«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
487
KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALAR QOBILIYATLARINI
RIVOJLANISHI
Dilmurodova Zilola Davron qizi
Chirchiq Davlat Pedagogika Universiteti.
O‘
zbekiston,
Т
oshkent vil.
Anotatsiya.
Mazkur maqolada kichik maktab yoshidagi bolalarqobiliyatlarini
rivojlanishi b
o‘
yicha ma
’
lumotlar berilgan.
K
а
lit s
o‘
zlar:
qobiliyat, kichik maktab yoshi, rivojlanish.
РАЗВИТИЕ СПОСОБНОСТЕЙ ДЕТЕЙ МЛАДШЕГО ШКОЛЬНОГО
ВОЗРАСТА
Дилмуродова Зилола Даврон кизи
Чирчикский государственный педагогический университет.
Узбекистан, Ташкентская область
Аннотация.
В данной статье представлена информация о развитии
способностей детей младшего школьного возраста.
Ключевые слова:
способности, младший школьный возраст, развитие.
DEVELOPMENT OF ABILITIES OF CHILDREN OF
JUNIOR SCHOOL AGE
Dilmurodova Zilola Davron kizi
Chirchik State Pedagogical University. Tashkent, Uzbekistan.
Abstract.
This article provides information on the development of abilities of
children of primary school age.
Key words:
development of abilities of children of junior school age
KIRISH
Bu yoru
g‘
olamda eng oliy hilqat hisoblangan Insonni
o‘
rganish, uni
tarbiyalash unga alohida xizmat k
o‘
rsatish muammosi butun insoniyat paydo
b
o‘
lishining ibtidosidan boshlab intihosiga qadar
o‘
zig
а
hos obyektiv va subyektiv
imkoniyatlar k
o‘
lami bilan bo
g‘
liq ravishda namoyon b
o‘
lib kelayotganligini
bugungi hayotning
o‘
zi tasdiqlamoqda. Zero, insonni bilish va uning tashqi va
ichqi olamiga adekvat ta
’
sir
o‘
rsatiskh va shu ta
’
sirlar orqali uni boshqarish
mumkinligi aniq b
o‘
lsada, bu jarayonda turli hil ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy,
mafkuraviy va ma
’
naviy manfaatlar mushtarakligiga h
ам
alohida e
’
tibor berishga
t
o‘g‘
ri keladi. Chunki, inson taraqqiyoti va faolligi eng avvalo uning ijtimoiy
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
488
manfaatlari, mafkuraviy qarashlari sotsial-intellektual salohiyatiga ta
’
sir etuvchi
omillar bilan belgilanadi va baholanadi. qolaversa, insonning shakllanishi unga
xizmat k
o‘
rsatuvchi tizimlarning muvaffaqiyatli ishlashi mamlakatdagi
ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-amaliy islohotlarning hosilasi hisoblanadi. Inson
psixologiyasini tushunish, tahlil qilish va rivojlantirishga jiddiy e
’
tibor berish
masalasi hamma zamonlarda va hamma davlatlarda ham ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotning
е
takchi vazifalaridan biri b
o‘
lib kelmoqda.
ISHNING MAQSADI
Adabiyotlar bilan ishlash, manbalarni
o‘rganish va maʼlumotlar tahlili orqali
kichik maktab yoshidagi bolalar qobiliyatlarini rivojlanishi masalalarini
yoritishdan iborat.
METOD VA VOSITALAR
Adabiyotlar bilan ishlash, manbalarni
o‘rganish va maʼlumotlar tahlili.
OLINGAN NATIJALAR MUHOKAMASI
Umuman, psixologik ta
’
sir k
o‘
rsatish muammosi ma
’
lum ma
’
noda, amaliy
psixologiyaning
е
takchi mexanizmlaridan biri sifatida k
o‘
p bor munozaralar manbai
b
o‘
lgan. Bu haqda qadimgi va dastlabki psixologik tasavvurlar maqoni b
o‘
lmish
Hindiston, Hitoy, Vavilon,
O‘
rta Osiyo, Gretsiyada
н
, shuningdek, jon (ruh) haqidagi
1-kitobning muallifi Aristoteldan va temperament (mijoz) ta
’
limotining asoschilari
Galen, Gippokrat va Ibn Sinolardan tortib, to hozirga qadar psixologlar
o‘
z
fikr-mul
о
hazalarini bildirganlar va bildirib kelmoqdalar [4], [6], [11].
