqqa iye emes metaforalar.
«Yusup-Zuláyha» dástanında E.Berdimuratov kórsetken metaforanıń túrleriniń
ekewin ǵana ushıratamız.
Ulıwma xalıq tilindegi hám ulıwma xalıq tilinde qollanılatuǵın, biraq obrazlılıq
sıpatqa iye metaforalar.
Pálek
urdı maǵan
qazan
,
Jıǵıldı basıma ordam,
Aǵalıq haqqında bul jan,
Qusqa
meni sawǵa qılmań (298-bet)
Ketkende eglenip
qozım
kelmese,
Meniń pándi-násiyxatım almasa...
Ǵapıl bolıp kárwanımdı kóshirdim,
Qolımdaǵı
suńqarımd
ı ushırdım...(299-bet)
Bul mısallarda basqa folklorlıq shıǵarmalardaǵı sıyaqlı perzentin qozım, totım,
palapanım; sáwgili yarın gúlim, shamshıraǵım, suńqarım; batırların arıslanım dep
qollanıw arqalı metafora jasaw burınnan qáliplesken. Bul xalıqtıń milliy úrip-ádeti
menen de baylanıslı. Bul mısalda
qozım, suńqarım
sózleri arqalı perzentler názerde
tutılǵan, al, birinshi mısalda Yusiptiń sózinen keltirilgen bolıp, ol pálek, qus, qazan
metaforası arqalı ómir daǵdarısların názerde tutıp tur. Metaforanıń bul túri folklorlıq
dástanlardaǵı metaforalardıń tiykarın quraydı. Bunday metaforalarǵa kóplegen
mısallardı keltiriw múmkin.
Áyleme dadı-pıǵan, aqırı quda yarıń seniń,
Taǵıw-gúl, sahrayu-biyaban ishinde, ǵam-ǵubarıń seniń,
Eki dúnya men
ǵárib
, dili-darıń seniń,
Ax neteyin, órtendi, jan menen tániń seniń,
Sayraǵan baǵ ishinde
totı sheker
gúlim
meniń. (303-bet)
Ol
álip qáddińdi
nun qılma
, bolıp turman men
ǵárib.
.. (303-bet)
Janlandırıw
metaforanıń bir kórinisi. Janlandırıw adamlarǵa tán bolǵan
qásiyetlerdi jansız predmetler, tábiyat hádiyseleri, haywanat yaki quslarǵa kóshiriw
SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1
66
Synapses:
Insights Across the Disciplines
arqalı payda bolatuǵın súwretlew quralı. Janlandırıw grek tilinen alınǵan bolıp, kelbet
jasayman degen mánini ańlatadı. Janlandırıwdıń eki túri bar:
1.Jansız zatlarǵa janlı adamday qatnas jasaw arqalı janlandırıwdıń jasalıwı:
Áwliyeshilikte Yusiptiń anasınıń qábiri bar edi, Yusiptiń kózi anasınıń mazarına túsip,
biyıqtıyar ókirip, túyeden ózin jerge attı. Barıp anasınıń qábirin qushaqlap, jılap turıp
mına ǵázzeldi ayttı:
Dozaq otına janǵannan
Tánde shıqpaǵan janım bar,
Kózim jaslı, júrek daǵlı,
Ayaq tusaw, qolım baǵlı
Zapıranday súlder qaldı
Bul kewlimde armanım bar.
Atadan ayrılıp Yusip,
Otqa janıp, kúyip pisip,
Giryan aza etip jılar,
Pal ornınan záhár iship,
Bendelikten nıshanım bar. (302-bet)
Joqarıdaǵı mısalda Yúsip qábirge janlıday qatnas jasap, ol menen tillesedi. Bul
bolsa, jansız zatqa janlıday qatnas bildiriw sanaladı, yaǵnıy bul arqalı troplardıń bir túri
bolǵan janlandırıw jasalǵan.
