ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
77
“RAQAMLI DAVRDA INSON HUQUQLARI: SHAXSIY HAYOT DAXLSIZLIGI VA
KIBERXAVFSIZLIK”
Ashurova Mohlaroy Biloliddin qizi
TSUL, magistr.
https://doi.org/10.5281/zenodo.16958314
Abstract
Ushbu tezisda raqamli davrda inson huquqlarini ta’minlash masalalari, xususan, shaxsiy
hayot daxlsizligi va kiberxavfsizlik muammolari yoritiladi. Globalizatsiya va texnologik
taraqqiyot shaxsiy ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash hamda qayta ishlash jarayonini kengaytirib,
insonlarning shaxsiy hayotini himoya qilishni murakkablashtirmoqda. Shu bilan birga,
kiberjinoyatlar va axborot xurujlari sonining ortishi davlatlar hamda xalqaro tashkilotlar oldiga
yangi huquqiy va institutsional choralarni ishlab chiqish vazifasini qo‘ymoqda. Tezisda inson
huquqlari umumiy tamoyillari bilan raqamli xavfsizlik o‘rtasidagi muvozanat, mavjud xalqaro
huquqiy normalar (BMT rezolyutsiyalari, Yevropa Kengashi konvensiyalari va boshqa
hujjatlar) hamda milliy qonunchilik tajribalari tahlil qilinadi. Shuningdek, raqamli davrda
fuqarolarning axborotdan erkin foydalanish huquqi va shaxsiy hayot daxlsizligini
uyg‘unlashtirishning huquqiy, texnologik va ijtimoiy mexanizmlari muhokama qilinadi.
Kalit so‘zlar:
inson huquqlari, raqamli davr, shaxsiy hayot daxlsizligi, kiberxavfsizlik,
ma’lumotlarni himoya qilish, kiberjinoyatlar, axborot erkinligi, milliy qonunchilik
Metodologiya
Mazkur tadqiqotda mavzuga ilmiy yondashuv sifatida analitik, taqqoslama va normativ-
huquqiy tahlil usullaridan foydalanildi. Avvalo, raqamli davrda inson huquqlari, shaxsiy hayot
daxlsizligi va kiberxavfsizlik bo‘yicha mavjud xalqaro hujjatlar, xususan, BMT rezolyutsiyalari
hamda Yevropa Kengashi konvensiyalari tahlil qilindi. Shuningdek, turli davlatlarning milliy
qonunchilik tajribalari o‘zaro taqqoslandi va ularning amaliyotdagi samaradorligi baholandi.
Statistik ma’lumotlar va amaliy holatlar orqali kiberjinoyatlar dinamikasi hamda ularning inson
huquqlariga ta’siri o‘rganildi. Shu asosda, xalqaro hamkorlik va milliy siyosatni uyg‘unlashtirish
bo‘yicha xulosalar ishlab chiqildi.
Muhokama
So‘nggi o‘n yilliklarda dunyo misli ko‘rilmagan sur’atlar bilan raqamlashtirilmoqda.
Internet, sun’iy intellekt, bulutli texnologiyalar, ijtimoiy tarmoqlar va raqamli xizmatlar inson
hayotining ajralmas qismiga aylandi. Bu jarayon iqtisodiy rivojlanish, ta’lim, sog‘liqni saqlash,
davlat boshqaruvi kabi sohalarda katta imkoniyatlar yaratmoqda. Shu bilan birga, raqamli davr
inson huquqlari, xususan, shaxsiy hayot daxlsizligi va kiberxavfsizlik masalalarida jiddiy xavf
va muammolarni yuzaga chiqarmoqda.
Bugungi kunda insonlarning deyarli barcha faoliyati raqamli maydonga ko‘chmoqda:
bank xizmatlaridan tortib, ijtimoiy tarmoqlardagi muloqot, elektron hukumat xizmatlari,
onlayn ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlari — barchasi shaxsiy ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash va
qayta ishlashga asoslanadi. Bu esa shaxsiy hayot daxlsizligi masalasini eng dolzarb global
muammolardan biriga aylantirmoqda. Masalan, dunyo bo‘yicha bir qator davlatlarda
fuqarolarning mobil qurilmalari va ijtimoiy tarmoqlardagi faoliyati hukumat organlari
tomonidan kuzatiladi, bu esa insonning erkinlik va maxfiylik huquqlarini cheklashi mumkin.