Psixologiyada shaxs qobiliyatini aniqlash va uni rivojlantirib unga ta
’
sir
etish bugungi rivojlangan davrda juda k
o‘
p ijobiy ahamiyatga ega va bu albatta
psixologiyaning muhim tushunchasi ekanligini yana bir bor asoslab beradi.
Hozirgi kunda ta
’
lim tizimi, oila, harbiy sohalarda, boshqaruv tizimi, va boshqa 60
dan ziyod tarmoqlarda xizmat k
o‘
rsatayotganligi psixologik xizmatning bugungi
kun holatini tashkil etib kelmoqda.
Har bir odamning qobiliyati va iste
’
dodi taraqqiyod mahsuli ekanligini
hisobga olib, insonning qobiliyati uning tu
g‘
ma layoqati asosida, muhitga bo
g‘
liq
ravishda olayotgan ta
’
lim tarbiyasiga qarab, shuningdek, kishining
o‘
z ustida
ishlashi bilan bo
g‘
liq holda
o‘
sib, kamol topib borishini inobatga olgan holda
kichik maktab yoshidagi
öquvchilarning ijodiy va aqliy qobiliyatlarini erta
yoshdayoq tashxislash ya
’
ni diagnostika qilish bu bolaning rivojlanish
körsatkichlarini ochib berishi bugungi kunning dolzarb vazifasi hisoblanadi.
Kichik maktab yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati
o‘
qish hisoblanadi.
O‘
qish faoliyati Kichik maktab yoshidagi
o‘
quvchining aql-idroki, sezgirligi,
kuzatuvchanligi, eslab qolish va esga tushirish imkoniyatlarining rivojlanishi
uchun muhim shart-sharoitlar bola shaxsining rivojlanishi uchun muhim omil
hisoblanadi. Shu yoshdagi bola idrokining
o‘
tkirligi, ravshanligi, sofligi, aniqligi,
xayolining yorqinligi, xotirasining kuchliligi, tafakkurining yaqqolligi,
o‘
zining
qiziquvchanligi, ishonuvchanligi bilan boshqa yoshdagi bolalardan farqlanadi [8],
[11], [17].
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
489
Kichik maktab davrida
o‘
qish faoliyati bilan shu
g‘
ullanish, jumladan,
moddiy narsalarning har xil xossalari bilan tanishish sezgilarning
o‘
sishiga katta
ta
’
sir k
o‘
rsatadi. Kichik maktab yoshidagi
o‘
quvchilarda asosan k
o‘
rish va eshitish,
farq qila olish sezgilari ayniqsa tez
o‘
sadi. 7-10 yoshli bolalarda ranglarning
tuslarini sezish umumiy holda 45% ga, 10-12 yoshgacha bolalarda esa 65%gacha
ortishi olimlar tomonidan aniqlanilgan.
O‘
quvchilarni rasm chizishga
o‘
rgatish
ranglarni farqlash sezgirligining
o‘
sishiga katta ta
’
sir k
o‘
rsatadi. Ohanglarni farq
qilish sezgirligi, ayniqsa bolalarga musiqa va ashula
o‘
rgatish jarayonida kuchli
suratda
o‘
sadi. Sezgilarning
o‘
sishida shuningdek, jismoniy tarbiya
mash
g‘
ulotlarining ham ahamiyati katta. Aniq harakat qilishga jalb etuvchi
mashqlar bolalarning muskul-harakat sezgilarini
o‘
stiradi [11], [19].
O‘
quv faoliyati boladan berilgan
o‘
quv materiallarini esda saqlab qolishni
talab etadi,
o‘
qituvchi
o‘
quvchisiga nimalarni eslab qolishi zarurligi haqida
k
o‘
rsatmalar beradi.
O‘
quvchi nimani eslab qolishi kerakligini takrorlaydi, uni
tushunib olishga harakat qiladi. Lekin bu yoshda ixtiyorsiz xotira shubhasiz,
ustunlik qiladi. Bolaning xotirasida qay darajada saqlab qolishini asosan uning
ishga b
o‘
lgan qiziqishi belgilab beradi.