2.Tilsiz nárselerdi tili bar, sóyley alatuǵınday etip kórsetiw
4
. Tilsiz hám jansız zatlarǵa
til pitiwi arqalı janlandırıwdıń jasalıwı. Janlandırıwdıń bul usılında endi tilsiz
haywanlar adamday sóyleydi. Bul haywanlardıń qaharmanlarǵa járdem beriwi ushın
qollanıladı. Qıyalına sol waqıtta qábirge jan pitip, ruwhları shıǵıp, tap Yúsipke sóz
sóylegendey boladı:
Ol álip qáddińdi nun qılma, bolıp turman men ǵárip,
Órtenip jan-tánim, hásiretke talıp turman men ǵárip...(303-bet)
4
Dosımbetova A. Ádebiyattanıwda kórkemlew quralları. Nókis. “Qaraqalpaqstan” 2012. 30
-bet
SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1
67
Synapses:
Insights Across the Disciplines
Joqarıdaǵı mısalda jansız qábirge til pitip, qábir sóyleydi, tilsiz zatqa til pitedi. Bul
usıl “Yusip-Zlixa” dástanında basqa dástanlarǵa salıstırǵanda ónimsiz qollanılǵan.
«Yusip-Zlixa» dástanında janlandırıw basqa dástanlarǵa qaraǵanda ónimsiz
qollanılǵan. Dástanda dialog formasında kelip metaforalıq usıldaǵı súwretlewler
basım. “Yusip-Zlixa” dástanı qaraqalpaq folklorındaǵı az sandaǵı janlandırıwshılıq
súwretlewlerge iye dástanlardıń biri. Dástandaǵı janlandırıwlarǵa mısal keltireyik:
Tosattan aspannan
bir qus
payda bolıp: -Áy, Yaqıptıń ulları, hasılzadalar da bunday isti
qılar ma? – dep hawadan qanat qaǵıp, búlbúl kibi nala qılıp bul ǵázzeldi oqıdı:
-Kewil qaralardıń isi, atası bilmegey bul isti,
Mómini ármanlı jáhid te hárgiz qılmaǵay bul isti,
Kiyeli islerden qorqıń, qarǵıs alańlar hárgiz,
Sizlerdiń bul japańızdı heshkimge salmaǵay hárgiz.
Atańız kózlerin jaslap, bolıp atır biytaqat,
Kórmesin bende dúnyada, basqa salmaǵay bunı,
Birewge etken qılmısıń, keler aylanıp ózińe,
Áshkara etińiz sırdı, basqa salmaǵay bunı (297-bet)
Mısaldaǵı qustıń sóylewi janlandırıwǵa mısal bola aladı. Bul arqalı dástandaǵı
waqıyalar keńirek ashıp beriledi. Yaǵnıy, dástannıń obrazlılıǵı kúsheyedi.
Epitet
grek tilinen alınǵan bolıp, anıqlaw mánisin ańlatadı. Anıqlawshı sóz
anıqlanatuǵın sóz benen birigip, óziniń belgi-qásiyetlerin oǵan kóshirgen halda
súwretlew obyektiniń anaw yamasa mınaw táreplerin sıpatlaydı. Epitetler anıqlawıshqa
usap keledi, lekin obrazlılıqqa iye boladı. Epitetler ózi anıqlaytuǵın zattıń belgisin
sıpatlap keledi. Epitet shıǵarma mazmunına obrazlılıq hám tásirsheńlik baǵıshlaytuǵın
poetikalıq anıqlawısh bolıp tabıladı.
Ájel jalınları
sóndi,
Dárt aylanıp ıshqı
dóndi..
Sárwi qáwmet, gúl júzli, lábleri sheker
,
Embedim pal kibi lábińnen seniń...(304-bet)
Zulpı shın kekilli
, aqılımdı aldı,
SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1
68
Synapses:
Insights Across the Disciplines
Shamsikámar gúl júzine
nal boldı.
Qayǵılı kewlime
jaqtı nur
saldı,
Jáne
jandım doslar yar pıraqında.
(304-bet)
Keltirilgen mısallardaǵı
ájel jalınları, dárt ıshqı, sárwi qáwmet, gúl júzli, sheker
lábli, shın kekilli zulf, shámsikámar gúl júz, kewildiń jaqtı nurı, yar pıraqında janıw
sózleri epitet. Epitetler predmettiń belgisin bildiriw ushın qollanıladı. Anıqlawıshtan
ayırmashılıǵı onda obrazlılıq bar. Dástandaǵı epitetler tiykarınan eki sóz shaqabınan:
kelbetlikten hám atlıqtan jasaladı.
Xosh ireńli qanjarday,
qasları káman
keldi,
Bir neshe jıllar jılatıp, shaxım tolaxan keldi... (308-bet)
Ólgenshe qarıydarman,
shın nurı
ayan keldi,
Onıń qáddi jamalı kúydirdi Ziliyxanı... (307-bet)
Keltirilgen eki mısaldıń birinshisi kelbetlik arqalı jasalǵan epitet, al ekinshisi
atlıq arqalı jasalǵan. Dástanda bunday mısallar kóplep ushırasadı.
