SYNAPSES:
Insights Across the Disciplines
ISSN: 3060-4737 Volume 2, Issue 8 IF(Impact Factor) 10.92 / 2024
10
Synapses:
Insights Across the Disciplines
INGLIZ TILINING GLOBAL TILGA AYLANISHI UNING XALQARO
ALOQA, BIZNES VA ILM-FAN TILIGA AYLANISH SABABLARI
Bahodirova Mahliyo Ilhomovna
TerDPI Xorijiy til va adabiyoti Ingliz tili yo’nalishi talabasi
ANNOTATSIYA
: Ingliz tili bugungi kunda dunyo bo‘yicha eng ko‘p o‘rganilayotgan
va ishlatilayotgan til sifatida global kommunikatsiya vositasiga aylangan. Ushbu
maqolada ingliz tilining global til sifatida shakllanishiga olib kelgan omillar har
tomonlama o‘rganiladi. Avvalo, ingliz tilining tarixi, Britaniya imperiyasi davrida
amalga oshirilgan mustamlakachilik siyosati natijasida turli hududlarga yoyilishi haqida
so‘z yuritiladi. Shuningdek, AQShning iqtisodiy va siyosiy jihatdan kuchli davlatga
aylanishi, zamonaviy texnologiyalar, internet va ommaviy axborot vositalarining
rivojlanishi ham ingliz tilining keng tarqalishida muhim rol o‘ynagan. Maqolada,
shuningdek, ingliz tilining xalqaro diplomatiya, savdo, ilm-fan, oliy ta’lim va madaniy
almashuvdagi o‘rni yoritiladi. Ingliz tilining global tildagi mavqei nafaqat tilshunoslik
nuqtai nazaridan, balki sotsiologik, siyosiy va madaniy kontekstda ham ko‘rib chiqiladi.
KALIT SO‘ZLAR:
Ingliz tili, global til, xalqaro aloqa, mustamlakachilik, iqtisodiy
kuch, texnologiya, ommaviy madaniyat, diplomatiya, ilm-fan, ta’lim, kommunikatsiya.
Annotation
: English has become the most widely studied and used language in the
world, serving as the primary tool for global communication. This article provides an
in-depth analysis of the factors that have contributed to the rise of English as a global
language. It first explores the historical roots of this process, particularly the role of
British colonialism in spreading English across various continents. Furthermore, the
emergence of the United States as a dominant economic and political power, along with
the advancement of modern technology, the internet, and global media, has significantly
strengthened the global status of English. The article also highlights the essential role of
English in diplomacy, international business, science, higher education, and cultural
exchange. The global dominance of English is examined not only from a linguistic
standpoint but also through sociological, political, and cultural perspectives.
Keywords
: English language, global language, international communication,
colonialism, economic power, technology, mass media, diplomacy, science, education,
global culture.
SYNAPSES:
Insights Across the Disciplines
ISSN: 3060-4737 Volume 2, Issue 8 IF(Impact Factor) 10.92 / 2024
11
Synapses:
Insights Across the Disciplines
Аннотация
: Английский язык сегодня считается самым изучаемым и
используемым языком в мире, играющим ключевую роль в глобальной
коммуникации. В данной статье проводится всесторонний анализ факторов,
повлиявших на превращение английского языка в глобальный. В первую очередь
рассматриваются исторические предпосылки, в том числе колониальная политика
Британской империи, способствовавшая широкому распространению языка на
разных континентах. Кроме того, подчеркивается значимость экономического и
политического доминирования США, развитие современных технологий,
интернета и средств массовой информации в укреплении позиций английского
языка. Также в статье освещается роль английского языка в международной
дипломатии, бизнесе, науке, высшем образовании и культурном обмене.
Глобальный статус английского рассматривается не только с точки зрения
лингвистики, но и в социальном, политическом и культурном контексте..
Ключевые слова:
Английский язык, глобальный язык, международная
коммуникация, колониализм, экономическая мощь, технологии, массовая
культура, дипломатия, наука, образование.