O‘
quv materialini tushunish, eslab
qolishning asosiy sharti hisoblanadi Birinchi signal sistemasi ikkinchi signal
sistemasidan birmuncha ustunligi tufayli Kichik maktab yoshidagi
o‘
quvchilarda
mantiqiy xotiradan k
o‘
ra k
o‘
rgazmali harakatli xotira ustunlik qiladi. Shuning
uchun ham ular nazariy qonun va qoidalar, mavhum tushunchalardan k
o‘
ra
yaqqol ma
’
lumotlar, axborotlar, voqea va hodisalarni, obrazlar va narsalarni
tezroq hamda mustahkamroq eslab qoladilar va uzoq muddat esda saqlaydilar.
Kichik maktab yoshidagi bolalar ta
’
lim olish munosabati bilan mantiqiy, ya
’
ni
ma
’
nosini tushunib esda qoldirish qobiliyati
o‘
sib boradi. Esda qoladigan
materialning hajmi kengayib boradi, materialning mazmunini tushunish ham
chuqurlashadi hamda murakkablashadi. Ba
’
zan Kichik maktab
o‘
quvchilari xatto
mazmuni tushunarli b
o‘
lgan materialni ham ma
’
nosiga e
’
tibor bermasdan,
mexanik ravishda
o‘
rganib oladilar. Psixolog olim E.
G‘
.
G‘
ozievning fikriga k
o‘
ra
buning sabablari quyidagilar:
1) Kichik maktab yoshidagi bolalarda mexanik xotira boshqa xotira
turlariga qaraganda yaxshiroq rivojlangani uchun ham u ma
’
lumotlarni aynan,
o‘
zgarishsiz eslab qolish imkonini beradi;
2)
o‘
quvchilar
o‘
qituvchi q
o‘
ygan vazifani anglab
е
tmaydilar, natijada uning
“to‘g‘
ri
tushuntirib ber” degan talabini so‘
zma-s
o‘
z takrorlash deb biladilar;
3) ularda nutq boyligining
е
tishmasligi (atamalar, til qonuniyatlarini
bilmasligi) materialni ijodiy t
o‘
ldirish, unga q
o‘
shimcha qilish imkoniyati y
o‘
qligi
uni s
o‘
zma-s
o‘
z qaytarishni osonlashtiradi;
4)
o‘
quvchilar matnni t
o‘g‘
ri, samarali usullar bilan eslab qolish y
o‘
llarini
bilmaydilar. Bunday holat shu yoshdagi bolalarda albatta b
o‘
lishi shart emas.
Mexanik esda qoldirish k
o‘
pincha
o‘
qituvchilar
o‘
quvchilarida mantiqiy xotirani
o‘
stirishga
е
tarli e
’
tibor bermagan hollarda b
o‘
lishi mumkin. Ta
’
lim jarayonida
o‘
quv materialining ma
’
nosini, mohiyatini, turli mulohazalarni, dalillarni, ilmiy
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
490
asoslarini eslab qolish va esga tushirish orqali
o‘
quvchilarda mantiqiy xotira
takomillashadi. Birinchi sinfdan boshlab ixtiyoriy esga tushirish qobiliyati tez
rivojlana boshlaydi.
O‘
qish jarayoni uchun ixtiyoriy esda qoldirish ham, ixtiyoriy
esga tushirish ham barobar talab etiladi. Busiz
o‘
qish jarayonining normal b
o‘
lishi
mumkin emas.
O‘
quvchilardan faqat
o‘
rganib, bilib olishgina emas, balki
o‘
rganib
bilib olganini xotirlay olish ham talab etiladi.
O‘
quv materialini muayyan sistema
bilan xotirlash faqat ixtiyoriy esga tushirish y
o‘
li bilangina b
o‘
lishi mumkin
[4], [5], [6], [8], [11], [19].