Shu bilan birga, kiberjinoyatchilikning keskin o‘sishi, xususan, ma’lumotlarni o‘g‘irlash,
moliyaviy firibgarlik, kiberhujumlar, shaxsni soxtalashtirish kabi holatlar inson xavfsizligini
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
78
bevosita xavf ostida qoldirmoqda. Kibertahdidlar nafaqat texnologik va moliyaviy zarar
keltiradi, balki huquqiy oqibatlarga ham olib keladi. Hakerlik yoki phishing kabi kiberhujumlar
jinoyat sifatida qaraladi va qonun oldida javobgarlikni yuzaga chiqaradi. Masalan, biror
kompaniya tizimiga ruxsatsiz kirish qilgan shaxs ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortilishi
mumkin. Ko‘plab davlatlarda kiberxavfsizlik qonunlari mavjud bo‘lib, ular ma’lumotlarni
himoya qilish va kiberjinoyatlar oldini olishga qaratilgan. Misol uchun, maxfiy ma’lumotlarni
ruxsatsiz oshkor qilgan shaxs jarimaga tortilishi yoki qamoqqa olinishi mumkin. Shuningdek,
xalqaro miqyosda ham kiberhujumlar masalasi ko‘rib chiqiladi va hakerlik faoliyati xalqaro
qonunlar bilan taqiqlanadi. Kompaniyalar xodimlari kiberxavfsizlik qoidalariga rioya qilmagan
taqdirda ichki me’yoriy javobgarlik yuzaga keladi, bu esa moliyaviy va ishga oid oqibatlarga olib
keladi.
BMT Bosh Assambleyasi inson huquqlari to‘g‘risidagi rezolyutsiyalarida “raqamli davrda
insonning shaxsiy hayoti daxlsizligini himoya qilish”ni global vazifa sifatida e’tirof etgan.
Yevropa Kengashining Budapesht konvensiyasi kiberjinoyatlarga qarshi xalqaro miqyosda
hamkorlikni ta’minlashga qaratilgan eng muhim huquqiy hujjatlardan biridir. Shu bilan birga,
Yevropa Ittifoqining Umumiy ma’lumotlarni himoya qilish reglamenti (GDPR) shaxsiy
ma’lumotlarni himoya qilishning zamonaviy va qat’iy mexanizmlarini joriy etib, ko‘plab
davlatlarga namuna bo‘ldi.
Ammo rivojlanayotgan davlatlarda qonunchilik yetarlicha rivojlanmagan, texnik
imkoniyatlar cheklangan va aholining raqamli savodxonligi past darajada qolmoqda. Bu esa
inson huquqlarini himoya qilishda katta bo‘shliq tug‘diradi. Masalan Cambridge Analytica ishi
(2018): millionlab foydalanuvchilarning Facebook’dagi ma’lumotlari siyosiy maqsadlarda
ruxsatsiz ishlatilgani shaxsiy hayot daxlsizligiga bo‘lgan ishonchni keskin pasaytirdi. Estoniya
2007 yildagi kiberhujumlar: davlat infratuzilmasiga uyushtirilgan keng ko‘lamli kiberxuruj
milliy xavfsizlik va kiberhimoyaning naqadar muhimligini ko‘rsatdi. AQSh va Xitoy o‘rtasidagi
kiberrazvedka mojarolari: davlatlar o‘rtasida kiberxavfsizlik xalqaro diplomatiya va
xavfsizlikning asosiy elementiga aylanganini isbotlaydi.
Raqamli davrda inson huquqlarini himoya qilish nafaqat huquqiy, balki texnologik va
ijtimoiy choralarni ham talab etadi.
1. Huquqiy mexanizmlar: xalqaro standartlarga mos qonunchilikni yaratish,
kiberjinoyatlarga qarshi kurashda davlatlararo hamkorlikni kuchaytirish.
2. Texnologik himoya: shifrlash (encryption), kiberxavfsizlik infratuzilmalari, sun’iy
intellekt asosida tahdidlarni oldindan aniqlash.
3. Ijtimoiy yondashuv: fuqarolarning raqamli savodxonligini oshirish, shaxsiy
ma’lumotlarni muhofaza qilish madaniyatini rivojlantirish.
4. Davlat va xususiy sektor hamkorligi: IT kompaniyalar, davlat organlari va fuqarolik
jamiyati institutlari o‘rtasida ochiq hamkorlik.
Inson huquqlari umumiy tamoyillari xalqaro huquqning eng muhim manbalaridan
hisoblanadi. 1948-yilda qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida har bir
insonning shaxsiy hayoti, oilasi va yozishmalari daxlsizligi ta’minlanishi kerakligi belgilangan.
Shuningdek, 1966-yilgi Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro paktning 17-
moddasida “hech kimning shaxsiy va oilaviy hayoti, uy-joyi yoki yozishmalari o‘zboshimchalik
bilan aralashuvdan himoyasiz qolmasligi” aniq ko‘rsatib o‘tilgan.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
79
XXI asrda ushbu tamoyillarni raqamli davrga moslashtirish dolzarb vazifaga aylandi.