Hozirgi kunda ko‘p tillarni egallash tobora dolzarb masalaga aylanmoqda. Chet
tillarini o‘rganish nafaqat ish topish imkoniyatlarini kengaytiradi, balki odamlar
o‘rtasida haqiqiy muloqotni o‘rnatish, shuningdek, turli xalqlar madaniyati, yashash
tarzi va joylari haqida chuqurroq tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Tillar mavzusiga
kelganda, ularning tarqalishi ko‘pincha siyosiy hukmronlik va madaniy ta’sir bilan
chambarchas bog‘liq ekani kuzatiladi. Bundan tashqari, tilning keng ommalashuvi
ko‘pincha uning ortidagi iqtisodiy, siyosiy yoki harbiy qudrat bilan bevosita bog‘liq
bo‘ladi. Global til deganda, dunyoning ko‘plab mamlakatlarida ikkinchi til sifatida
o‘rganiladigan til tushuniladi. Bunday tillar BMT, YuNESKO, SAARC, Hamdo‘stlik va
boshqa xalqaro tuzilmalar faoliyatida faol ishlatiladi. Unda qaysi tillar bugungi kunda
xalqaro maqomga ega? Ingliz, Fransuz, Arab, Portugal, Ispan, Rus, Nemis, Xitoy.
Global yoki jahon miqyosida tan olingan tilga aylanishi uchun har qanday til
muayyan mezon va xususiyatlarga ega bo‘lishi lozim. Bunday tilni aniqlashda quyidagi
belgilar muhim o‘rin tutadi:
•
Juda ko‘p sonli kishilar tomonidan so‘zlashilishi.
•
Til ona tili sifatida ishlatiladigan aholining sezilarli qismini qamrab olishi.
•
Bir nechta davlatlarda rasmiy til maqomiga ega bo‘lishi.
SYNAPSES:
Insights Across the Disciplines
ISSN: 3060-4737 Volume 2, Issue 8 IF(Impact Factor) 10.92 / 2024
12
Synapses:
Insights Across the Disciplines
•
Muayyan etnik guruh bilan cheklab qo‘yilmagan ochiq til hamjamiyatiga
ega bo‘lishi.
•
Standartlashtirilgan shakllari mavjud bo‘lib, ular chet tili sifatida keng o‘rgatiladi.
•
Til nufuzi va obro‘si bilan bog‘langan ijtimoiy yoki madaniy assotsiatsiyalarga
ega bo‘lishi.
•
Xalqaro savdo va iqtisodiy aloqalarda faol qo‘llanilishi.
•
Turli xalqaro tashkilotlar doirasida ish yuritish vositasi bo‘lishi.
•
Ilmiy anjumanlar, muassasalar va global forumlarda ishlatilishi.
•
Boy adabiy meros va muhim ilmiy-adabiy asarlar to‘plamiga ega bo‘lishi.
Nima uchun ingliz tili xalqaro til hisoblanadi? Ko‘pchilik ingliz tilini global til deb
ataydi, sababi u dunyoning turli hududlarida istiqomat qiluvchi odamlar tomonidan keng
tushuniladi va ishlatiladi. Bu til nafaqat global darajada tan olingan, balki turli davlat va
tashkilotlar tomonidan faol qo‘llab-quvvatlanadi. Shu sababdan ham ingliz tili muhim
xalqaro aloqa vositasiga aylangan. Ingliz tili fransuz, nemis va boshqa Yevropa tillari
singari lotin tiliga borib taqaladigan ildizlarga ega. Bu esa, ayniqsa, Yevropa
mamlakatlarida yashovchi kishilar uchun ingliz tilini o‘rganishni nisbatan
osonlashtiradi. Tilshunoslarning fikriga ko‘ra, ingliz tilining sodda grammatikasi va
tuzilmasi uni global tilda aylantirishda asosiy omillardan biri bo‘lgan. Lotin alifbosida
yozilishi ham uni boshqa tillarga nisbatan osonroq tanish va o‘zlashtirish imkonini
beradi. Shu bilan birga, ingliz tilining talaffuzi ko‘plab tillarga qaraganda kamroq
murakkablikka ega. Ingliz tili qanday qilib dunyo miqyosidagi global tilga aylandi? 18-
asr oxiriga kelib, Britaniya imperiyasi ko‘plab hududlarni o‘z nazorati ostiga olgan edi.
Bu mustamlakachilik siyosati orqali ingliz tili turli mintaqalarda keng yoyildi.
Britaniyaning dunyo bo‘yicha siyosiy va iqtisodiy ta’siri ham bu tilning ommalashuviga
turtki bo‘ldi. Bundan tashqari, texnologiya, ilm-fan, xalqaro diplomatiya, savdo
aloqalari, san’at va rasmiy ta’lim tizimi orqali ingliz tili global miqyosda mustahkam
o‘rnashib oldi. Shu tariqa u dunyodagi eng nufuzli va ko‘p tarqalgan tilga aylandi.