O‘
quvchilar tushuncha va qoidalarni ta
’
riflab berolmay qolganlarida yoki
ta
’
riflash mumkin b
o‘
lmagan paytlarda tasvirlab, taqqoslab, xarakterlab, misollar
bilan k
o‘
rsatib beradilar. Dars jarayonida
o‘
qituvchi
o‘
quvchidan turli vaziyatlarni
tasavvur qilishni s
o‘
raydi. Bu holat, albatta, biron-bir yordamchi qurollar-
predmetlar, maketlar, sxemalar b
o‘
lgan taqdirdagina
o‘
quvchi tasavvurini
rivojlantirishi mumkin. Aks holda bu yoshdagi bolalar mustaqil tasavvur
harakatlarni qilishga qiynaladilar. Kichik maktab davrida tasavvur asosan bolalar
rasm chizayotganlarida, shuningdek ertak va hikoyalar t
o‘
qiyotganlarida
rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi
o‘
quvchilar
o‘
z xayollari va tasavvurlariga
asoslangan holda qiziqarli ertak va hikoyalarni
o‘
zlari mustaqil ravishda t
o‘
qiy
oladilar. Kichik maktab yoshidagi bolalar tasavvuri juda keng va xilma-xil b
o‘
ladi.
Ayrim
o‘
quvchilar real borliqni tasavvur etsalar, boshqalari esa fantastik obraz va
vaziyatlarni tasavvur etadilar. Shu bois Kichik maktab yoshidagi bolalarni
realistlar va fantazyorlarga ajratish mumkin. Bolalar k
o‘
pincha
o‘
zlariga ma
’
lum
siymolar, syujetlardan foydalangan holda yangi obrazlarni tasavvur etadilar,
yaratadilar. Juda k
o‘
p multfilmlar bolalarning tasavvurlari asosida yaratilgan.
Turli tasavvurlar zamirida ularning q
o‘
rquvni
е
ngishi, d
o‘
st topishi, xursandchilik
hislari yotadi. Bundan tashqari tasavvur terapevtik natija olib keluvchi faoliyat
sifatida ham namoyon b
o‘
lishi mumkin. Bola real hayotda qiyinchiliklarga duch
kelib, ulardan chiqib keta olmagan holatda ham k
o‘
pincha xayolga beriladi.
Masalan, mehribonlik uyida tarbiyalanayotgan bola
o‘
zining hamma havas
qiladigan oilasi, uyi b
o‘
lishini, bu uyga
o‘g‘
rilar kelib qolsa, u qahramonlik qilishini
tasavvur qiladi,
o‘
z tasavvurida yaxshi yoki yomon holatlarni boshidan kechirgan
bola
o‘
zining kelgusi xatti-harakatlari motivatsiyasi uchun zamin tayyorlaydi.
Kattalarga nisbatan b
o‘
lgan tasavvurning bolalar hayotidagi ahamiyati juda katta.
Bola tasavvur qilib atrof-hayotni chuqurroq bila boshlaydi,
o‘
zining shaxsiy
tajribasidan tasavvur yordamida chetga chiqa oladi, ijodiy layoqati rivojlanadi.
Shu yoshdagi bolalar tasavvuri ularning shaxsiy xususiyatlarini rivojlanishiga
xizmat qiladi. Kichik maktab yoshidagi bola xilma-xil tasavvurlarning kattagina
zapasiga ega b
o‘
ladi.
O‘
qish jarayonida u faqat idrok va xotira tasavvurlariga
tayanib qolmasdan, balki shu bilan birga, xayolida yaratilgan tasavvurlarga ham
tayanib,
o‘
rgatilayotgan materialni yaqqol tarzda
o‘
zlashtira boradi [8], [11], [17].