BMTning 2013-yildagi rezolyutsiyasida shaxsiy hayot daxlsizligi internetda ham ta’minlanishi
kerakligi alohida ta’kidlandi. 2021-yilda esa BMT Inson huquqlari kengashi “raqamli davrda
inson huquqlarini himoya qilish” bo‘yicha yangi mexanizmlar ishlab chiqish zarurligini qayd
etdi. Shu bilan birga, Yevropa Ittifoqining GDPR reglamenti raqamli xavfsizlik bo‘yicha ilg‘or
tajriba sifatida qabul qilinib, ko‘plab davlatlar uchun model vazifasini bajarmoqda. Bu
reglament shaxsiy ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash va foydalanish bo‘yicha qat’iy qoidalarni joriy
etib, fuqarolarga o‘z ma’lumotlarini nazorat qilish imkoniyatini beradi.
O‘zbekiston ham raqamli xavfsizlik va shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish borasida qator
chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. 2019-yilda qabul qilingan “Shaxsga doir ma’lumotlar
to‘g‘risida”gi Qonun fuqarolarning shaxsiy ma’lumotlarini yig‘ish va qayta ishlash tartibini
belgilab berdi. Bundan tashqari, 2020-yilda “Kiberxavfsizlik strategiyasi” qabul qilinib, davlat
organlari, xususiy sektor va fuqarolik jamiyati hamkorligida milliy kiberxavfsizlik tizimini
shakllantirish maqsad qilingan. Amaliyotda esa muammolar mavjud: aholining katta qismi
raqamli savodxon emas, shaxsiy ma’lumotlarini himoya qilish madaniyati past darajada. Shu
sababli, nafaqat qonunchilik, balki ta’lim va ijtimoiy ongni oshirish masalalari ham dolzarbdir.
Xalqaro tashkilotlar ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilda dunyo bo‘yicha kiberjinoyatlar
oqibatida ko‘rilgan zarar 8 trillion AQSh dollaridan oshgan. Bu raqam 2025-yilga kelib 10
trillion dollardan oshishi prognoz qilinmoqda. Shu bilan birga, kiberjinoyatlar nafaqat iqtisodiy,
balki ijtimoiy va siyosiy xavfsizlikka ham tahdid solmoqda. Pew Research Center (2022)
tadqiqotiga ko‘ra, internet foydalanuvchilarining 72 foizi o‘z ma’lumotlarining noto‘g‘ri
ishlatilishidan xavotir bildirgan. Bu raqam fuqarolarning shaxsiy hayot daxlsizligiga bo‘lgan
ishonchi tobora pasayib borayotganidan dalolat beradi. So‘nggi yillarda ko‘plab olimlar raqamli
xavfsizlik va inson huquqlari masalasini keng tadqiq etmoqda. Masalan, amerikalik
huquqshunos D. Solove shaxsiy hayotni “raqamli davrning eng zaif qadriyati” deb atagan.
Britaniyalik tadqiqotchi Sh. Zuboff esa “Kuzatuv kapitalizmi” nazariyasida yirik texnologik
kompaniyalar foydalanuvchi ma’lumotlarini iqtisodiy resurs sifatida ekspluatatsiya
qilayotganini ochib bergan. Bu qarashlar shaxsiy hayot daxlsizligi nafaqat huquqiy, balki
iqtisodiy va siyosiy jihatdan ham dolzarb muammo ekanini ko‘rsatadi.
Raqamli davrda inson huquqlarini ta’minlashning samarali yechimlari quyidagilardan
iborat bo‘lishi mumkin:
1. Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish. Kiberjinoyatlar chegaradan oshib o‘tadigan hodisa
bo‘lgani sababli, davlatlararo hamkorlik va umumiy standartlar ishlab chiqish muhim.
2. Milliy qonunchilikni takomillashtirish. Har bir davlat o‘z fuqarolarining shaxsiy
hayotini himoya qilish uchun qat’iy qonunlar joriy etishi va ularni amalda qo‘llashi lozim.
3. Texnologik innovatsiyalarni rivojlantirish. Sun’iy intellekt asosida xavflarni oldindan
aniqlash, blokcheyn texnologiyasi yordamida ma’lumotlarni himoyalash kabi innovatsion
yondashuvlar keng tatbiq etilishi zarur.
4. Fuqarolarning raqamli savodxonligini oshirish. Bu nafaqat davlat siyosati, balki ta’lim
tizimi va ommaviy axborot vositalarining ham ustuvor vazifasi bo‘lishi kerak.
5. Korporativ mas’uliyatni kuchaytirish. IT kompaniyalar foydalanuvchilar ma’lumotlarini
adolatli va shaffof tarzda ishlatishi, bu borada ochiqlikni ta’minlashi shart.
