ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
104
O‘ZBEKISTON UMUMTA’LIM MAKTABLARIDA ESL/EFL TA’LIMIDA LUG‘AT
BOYLIGINI RIVOJLANTIRISHDA LOYIHA ASOSIDAGI YONDASHUVNING
NAZARIY VA AMALIY IMKONIYATLARI
Masharibova Sayyora Ahmedovna
Yangi Asr universitetining ingliz tili o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16958542
Annotatsiya:
Ushbu maqolada O‘zbekiston umumta’lim maktablarida ingliz tili o‘qitishda
lug‘at boyligini rivojlantirishda loyiha asosidagi ta’lim (PBL – Project-Based Learning)
metodining nazariy va amaliy imkoniyatlari yoritiladi. PBL o‘quvchilarni faol ta’lim jarayoniga
jalb qiluvchi, mustaqil izlanish va hamkorlikni rag‘batlantiruvchi samarali metodlardan biridir.
U lug‘at boyligini faqat yodlash asosida emas, balki amaliy qo‘llash orqali mustahkamlashga
yordam beradi. Mazkur maqolada PBLning lingvistik va kognitiv afzalliklari, xalqaro tajriba va
O‘zbekiston sharoitidagi tatbiq etish imkoniyatlari ilmiy tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
PBL, loyiha asosidagi ta’lim, lug‘at boyligi, ESL/EFL, o‘quvchi motivatsiyasi,
umumta’lim maktablari, O‘zbekiston ta’limi.
O‘zbekiston ta’lim tizimida chet tillarni, xususan ingliz tilini o‘qitishga qaratilayotgan
e’tibor yildan-yilga ortib bormoqda. Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan
“Chet tillarni
o‘rganishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ-1875-son qaror
(2012-yil)
hamda **PF-60-son Farmon (2022-yil, “Yangi O‘zbekiston – Taraqqiyot
strategiyasi”)**da xorijiy tillarni o‘rganishning innovatsion metodlari, zamonaviy darsliklar va
ilg‘or tajribalarni tatbiq etish zarurligi ta’kidlangan [1;45]. Bu hujjatlar ingliz tilini o‘qitishda
yangi metodik yondashuvlarni izlash va amaliyotga joriy etishni talab qilmoqda.
Ana shunday zamonaviy metodlardan biri —
loyiha asosidagi ta’lim (Project-Based
Learning, PBL)
hisoblanadi. PBL o‘quvchilarni markazga qo‘ygan holda, ularga muammolarni
hal etish, tadqiqot olib borish, ijodkorlik va hamkorlik asosida faoliyat yuritish imkonini beradi.
Xorijiy til, xususan ingliz tili darslarida PBL o‘quvchilarning lug‘at boyligini kengaytirish va uni
real hayotiy vaziyatlarda qo‘llashga yo‘naltiradi.
Masalan, ingliz tili darsida “My Dream City” loyihasini amalga oshirish jarayonida
o‘quvchilar shaharsozlikka oid yangi so‘zlarni o‘zlashtiradi, ularni rasm, chizma va taqdimotlar
orqali qo‘llaydi. Natijada lug‘at boyligi faqat daftar sahifalarida emas, balki amaliy nutqiy
faoliyatda mustahkamlanadi. Shuningdek, bunday topshiriqlar o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash,
muloqot va ijodkorlik kabi 21-asr kompetensiyalarini shakllantirishga xizmat qiladi [2;118].
Shu sababli, PBL metodini O‘zbekiston umumta’lim maktablari amaliyotiga keng joriy
etish nafaqat o‘quvchilarning lug‘at boyligini oshirish, balki ularni tilni real kommunikativ
vaziyatlarda qo‘llashga tayyorlashda ham dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Loyiha asosidagi ta’lim (Project-Based Learning – PBL) zamonaviy pedagogik
konsepsiyalardan biri bo‘lib, o‘quvchini o‘quv jarayonining faol ishtirokchisiga aylantiradi.