Maktabga kelish arafasida bolaning s
o‘
z boyligi
o‘
z fikrini bayon eta
oladigan darajada ortadi. 6 yoshdagi normal rivojlanayotgan bola
o‘
z nutqida
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
491
3000
–
7000 s
o‘
zni ishlatadi. Bolalar nutqining
o‘
sishida ularning maktabdagi
o‘
qish faoliyati ayniqsa katta rol
o‘
ynaydi. Bola maktabga kelmasidan oldin
o‘
zi
qanday gapirayotgani ustida
o‘
ylab
o‘
tirmasdan,
o‘
z nutqidan faqat aloqa va bilish
vositasi tariqasida foydalanadi. Maktabda esa bola gaplashayotgan til
o‘
qitiladigan va
o‘
rganiladigan fan b
o‘
lib qoladi. Maktabda
o‘
qiyotgan: bola
o‘
z ona
tilining grammatikasi bilan shu
g‘
ullanishi natijasida,
o‘
z nutqini grammatika
qoidalariga muvofiq ongli ravishda tuzishni
o‘
rganadi. Grammatikani
o‘
rganish
jarayonida bola nutqining fonetik jihati aniqlanadi, nutqning morfologik jihati
t
o‘g‘
ri b
o‘
lib boradi, sintaksis tuzilishi esa ancha takomillashadi. Nutqning ayrim
jihatlariga xos b
o‘
lgan bu sifatlar faqat grammatikani
o‘
qib
o‘
rganish
natijasidagina
o‘
sib qolmasdan, balki, shu bilan birga, maktabda
o‘
qitilayotgan
boshqa fanlarning ta
’
siri ostida ham
o‘
sadi. Maktabda
o‘
qitilayotgan hamma
fanlarni
o‘
rganish va shu fanlar bilan shu
g‘
ullanish jarayonida
o‘
quvchi nutqining
lu
g‘
at zaxirasi boyiydi, s
o‘
zlarning mazmuni chuqurlashadi va kengayadi, har
qaysi s
o‘
zning, har kaysi terminning ma
’
nosi aniqlanadi. Kichik maktab yoshidagi
bolalar nutqi asosan ot, sifat, son, fe
’
l va bo
g‘
lovchilardan iborat b
o‘
ladi. Bu
yoshdagi bolalar
o‘
z nutqlarida qaysi s
o‘
zlarni ishlatgan afzal-u, qaysilarini
ishlatish mumkin emasligini farqlay oladilar. 6-7 yoshli bola jumlalarini
murakkab grammatik tizimda tuza oladi. Bola nutqni butun bolalik davrida jadal
ravishda egallab borib, uni
o‘
zlashtirishi ma
’
lum bir faoliyatga aylana boradi.
7-9 yoshli bolalar nutqining
o‘
ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, endi ular
o‘
z fikrlarini bayon etish uchungina emas, balki
o‘
z suhbatdoshining diqqatini
o‘
ziga jalb qilish uchun ham gapiradilar [6], [7], [10].
Bu davrda bolaning yozma nutqi ham shakllana boshlaydi. Yozma nutq
jumlalarni t
o‘g‘
ri tuzish va s
o‘
zlarni t
o‘g‘
ri yozishga ma
’
lum talablar q
o‘
yilganligi
bilan xarakterlanadi. Bola s
o‘
zlarni qanday eshitgan b
o‘
lsa, shundayligicha
yozilmasligini bilishi, ularni t
o‘g‘
ri talaffuz etishga va yozishga
o‘
rganishi zarur.
Yozma nutqni egallash asosida bolalarda turli matnlar haqida ma
’
lumotlar yuzaga
keladi. Bu davrda yozma nutq endigina shakllana boshlaganligi bois, bolada
o‘
zi
yozgan fikrlarni, s
o‘
z va harflarni nazorat etish malakasi hali rivojlanmagan
b
o‘
ladi. Lekin unga ijod qilish imkoniyati beriladi. Ushbu mustaqil ijodiy ish Kichik
maktab yoshidagi
o‘
quvchilarda berilgan mavzuni anglash, uning mazmunini
aniqlash, fikrini bayon etish uchun ma
’
lumot t
o‘
plash, muhim jihatlarini ajratib
olish, reja tuzish, uni ma
’
lum ketma-ketlikda bayon etish, malakasini yuzaga
keltiradi.
Kichik maktab yoshidagi bolaning qiziquvchanligi asosan atrof-olamni
bilish,
o‘
rganishga qaratilgan b
o‘
ladi. Kichik maktab
o‘
quvchisi
o‘
ynab turib, olam
sir-sinoatlari, sabab-hodisalari va ular
o‘
rtasidagi bo
g‘
liqlardan xabardor
bo
‘
lishga intiladi. Masalan, u
o‘
zi mustaqil ravishda qanday predmetlar suvda
ch
o‘
kishi, qaysilari esa suzishini tadqiq qila oladi. Bola aqliy munosabatlarda faol
b
o‘
lsa, u shunchalik k
o‘
p savol beradi va bu savollar, asosan, xilma-xil b
o‘
ladi.