Xulosa
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
80
Raqamli davr shubhasiz insoniyat taraqqiyotiga ulkan imkoniyatlar yaratmoqda: tezkor
axborot almashinuvi, elektron hukumat, sun’iy intellekt asosida xizmatlar, xalqaro savdo va
ta’limning global integratsiyasi — bularning barchasi jamiyatning rivojlanishiga bevosita ta’sir
qilmoqda. Biroq bu jarayonning ikkinchi tomoni ham mavjud. Texnologiyalar rivoji ortidan
inson huquqlari, shaxsiy hayot daxlsizligi va kiberxavfsizlik masalalari dolzarb muammoga
aylandi.
Bugungi kunda insonlarning deyarli barcha faoliyati raqamli maydonda qayd etilmoqda.
Bu esa davlat organlari, yirik texnologik kompaniyalar va kiberjinoyatchilar tomonidan
ma’lumotlarni nazoratsiz yig‘ish va ulardan turli maqsadlarda foydalanish xavfini
kuchaytirmoqda. Shu bois raqamli davrda inson huquqlarini himoya qilish oddiy huquqiy
masala emas, balki global miqyosdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy muammo sifatida qaralishi
lozim.
Xalqaro miqyosda bir qator tashabbuslar amalga oshirilmoqda: BMT rezolyutsiyalari,
Yevropa Ittifoqining GDPR reglamenti, Yevropa Kengashining Budapesht konvensiyasi shaxsiy
hayotni himoya qilishning huquqiy asoslarini shakllantirmoqda. Shu bilan birga, Estoniya,
AQSh, Xitoy, Janubiy Koreya kabi davlatlarning amaliy tajribasi kiberxavfsizlik siyosatini
shakllantirishda muhim o‘rnak bo‘lib xizmat qilmoqda. O‘zbekiston ham bu borada muayyan
qadamlar tashladi — shaxsga doir ma’lumotlarni himoya qilish qonuni va milliy kiberxavfsizlik
strategiyasi qabul qilindi. Biroq amaliyotda bu mexanizmlar to‘liq ishlashi uchun hali ko‘p ishlar
bajarilishi kerak.
Kelib chiqayotgan muammolarni hal etish uchun bir nechta yo‘nalishda harakat zarur:
Huquqiy jihatdan — milliy qonunchilikni xalqaro standartlarga moslashtirish,
davlatlararo hamkorlikni kuchaytirish;
Texnologik jihatdan — shifrlash, blokcheyn va sun’iy intellekt asosidagi ilg‘or xavfsizlik
tizimlarini joriy qilish;
Ijtimoiy jihatdan — fuqarolarning raqamli savodxonligini oshirish, shaxsiy ma’lumotlarni
muhofaza qilish madaniyatini kengaytirish;
Institutsional jihatdan — davlat organlari, xususiy sektor va fuqarolik jamiyati o‘rtasida
ochiq hamkorlikni ta’minlash.
Xulosa qilib aytganda, raqamli davrda inson huquqlarini ta’minlash uchun huquqiy
mexanizmlar, texnologik innovatsiyalar va ijtimoiy ong uyg‘unlashgan holda harakat qilishi
zarur. Aks holda, texnologiyalar taraqqiyoti inson erkinligi va shaxsiy hayot daxlsizligini
cheklovchi omilga aylanishi mumkin. Mazkur tadqiqot shaxsiy hayot daxlsizligi va
kiberxavfsizlik masalalariga kompleks yondashuv orqali yechimlar ishlab chiqishga qaratilgan
bo‘lib, uning natijalari nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb ahamiyat kasb etadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
United Nations. (1948). Universal Declaration of Human Rights. United Nations.
2.
United Nations. (1966). International Covenant on Civil and Political Rights. United
Nations.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
81
3.
United Nations General Assembly. (2013). Resolution on the Right to Privacy in the Digital
Age. A/RES/68/167.
4.
Council of Europe. (2001). Convention on Cybercrime (Budapest Convention). Council of
Europe.
5.
European Union. (2016). General Data Protection Regulation (GDPR). Regulation (EU)
2016/679.
6.
Solove, D. J. (2006). A taxonomy of privacy. University of Pennsylvania Law Review,
154(3), 477–564.
7.
Zuboff, S. (2019). The Age of Surveillance Capitalism. New York: PublicAffairs.
8.
Pew Research Center. (2022). Public Attitudes Toward Data Privacy and Security. Pew
Research Center Reports.
9.
Symantec. (2023). Internet Security Threat Report. Symantec Corporation.
10.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi. (2019). “Shaxsga doir ma’lumotlar to‘g‘risida”gi
Qonun. Toshkent.
11.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. (2020). Kiberxavfsizlik strategiyasi.
Toshkent.
12.
Schneier, B. (2015). Data and Goliath: The Hidden Battles to Collect Your Data and Control
Your World. New York: W. W. Norton & Company.