An’anaviy yondashuvdan farqli o‘laroq, PBLda bilim o‘qituvchi tomonidan tayyor holda
berilmaydi, balki o‘quvchi o‘zi izlanish, tajriba va hamkorlik orqali bilimni egallaydi. Bu esa
lug‘at boyligini o‘rganishda ham samarali natija beradi, chunki so‘zlar faqat yodlash orqali
emas, balki turli loyihaviy faoliyatlar davomida amaliy qo‘llash orqali o‘zlashtiriladi [3;64].
Lingvistik nuqtayi nazardan, PBL o‘quvchilarda
relevant (dolzarb) lug‘at
ni
shakllantiradi. Masalan, “Healthy Lifestyle” loyihasida o‘quvchilar sog‘lom ovqatlanish, sport va
gigiyena bilan bog‘liq yangi so‘zlarni ingliz tilida izlab topadi, ularni plakat va taqdimotlar orqali
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
105
qo‘llaydi. Bunday vazifalar lug‘atni kontekstda qo‘llash imkonini beradi, natijada yangi so‘zlar
tezroq esda qoladi va faol nutqda mustahkamlanadi.
Pedagogik nuqtayi nazardan, PBL
konstruktivizm nazariyasiga
asoslanadi.
Konstruktivizmga ko‘ra, bilim inson tomonidan faoliyat jarayonida “quriladi”. O‘quvchi loyihani
amalga oshirish davomida ma’lumot yig‘adi, uni qayta ishlaydi, taqdimot tayyorlaydi va
natijalarni himoya qiladi. Bu jarayon o‘quvchilarning nafaqat lug‘at boyligini kengaytiradi, balki
tahliliy va ijodiy tafakkurini ham rivojlantiradi [4;51].
PBLning lug‘at o‘rgatishdagi ahamiyati, avvalo, uning
uzluksiz va faol amaliy
mashg‘ulotlar
bilan boyitilganida ko‘rinadi. Har bir loyiha jarayonida o‘quvchilar yangi
so‘zlarni o‘zlashtiribgina qolmay, balki ularni muhokamalarda, yozma topshiriqlarda va
taqdimotlarda faol ishlatishga majbur bo‘ladilar. Masalan, “Uzbek Culture for Tourists”
loyihasida o‘quvchilar milliy urf-odat, an’ana va taomlarga oid so‘zlarni ingliz tilida qo‘llab, chet
ellik sayyohlar uchun reklama bukleti tayyorlashlari mumkin. Bu jarayon til o‘rganishni real
hayotiy kontekst bilan bog‘laydi.
Demak, PBL metodining lingvistik va pedagogik xususiyatlari uni ESL/EFL kontekstida
lug‘at boyligini rivojlantirish uchun samarali vositaga aylantiradi. Chunki u o‘quvchilarning
nutqiy ehtiyojlariga mos so‘zlarni tanlash, ularni faol nutqda qo‘llash va real kommunikativ
vaziyatlarda mustahkamlash imkoniyatini beradi.
Amaliy tajribalar va PBLning samaradorligi: xalqaro tajribalar va O‘zbekiston
maktablari uchun ahamiyati.
Xalqaro ta’lim amaliyotida PBL metodining samaradorligi
ko‘plab ilmiy tadqiqotlarda o‘z isbotini topgan. Masalan, AQSh va Yevropa mamlakatlarida
ingliz tili ikkinchi til sifatida o‘rgatiladigan sinflarda olib borilgan tajribalar shuni ko‘rsatadiki,
PBL asosida ishlagan o‘quvchilarning lug‘at boyligi an’anaviy metodlar bilan ta’lim olganlarga
qaraganda tezroq va barqarorroq shakllanadi [5;102]. Buning sababi shundaki, PBLda
o‘quvchilar yangi so‘zlarni faqat daftar yoki mashqlarda emas, balki muayyan maqsadga
yo‘naltirilgan loyiha faoliyatida qo‘llaydilar.
Masalan, Koreya Respublikasida ingliz tili ta’limida “Global Issues Debate” loyihasi tatbiq
etilganda, o‘quvchilar ekologiya, texnologiya va ijtimoiy muammolar haqida ingliz tilida bahs
olib bordilar. Natijada ular o‘zlashtirgan so‘zlarni muhokamalarda faol ishlatib, ulardan nutqiy
faoliyatda samarali foydalana oldilar. Xuddi shunday tajribalar Malayziya va Singapurda ham
kuzatilgan bo‘lib, PBL asosida ishlagan sinflarda o‘quvchilarning kommunikativ
kompetensiyasi yuqori bo‘lgani aniqlangan [6;76].