Bolani qor, yom
g‘
ir qanday yo
g‘
ishi, quyosh kechasi qaerda b
o‘
lishi, mashina
qanday qilib yurishi,
е
rdan osmongacha b
o‘
lgan masofani bilish juda qiziqtiradi.
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
492
Bu ularning
“
Nima uchun?
”
,
“
Qanday kilib?
”
,
“
Nima orqali?
”
kabi savollariga javob
olishga qaratilgan b
o‘
ladi. Bu yoshdagi bolalar asosan
o‘
zlari k
o‘
rib turgan
narsalar haqida chuqurroq fikr yurita oladilar. Bu yoshdagi bolalar tafakkurining
asosiy turi obrazli tafakkurdir. Psixolog-olim Piaje tadqiqotlarida 6-7 yoshli
bolalardan bir-biri bilan teng b
o‘
lgan idishlardagi suv miqdori s
o‘
ralgan. Bolalar
“Idishlardagi suv miqdori teng”,
–
deb javob berishgan. Aynan shu miqdordagi suv
bolalar k
o‘
z
o‘
ngida turli xil balandlikdagi idishlarga quyilib, s
o‘
ngra qaysi
idishdagi suv miqdori k
o‘
pligini s
o‘
ralganida bolalar ingichka, lekin baland
idishdagi suvning miqdori k
o‘
pligini aytishgan. Bolalar aynan
o‘
sha suv miqdorini
yana bir-biri bilan teng b
o‘
lgan idishlardagi k
o‘
rganlaridan s
o‘
nggina
o‘
z javoblari
not
o‘g‘
riligini bilganlar [4], [5], [7], [8], [11], [22].
XULOSA
Kichik maktab yoshidagi bolalarning tafakkuri amaliy, konkret tafakkur
b
o‘
lishi davom etadi, lekin ta
’
lim jarayonida bolalarning bunday konkret
tafakkuri, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning konkret tafakkuriga
qaraganda, murakkabrok va mazmunliroq b
o‘
lib qoladi, ulardagi fikrlash
jarayonlarining hammasi takomillashib boradi. Maktabda
o‘
quvchi bola tobora
murakkabroq narsalarni va
o‘
zi idrok qilayotgan narsalarni hamda
hodisalarnigina emas, balki shu bilan birga, tasavvur qilayotgan narsalar va
hodisalarni ham bir-biriga takqoslashni, analiz va sintez qilishni
o‘
rganib boradi.
Ta
’
lim jarayonida tafakkur operatsiyalariga, mustaqil fikrlashga
o‘
rgatish Kichik
maktab yoshdagi
o‘
quvchilarni barkamollikka erishtirishning garovidir.
6-11 yoshli bola mantiqiy fikrlay oladi, lekin, bu yosh asosan k
o‘
rganlariga,
o‘
qituvchining s
o‘
ziga tayanib, ta
’
lim olishga eng qulay davr hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R
O‘
YXATI:
1.
O‘
zbekiston Respublikasining 2020 yil 23 sentyabrdagi
O‘
RQ
–
637-son
“Ta’
lim t
o‘g‘risida”gi Qonuni [Elektron resurs]. Kirish tartibi: URL:
https://lex.uz/pdfs/5013007
2.
Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz.
–
T.: “O‘zbekiston”, 2017. –
488 b.
3.
Boymurodov N. Amaliy psixologiya T.: 2008.
4.
Davaetshin M.G., D
o‘
stmuhamedova Sh., Mavlanov M., T
o‘ychieva S. “Yosh
va pedagogik psixologiya” o‘
quv metodik q
o‘
llanma Toshkent 2004.
5.
Davaetshin M.G., T
o‘
ychieva S.M. Umumiy psixologiya, Toshkent 2002.
6.
D
а
vl
е
tshin. M. Psi
хо
l
о
giy
а
d
а
n
а
s
о
siy tushun
с
h
а
l
а
r.-T., 2017.
7.
G‘о
zi
е
v.
Е
. Ontogenez psixologiyasi
o‘
quv q
o‘llanma Toshkent “NIF MSH” 2020.
8.
G‘о
zi
е
v.
