ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
85
RUS VA O‘ZBEK TILLARIDA SO‘Z BIRIKMALARINING STRUKTURA-
SEMANTIK DERIVATSIYASI VA ULARNING INTERFAOL TA’LIMDA
QO‘LLANISHI
Azizova Dilfuza
Iqtisodiyot va pedagogika universiteti. NTM
Katta o‘qituvchi
+998909712292
https://doi.org/10.5281/zenodo.16958382
Annotatsiya:
maqolada rus va o‘zbek tillarida so‘z birikmalarining struktura-semantik
derivatsiya xususiyatlari tahlil qilinadi. Ularning o‘ziga xos tomonlari, tipologik farqlari va
umumiy jihatlari izchil ochib beriladi. Shuningdek, interfaol ta’lim metodlari yordamida
mazkur nazariy bilimlarni bo‘lajak o‘qituvchilarda kreativ qobiliyatlarni rivojlantirish
jarayoniga tatbiq etish imkoniyatlari yoritiladi. Tahlil davomida rus tilidagi soglasovanie,
upravlenie va primykanie kabi bog‘lanishlar bilan o‘zbek tilidagi muvofiqlashuv va boshqaruv
aloqalari qiyoslanadi, semantik ko‘chishlar orqali hosil bo‘ladigan obrazlilik misollar orqali
ko‘rsatib beriladi. Interfaol metodlar, jumladan klaster, debat, case-study va rolli o‘yinlar
yordamida nazariya va amaliyot uyg‘unligi ta’minlanishi, talabalar bilimini mustahkamlash va
ularning ijodiy tafakkurini rivojlantirish imkoniyatlari asoslanadi.
Kalit so‘zlar:
so‘z birikmasi, struktura, semantika, derivatsiya, interfaol metod, kreativlik,
rus tili, o‘zbek tili, ta’lim, kompetensiya.
Аннотация:
в статье анализируются структура и семантические особенности
деривации словосочетаний в русском и узбекском языках. Рассматриваются
типологические различия и общие черты, а также возможности применения
теоретических знаний в образовательной практике с использованием интерактивных
методов обучения. Особое внимание уделено формированию креативных способностей
у будущих преподавателей посредством таких методов, как кластер, дебаты, case-study
и ролевые игры.
Ключевые
слова:
словосочетание,
структура,
семантика,
деривация,
интерактивный метод, креативность, русский язык, узбекский язык, образование,
компетенция.
Abstract:
The article analyzes the structural and semantic features of phrase derivation
in Russian and Uzbek languages. Typological differences and commonalities are discussed,
along with the possibilities of applying theoretical knowledge in educational practice through
interactive teaching methods. Special attention is given to the development of creative skills in
future teachers by means of methods such as clustering, debates, case studies, and role-playing.
Key words:
phrase, structure, semantics, derivation, interactive method, creativity,
Russian language, Uzbek language, education, competence.
Tilshunoslikning muhim yo‘nalishlaridan biri - so‘z birikmalarining shakl va ma’no
xususiyatlarini o‘rganishdir. Har bir tilning sintaktik tuzilishi, semantik imkoniyatlari va ularni
hosil qilishdagi qonuniyatlari o‘ziga xosdir. Shu jihatdan qaraganda, rus va o‘zbek tillarida so‘z
birikmalarining struktura-semantik derivatsiyasi qiziqarli ilmiy muammo bo‘lib, ularni qiyosiy
tahlil qilish tilshunoslik nazariyasi uchun ham, ta’lim amaliyoti uchun ham katta ahamiyat kasb
etadi.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
86
Rus tili flektiv xususiyatga ega bo‘lgani bois, unda so‘z birikmalari turli sintaktik
bog‘lanishlar orqali shakllanadi. Masalan, rus tilida “sinee nebo” birikmasi so‘zlarning rod, son
va kelishikda muvofiqlashuvi orqali vujudga keladi. Yoki “chitat’ knigu” kabi birikmalarda
boshqaruv munosabati yaqqol ko‘zga tashlanadi. Shuningdek, “ochen’ krasivo” birikmasi esa
ergashuvchi so‘zning o‘zgarishsiz qo‘shilishi, ya’ni primykanie orqali tuziladi. O‘zbek tili esa
agglutinativ tabiatga ega bo‘lgani uchun, unda so‘z birikmalari asosan qo‘shimchalar va tartib
orqali bog‘lanadi. Masalan, “ko‘k osmon” birikmasida sifat va otning muvofiqlashuvi kuzatilsa,
“kitob o‘qish”da ot va fe’lning boshqaruvi namoyon bo‘ladi.