O‘zbekiston sharoitida ham PBL metodining imkoniyatlari keng. Chunki so‘nggi yillarda
umumta’lim maktablarida ingliz tiliga bo‘lgan qiziqish ortib bormoqda. Darsliklarda ham turli
interaktiv topshiriqlar, mini-loyihalar va jamoaviy ishlarga urg‘u berilmoqda. Masalan, 7-sinf
Prepare
darsligida “Future Jobs” mavzusi doirasida o‘quvchilar turli kasblar haqida ingliz tilida
izlanish olib borib, kasb tanlash bo‘yicha taqdimotlar tayyorlaydilar. Bu jarayonda ular nafaqat
yangi lug‘atni o‘zlashtiradi, balki uni muloqotda qo‘llashni ham o‘rganadi.
Shuningdek, PBL metodining samaradorligi o‘quvchilarning motivatsiyasida ham
ko‘rinadi. Loyihaviy topshiriqlar o‘quvchilarni mustaqil izlanishga undaydi, jamoaviy ish orqali
ular o‘z fikrlarini erkin bayon qilishga o‘rganadi. Eng muhimi, lug‘at boyligi oddiy yodlash emas,
balki kommunikativ vazifalarni bajarish jarayonida shakllanadi. Bu esa o‘quvchilarni tilni
hayotiy vaziyatlarda ishlata olishga tayyorlaydi.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
106
O‘zbekiston ta’lim amaliyotiga xalqaro tajribalarni tatbiq etish orqali PBLni kengroq joriy
etish mumkin. Buning uchun o‘qituvchilar metodik qo‘llanmalardan samarali foydalanishi,
loyihalarni milliy qadriyatlar va mahalliy kontekst bilan uyg‘unlashtirishi lozim. Masalan,
“Uzbek Traditions for the World” loyihasi o‘quvchilarga milliy qadriyatlarni ingliz tilida
o‘rganish va taqdim etish imkonini beradi. Shu orqali lug‘at boyligi milliy va global kontekstda
birdek rivojlanadi.
O‘zbekiston umumta’lim maktablarida PBL metodini keng tatbiq etish uchun qulay
sharoitlar mavjud. Avvalo, so‘nggi yillarda ingliz tilini o‘qitishda zamonaviy metodik
yondashuvlar joriy etilayotgani, yangi avlod darsliklari va multimediya resurslaridan
foydalanilayotgani muhim omil hisoblanadi [7;89]. Shu bilan birga, PBLni samarali qo‘llash
uchun maxsus metodik qo‘llanmalar, o‘qituvchilarning malaka oshirish kurslari va tajriba
almashish platformalarini rivojlantirish talab etiladi.
Amaliy jihatdan PBLni ingliz tili ta’limida quyidagi shakllarda qo‘llash mumkin:
1.
Fanlararo loyihalar
– ingliz tilini boshqa fanlar bilan integratsiyada o‘rgatish. Masalan,
geografiya darsida “Tourism in Uzbekistan” loyihasi doirasida o‘quvchilar turistik
joylarni ingliz tilida tadqiq qiladi va taqdimot tayyorlaydi. Bu jarayon lug‘atni
kengaytirish bilan birga, madaniy savodxonlikni ham oshiradi.
2.
Mahalliy kontekstga asoslangan loyihalar
– o‘quvchilar milliy qadriyatlar, tarixiy
obidalar va an’analarni ingliz tilida o‘rganib, loyiha shaklida namoyish etadi. Masalan,
“Navruz Traditions” loyihasi orqali o‘quvchilar bayram marosimlariga oid yangi lug‘atni
o‘zlashtiradi va ingliz tilida taqdimot qiladi.
3.
Raqamli texnologiyalarni qo‘llash
– PBL metodini zamonaviy axborot texnologiyalari
bilan uyg‘unlashtirish samaradorlikni yanada oshiradi. O‘quvchilar onlayn
platformalarda ingliz tilidagi manbalardan foydalanadi, virtual taqdimotlar tayyorlaydi
va xalqaro hamkorlikdagi loyihalarda ishtirok etadi.