Е
. P
е
d
а
g
о
gik psi
хо
l
о
giy
а
а
s
о
sl
аri T “О’
qituv
сhi” 2010.
9.
Gr
а
fi
с
h
е
ski
е
m
е
t
о
d
о’
v psi
хо
l
о
gi
с
h
е
sk
о
y di
а
gn
о
stik
е
.
Е
.S. R
о
m
а
n
о
v
а
.,
О
.F. P
о
ty
о
mkin
а
-M., 2012.
10.
Ivanov P.I. M.Zufarova “Umumiy psixologiya” T.: 2008.
11.
J
o‘
raev S.,
F.Qodirov “Kichkintoylar nutqini o‘stirish” T.: 2005.
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
493
12.
kizi Mirzaeva S. R., Sanakulovna S. S., Usta-Azizova D. A. STUDY OF THE
PROBLEM OF EMOTIONAL INTELLIGENCE IN PSYCHOLOGY //Ann. For. Res.
–
2022.
–
Т
. 65.
–
№.
1.
–
С. 7458
-7463.
13.
Mamеdov K. “Maktabgacha yoshidagi bolalar va o‘
quvchilarning aqliy
rivojlanish xususiyatlariya” Toshkеnt
. 2004.
14.
Nishonova Z. Alimova G. “Bolalar psixologiyasi va uni o‘
qitish
metodikasi
” T.: 2006.
15.
Shoyimova Sh.S. Kasbiy psixoiogiya.
O‘
quv q
o‘llanma. “EFFECT
-
D” 2021.
176 bet.
16.
Shoyimova Sh.S. Psixologiya va pedagogika. Darslik /
O‘
zbekiston
Respublikasi Oliy va
o‘
rta maxsus ta
’
lim vazirligi.
–
T.: “EFFECT
-
D”, 2022.
396 bet.
17.
Umarov B.M., Shoyimova Sh.S., R
o‘
ziyeva D.I. Pedagogika.Psixologiya.
–
Darslik.
O‘
zbekiston Respublikasi Oliy va
o‘
rta maxsus ta
’
lim vazirligi.
–T.: «IJOD
-
PRINT»
-332 bet. 2019.
18.
Umumiy psi
хо
l
о
giy
а
. M.G.D
а
vl
е
tshin., S.M.T
о’
y
с
hi
е
v
а
.-T., 2012.
19.
Xodjiy
еva F “O‘
quvchilarda tanqidiy fikrlashni shakllantirishning
didaktik asoslari” (Boshlang‘
ich sinf
o‘
quvchilari misolida) nomzodlik
diss
е
rtatsiyasi. Toshk
е
nt. 2008.
20.
Умаров Б.М., Шойимова Ш.С. Касбий психология. Дарслик. «LESSON
PRESS» Тошкент, 2018.
21.
Шойимова Ш.С. Мутахассис шахсининг касбий камолоти
масалалари. Интернаука №19 (195), часть 6, 2021 г. С 19
-21.
22.
Шойимова Ш.С. Психологияда шахс ва характер муаммоси.
Монография. Тошкент «EFFECT
-
D», 2022. 116 бет.
23.
Шойимова Ш.С. Психолого
-
педагогические особенности развития
самостоятельности детей дошкольного возраста //Молодой ученый. –
2014.
–
№. 6. –
С. 831
-834.
24.
Шойимова Ш.С., Пулатхонова Д.Т. Основные этапы становления
личности профессионала. Международный научно
-
практический журнал
«Мир педагогики и психологии». №2(7),
2017 г. С 14 –
18.
25.
Шойимова Ш.С., Шорустамова М.М. Типологические особенности
личности в контексте личностно –
ориентированного обучения.
Интернаука. Научный журнал № 35(258), 2022 г. С 42
-44.
GEOGRAPHIC DETERMINISM AND THE IMPACT OF WATER
RESOURCES ON THE MODEL OF DEVELOPMENT OF THE CENTRAL
ASIAN TERRITORY
Djuraev Anvar Mukhammadievich
Candidate of Philosophical Sciences, Associate Professor of Tashkent Pediatric
Medical Institute. Uzbekistan, Tashkent
Mukhammadiev Khabibullokh Anvar ugli