Semantik derivatsiya jihatidan ham ikki tilning o‘ziga xos tomonlari bor. Rus tilida so‘z
birikmalari ko‘pincha ko‘chma ma’no hosil qilishda qo‘llanadi: “zolotye ruki” iborasi oddiygina
“oltin qo‘l” emas, balki mohir ustalikni ifodalaydi. Yoki “kamen’ na dushe” iborasi og‘ir qayg‘uni
bildiradi. O‘zbek tilida ham shunga yaqin majoziy ifodalar mavjud: “oltin qo‘l” - usta va
mahoratli odamga nisbatan ishlatilsa, “yuragi tosh” iborasi qattiqqo‘llikni bildiradi. Demak,
ikkala tilda ham majoziy ma’nolar hosil bo‘ladi, lekin ularning ifoda usuli va konnotativ ranglari
o‘zaro farq qiladi.
Shu nazariy xususiyatlarni o‘rgatishda interfaol ta’lim metodlari alohida ahamiyat kasb
etadi. Chunki oddiy nazariy qoidalarni yodlash emas, balki ularni amalda qo‘llash, qiyosiy tahlil
qilish va yangi misollar yaratish bo‘lajak o‘qituvchilar uchun ko‘proq foyda beradi. Masalan,
“klaster” usuli yordamida talabalar rus va o‘zbek tilidagi derivatsiyalangan so‘z birikmalarini
sxema ko‘rinishida tasniflay oladi. “Debat” usuli yordamida ular ikki tilning qaysi birida
semantik ko‘chishlar ko‘proq va sermahsul ekani haqida bahslashish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
“Case-study” metodida esa mashhur adiblar - Dostoevskiy yoki Navoiy asarlaridan olingan real
so‘z birikmalari tahlil qilinadi. “Rolli o‘yin” metodida talabalar ikki tilda turli rollarni ijro etib,
obrazli nutq tuzishga o‘rganadilar.
Bunday mashg‘ulotlar natijasida bo‘lajak o‘qituvchilarda kreativ qobiliyatlar shakllanadi.
Ular so‘z birikmalarining ma’nosini nafaqat nazariy jihatdan bilib oladi, balki ularni amaliyotda
ham ijodiy qo‘llashga intiladi. Tilshunoslikdagi ko‘chma ma’nolarni aniqlash, yangi misollar
yaratish, turli kontekstlarda ularni qo‘llash kabi malakalar mustahkamlanadi. Eng muhimi,
talabalar o‘z fikrini asoslash, himoya qilish va ijodiy tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Xulosa qilib aytganda, rus va o‘zbek tillarida so‘z birikmalarining struktura-semantik
derivatsiyasi ikki xil tipdagi tillarning qiyosiy xususiyatlarini ochib beradi. Interfaol
metodlardan foydalanish esa bu nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etishga yordam beradi va
bo‘lajak filolog-o‘qituvchilarni nafaqat bilimdon, balki kreativ va mustaqil fikrlaydigan
mutaxassislar sifatida shakllantiradi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Vinogradov V.V.
Osnovnye tipy sintaksicheskix svyazey
. – Moskva: Nauka, 1972.
2.
Apresyan Yu.D.
Leksicheskaya semantika
. – Moskva: Nauka, 1995.
3.
Rahmatullaev Sh.
O‘zbek tili sintaksisi
. – Toshkent: Fan, 1978.
4.
Mahmudov N.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili
. – Toshkent: Universitet, 2005.
5.
Safarov A.
Pedagogik texnologiyalar va interfaol metodlar
. – Toshkent: Fan, 2010.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
87
6.
Jamoliddinov B.
Interfaol metodlarning ta’lim jarayonidagi o‘rni
. – Samarqand: Samarqand
universiteti nashriyoti, 2018.