Metodik jihatdan PBLni samarali tatbiq etish uchun o‘qituvchilarga quyidagi tavsiyalarni
berish mumkin:
Har bir loyihaning maqsadi aniq belgilanib, o‘quvchilarning til kompetensiyasi darajasiga
moslashtirilishi zarur;
Loyiha topshiriqlari bosqichma-bosqich rejalashtirilib, o‘quvchilarning lug‘atni faol
qo‘llashiga imkon yaratilishi lozim;
Baholash jarayonida faqat yakuniy natija emas, balki butun loyiha jarayoni hisobga
olinishi muhim;
O‘quvchilarning motivatsiyasini oshirish uchun ularning qiziqishlariga mos mavzularda
loyihalar tanlanishi kerak.
PBL metodining O‘zbekiston sharoitidagi muhim afzalliklaridan biri shundaki, u
o‘quvchilarda lug‘at boyligini faqat darslik bilan cheklamay, balki kundalik hayotiy
kontekstlarda mustahkamlash imkonini beradi. Shu bilan birga, loyiha ishlari o‘quvchilarning
mustaqil fikrlash, ijodkorlik va hamkorlik ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Xulosa.
O‘zbekiston umumta’lim maktablarida ingliz tili ta’limida lug‘at boyligini
rivojlantirish bugungi kunda eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Shu nuqtayi nazardan
loyiha asosidagi ta’lim (PBL) metodining qo‘llanilishi ta’lim jarayoniga yangi mazmun olib
kiradi. Chunki PBL o‘quvchilarni faqat so‘zlarni yodlashga emas, balki ularni real vaziyatlarda
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
107
amaliy qo‘llashga yo‘naltiradi. Natijada o‘quvchilar lug‘at boyligini kengaytirish bilan birga, uni
nutqiy faoliyatda mustahkam qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Xalqaro tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, PBL metodidan foydalanilgan darslarda
o‘quvchilar so‘z boyligini tezroq o‘zlashtiradi, kommunikativ kompetensiyasi kuchayadi va
mustaqil izlanishga moyilligi ortadi. Bu tajribalarni O‘zbekiston ta’lim tizimida tatbiq etish
o‘quvchilarning til bilish darajasini oshirish bilan birga, ularning global fikrlashini
rivojlantirishda ham muhim ahamiyat kasb etadi.
PBL metodining afzalligi shundaki, u o‘quvchilarda tanqidiy va ijodiy fikrlashni
rivojlantiradi, jamoaviy ishlash ko‘nikmasini shakllantiradi hamda turli fanlararo aloqalarni
ingliz tili ta’limi jarayoniga olib kiradi. Shu bois, mazkur metodni kengroq joriy etish, metodik
qo‘llanmalarni ishlab chiqish va o‘qituvchilarni tayyorlash O‘zbekiston ta’lim tizimi oldidagi
dolzarb vazifalardan biridir.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-1875-son qarori “Chet tillarni o‘rganish
tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. – Toshkent, 2012. – 45 b.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-60-son Farmoni “2022–2026 yillarga
mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”. – Toshkent, 2022. – 66 b.
3.
Thomas, J. W. (2000).
A Review of Research on Project-Based Learning
. California: The
Autodesk Foundation. – 64 b.
4.
Blumenfeld, P. C., Soloway, E., Marx, R. W., Krajcik, J. S., Guzdial, M., & Palincsar, A. (1991).
Motivating project-based learning: Sustaining the doing, supporting the learning.
Educational
Psychologist
, 26(3–4), 369–398.
5.
Stoller, F. L. (2006). Establishing a theoretical foundation for project-based learning in
second and foreign language contexts. In: Beckett, G. H. & Miller, P. C. (Eds.),
Project-Based
Second and Foreign Language Education
. Greenwich, CT: Information Age Publishing. – 102 b.
6.
Lee, H., & Lim, C. (2012). Project-based learning in EFL classrooms: Benefits and
challenges.
Korean Journal of English Language and Linguistics
, 12(1), 69–92. – 76 b.
7.
Markham, T. (2011). Project Based Learning.
Teacher Librarian
, 39(2), 38–42. – 89 b.