Teńew
. Folklorda da, jazba ádebiyatta da eń ónimli qollanılatuǵın kórkemlew
qurallarınıń biri teńew. Bir zat yáki qubılıstı ekinshi bir zat yáki qubılıs penen salıstırıp
súwretlew teńew dep ataladı. Teńewlerdiń tiykarǵı bólimi qaraqalpaq dástanlarında
qaharmanlar obrazın jaratıw ushın qollanıladı. «Yusip-Zlixa» dástanında teńewler jiyi
qollanılǵan. Dástanlardaǵı teńewler tiykarınan
day-dey, tay-tey
qosımtası hám
kibi,
yańlı, sıyaqlı, tárizli, uqsas
hám t. b. sózler arqalı jasaladı.
Xosh ireńli qanjarday
, qasları káman keldi,
Bir neshe jıllar jılatıp, shaxım tolaxan keldi... (308-bet)
Júziniń shuǵlası
quyashtay
jaynar,
Náyleyin, men bende boldım giriptar...(315-bet)
Shatırıń aldında júrer páyik bolıp
jel kibi,
Artında tazı ertip, oń qolıńa qarshıǵa,
Kúnbe-kún húsniń zıyada, óziń de
palwan kibi
,
Aq júzinde barıq urar, húri-sawlatlar bárha (318-bet).
SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1
69
Synapses:
Insights Across the Disciplines
Keltirilgen mısallarda
day/tay
qosımtası hám
kibi s
ózleri arqalı teńewler
jasalǵan. Birinshi mısalda qasları qanjarǵa, júzi quyashqa teńelgen, al ekinshi mısalda
júrisin jelge, ózin palwanǵa teńeledi. Dástandaǵı teńewler teńew jasawshı qosımtalar
hám teńewshi sózler arqalı jasalǵan.
Sinekdoxanıń qollanılıwı.
Sóz mánisiniń awısıw usıllarınıń ishinde pútin
ornına bólshek, bólshek ornına pútin, birlik ornına jalpı, jalpı ornına birlik almasıwı
arqalı sinekdoxa jasaladı. Dástandaǵı sinekdoxalar tiykarınan pútin ornına bólshek,
bólshek ornına pútinniń keliwi arqalı jasaladı. Bul dástanda sinekdoxalar adam
músheleri arqalı jasalǵan. Sinekdoxaǵa mısallar keltireyik:
Qara kúnim kóp bolıp,
Eki kózden
ayrılǵan (292-bet).
Men bir jatqan nasharman,
Jup tırnaqtıń
zarıman (293-bet).
Bul eki mısalda adam músheleriniń qollanılıwı arqalı jaslǵan. Dástandaǵı
sinekdoxalardıń basım kópshiligin adam músheleri arqalı jasalǵan sinekdoxalar
quraydı.
«Yusip-Zlixa» dástanında qollanılǵan troplar haqqında tómendegishe juwmaqqa
keliw múmkin. Barlıq dástanlardaǵı sıyaqlı «Yusip-Zlixa» dástanında da qaharmanlar,
olardıń is-háreketleri, psixologiyasın ashıp beriwde metafora, teńew, metonimiya hám
sinekdoxalar tiykarǵı xızmetti atqarǵan. Biraq dástanda basqa dástanlarǵa salıstırǵanda
janlandırıw ónimlilew qollanıladı hám qaharmanlardı súwretlewde de, olardıń
xarakterin ashıp beriwde de, konfliktti jaratıwda da janlandırıw tiykarǵı xızmetlerdiń
birin atqaradı. "Yusip-Zlixa" dástanında biz mısal keltirgen troplardan basqa trop túrleri
de kóp qollanılǵan. Bul dástan tili ele de kóplew izertleniwdi talap etedi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar
1.
Бердимуратов
Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нөкис. «Билим».
1994 .
2.
Dosımbetova
A.
Ádebiyattanıwda
kórkemlew
quralları.
Nókis.
“Qaraqalpaqstan”, 2012.
3.
«Юсип-Злиха» дәстаны. Қарақалпақ фолклоры. Көп томлық 43-56 томлар.
Нөкис «Илим», 2012.