Global tilning afzalliklari va kamchiliklari:
1-afzallik: Turli madaniyatlar o‘rtasida muloqotni yengillashtiradi. Global til
mavjudligi har xil madaniyat vakillari o‘rtasida o‘zaro tushunishni osonlashtiradi. Til
har doim xalqning madaniy o‘zligining ajralmas qismi bo‘lib kelgan. Bitta umumiy
tilning mavjudligi esa turli xalqlar vakillariga o‘zaro fikr almashish, o‘zga madaniyatni
anglash va hurmat qilish imkonini yaratadi. Bu til to‘siqlarini kamaytiradi va insonlar
o‘rtasida madaniy ko‘prik vazifasini bajaradi.
SYNAPSES:
Insights Across the Disciplines
ISSN: 3060-4737 Volume 2, Issue 8 IF(Impact Factor) 10.92 / 2024
13
Synapses:
Insights Across the Disciplines
2-afzallik: Xalqaro savdo aloqalarini rivojlantiradi. 1970-yillardan buyon
globallashuv jarayoni va erkin bozor tamoyillari asosida dunyo bo‘ylab savdo aloqalari
jadal sur’atda rivojlandi. Har xil davlatlar o‘rtasida yuzlab va minglab biznes bitimlar
amalga oshirildi. Xalqaro hamkorlikda muvaffaqiyatga erishish uchun esa to‘g‘ri va aniq
muloqot zarur bo‘ladi. Global til bu jarayonda muhim vosita bo‘lib, til to‘siqlarini
bartaraf etadi va savdo-sotiq bilan shug‘ullanayotgan tomonlarga samarali aloqa
o‘rnatishga yordam beradi. Natijada iqtisodiy o‘sish imkoniyatlari kengayadi.
1-kamchilik: Ingliz tili ilmiy faoliyatda ona tili bo‘lmaganlar uchun muammolar
tug‘diradi. Ilmiy maqola yozish va uni nufuzli jurnalda chop ettirish – bu uzoq vaqt talab
qiladigan, ko‘plab bosqichlardan iborat murakkab jarayondir. Ingliz tilining global ilm-
fan tili sifatida qabul qilinishi tadqiqotchilarga butun dunyo miqyosidagi ilmiy
manbalardan foydalanish imkonini berdi. Biroq, bu holat ingliz tilida so‘zlashmaydigan
olimlar uchun muayyan to‘siqlarni keltirib chiqarmoqda. Ehtimol, siz “Axir ular olim-
ku, nega ingliz tilida erkin yozishmasa?” deb o‘ylashingiz mumkin. Aslida esa, ilmiy
fikrni aniq, tushunarli va ilmiy standartlarga mos tarzda ifodalash har doim ham oson
emas, ayniqsa bu til ona tilingiz bo‘lmasa. Jahon miqyosida tan olinmoqchi bo‘lgan har
qanday olim ingliz tilidagi maqolalarni o‘qishi, xalqaro anjumanlarda qatnashishi va o‘z
ishini ingliz tilida taqdim etishi talab etiladi. “The Atlantic” jurnalining ma’lumotlariga
ko‘ra, bugungi kunda ilmiy maqolalarning 80 foizi ingliz tilida yoziladi. Ushbu
maqolada qayd etilishicha, ingliz tilidan boshqa tillarda chop etilgan ilmiy jurnallarda
ham hech bo‘lmaganda inglizcha annotatsiyalar (tezislar) bo‘lishi majburiy bo‘lib
qolmoqda.
2-kamchilik: Global tilning tarqalishi ozchilik tillarining yo‘qolishiga olib keladi.
BBC nashrining xabar berishicha, o‘tgan 100 yil ichida qariyb 400 til butunlay
yo‘qolgan – ya’ni har 3 oyda bitta til o‘z hayotini yakunlagan. Yana bir taxminga ko‘ra,
kelgusi asrda mavjud tillarning yarmi yo‘q bo‘lib ketadi. Til yo‘qolishi esa, o‘z
navbatida, o‘sha tilga tegishli bo‘lgan madaniyat, an’analar va dunyoqarashning ham
yo‘qolishini bildiradi. Global tilda gapiradigan shaxslar odatda ko‘proq imkoniyatlarga
ega bo‘ladilar – bu ish topish, ta’lim olish yoki jamiyatda muvaffaqiyat qozonish
imkoniyatlarini o‘z ichiga oladi. Shu sababli, kichik tillarda so‘zlashuvchilar ko‘pincha
farovon hayot sari yo‘l ochish maqsadida global tilni o‘rganishga intiladilar. Natijada,
ularning ona tillari asta-sekin ikkinchi darajali holatga tushib qoladi. Bundan tashqari,
globallashuv jarayoni madaniyatlararo integratsiyani kuchaytirib, ozchilik tillarining
o‘rnini global til bilan almashtirib borayotgan bir holatga olib kelmoqda.
SYNAPSES:
Insights Across the Disciplines
ISSN: 3060-4737 Volume 2, Issue 8 IF(Impact Factor) 10.92 / 2024
14
Synapses:
Insights Across the Disciplines
Xuddi tanga ikki tomonlama bo‘lganidek, global tilning ham ijobiy va salbiy
jihatlari mavjud. Uning asosiy afzalliklari qatorida — turli xalqlar va madaniyatlar
orasida samarali muloqotni ta’minlash, shuningdek, davlatlar o‘rtasida xalqaro savdo va
iqtisodiy hamkorlikni kengaytirish imkonini yaratishi kabilar ajralib turadi. Shu bilan
birga, global tilning ayrim noqulay tomonlari ham yo‘q emas: u ayniqsa ilmiy faoliyatda
ingliz tilini ona tili sifatida bilmaydigan tadqiqotchilar uchun muayyan to‘siqlar
tug‘diradi. Bundan tashqari, u ozchilik tillarining sekin-asta yo‘qolishiga ham ma’lum
darajada sabab bo‘lmoqda. Shubhasiz, ingliz tili bugungi kunda eng keng tarqalgan va
eng ko‘p qo‘llaniladigan tillardan biridir. Dunyoda millionlab odamlar bu tilni birinchi
yoki ikkinchi til sifatida o‘zlashtirgan. Hech bir boshqa til hozircha ingliz tilidek keng
ommalashgan va xalqaro maydonda ta’sir kuchiga ega bo‘lgan til sifatida qaralayotgani
yo‘q. Ammo muhim savol ochiq qoladi: ingliz tili kelgusi asrda ham jahon miqyosida
asosiy global til sifatida saqlanib qoladimi yoki boshqa til uni almashtiradimi?
Xulosa qilib aytganda, global til mavjudligi zamonaviy dunyoda xalqaro muloqot,
savdo, ilm-fan va ta’lim sohalarining jadal rivojlanishida muhim vositaga aylangan.
Ingliz tilining global maqomga erishgani tasodifiy emas — u ko‘plab davlatlarda rasmiy
yoki muhim aloqa tili bo‘lib xizmat qiladi va millionlab insonlar uchun bilim,
texnologiya va madaniyatga kirish eshigini ochadi. Biroq, bu tilning keng tarqalishi
ba’zi muammolarni ham yuzaga keltiradi. Jumladan, ingliz tilida so‘zlashmaydigan
olimlar ilmiy faoliyatda qiyinchiliklarga duch kelishi yoki kichik tillar va ularning
madaniyati yo‘qolib borishi kabi tahdidlar mavjud. Shunday ekan, global tilning
afzalliklaridan oqilona foydalanish bilan birga, til xilma-xilligini asrab qolish, ozchilik
tillariga ham e’tibor qaratish — muvozanatli yondashuv bo‘lishi lozim. Kelajakda qaysi
til global til maqomini saqlab qoladi — bu vaqtning o‘zida aniqlanadi. Ammo hozircha
ingliz tili global aloqa vositasi sifatida yetakchilikni davom ettirmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
Crystal, D. (2003). English as a Global Language. Cambridge University Press.
2.
Graddol, D. (2006). English Next. British Council.
3.
Phillipson, R. (1992). Linguistic Imperialism. Oxford University Press.
4.
Karimov, A. (2018). Ingliz tilining xalqaro maqomi va taʼsiri. Toshkent: O‘zMU
nashriyoti.
5.
Jo‘rayev, S. (2020). Global til va lingvistik xavfsizlik muammolari. “Filologiya
masalalari” jurnali, №2.
6.
Rasulov, D. (2019). Zamonaviy dunyoda ingliz tilining ijtimoiy-lingvistik roli.
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi.
