118
Issue 17(52), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.07.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
O’ZBEK TILIDA HURMAT KATEGORIYASI VA UNING O’RGANILISH
TARIXI
Abduraxmonova Irodaxon Shuhratjon qizi
irodaxonabdurahmonova9@gmail.com
Qo‘qon davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi
2
-
bosqich talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada
O
’
zbek tilida hurmat ma
’
nosini ifodalovchi
vositalarning tuzilishi, vazifasi, semantik xususiyatlari va qo
’
llanish jihatlarining
tahlili hurmat ma
’
nosi lisoniy va nutqiy vositalarga ega bo
’
lgan ijtimoiy-ijobiy
subyektiv ma
’
no ekanligini tadqiq etilgan.
Kalit so‘zlar:
Kategoriya, grammatik kategoriya, leksik
–
semantik hodisa,
component, kontekstual, adressativ, gonorativ.
Ma’lumki, grammatikada so’z shakli va ularning birikish qonuniyatlari
o’rganiladi. Demak, grammatika o’zaro uzviy bog’langan morfologiya va
sintaksisdan tashkil topadi va so’z uning tayanch unsuri sanaladi.
Shuningdek, an’anaviy tilshunoslikda grammatikaning tayanch unsuri sifatida
kategoriya ham tushuniladi: egalik kategoriyasi, ko’plik kategoriyasi, shaxs
-son
kategoriyasi, kesimlilik kategoriyasi, modallik kategoriyasi kabi.
Kategoriya muayyan ma’no va shakllar tizimidan iborat bo’lib, grammatika
tarkibiga kiradi va kengroq tushunchani bildiradi. Chunki, kategoriya keng ma’noda
fonetik, leksik yoki semantik hodisalar tizimidan ham tashkil topishi mumkin.
Kategoriya tushunchasi murakkab bo’lib, boshqa fan sohalarida ham uchraydi.
Shunindek, kategoriyalar mohiyati jihatidan o’zaro farqlanadi, ifodalanish usuli,
tasvir vositalariga ko’ra bir
-
biriga o’xshamaydi. Masalan, kelishiklar tizimi sof
Grammatik kategoriya sanaladi, unlilar tizimi
–
fonetik, so’z yasovchi affikslar tizimi
–
leksik-grammatik, hurmatlash, sizsirash hodisalari ijtimoiy-lisoniy kategoriya
hisoblanadi.
Kishilik jamiyati mavjud ekan, insonlar o’rtasida turli xil ijtimoiy munosabatlar
bo’ladi. Tabiiyki, bu munosabat, shubhasiz, ular tilida o’z ifodasini topadi. O’zbek
tili ham bundan holi emas. Kishilar o’rtasidagi ijobiy munosabatlar turli
ko’rinishlarda tilning barcha sathlarida o’z ifoda shakllariga ega bo’ladi.
Ishda hurmat kategoriyasining lisoniy-
nutqiy xususiyati, ya’ni uni ifodalovchi
vositalarning tuzilishi, mazmuni, vazifasi va qo’llanishi jihatlari bir tizimda
119
Issue 17(52), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.07.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
birlashtirilib, uzvli (komponent), matniy (kontekstual) tahlil usullaridan foydalanilgan
holda tahlil etildi.
Hurmat ma’nosini ifodalovchi nolisoniy vositalar deb
tabassum bilan qarshi
olish, yugurib kelib, tikka turib egilib ta’zim qilish, qo’lni ko’ksiga qo’yib salom
berish
kabi hurmat xulqi (odobi) ko’rinishlari tushuniladi. Hurmat ma’nosini
ifodalovchi lisoniy va nolisoniy vositalar orqali hurmat ma’nosining
ifodalanish
darajasi qo’llanish doirasi bir xil bo’lmaydi [2;39]. Vositalarning tuzilishi, vazifasi,
ma’no xususiyatlariga qarab, ularning hurmat kategoriyasidagi mavqei, hurmatni
ifodalash darajasi aniqlanadi.
O’zbek tilida hurmat ma’nosini ifodalovchi vositalarning tuzilishi, vazifasi,
semantik
xususiyatlari va qo’llanish jihatlarining tahlili hurmat ma’nosi lisoniy va
nutqiy vositalarga ega bo’lgan ijtimoiy
-
ijobiy subyektiv ma’no ekanligini ko’rsatadi.
Til hodisalarining ijtimoiy omil bilan bog’liqligi ayrim tilshunos olimlar
tomonidan asoslangan [5;176]. Keyinchalik bu hodisaga rus va o
’
zbek tilshunosligida
ham
e’tibor berilgan. Ijtimoiy omil deganda eng avvalo suhbatdoshlar o’rtasidagi turli
ijtimoiy munosabatlar ko’zda tutiladi.
O’zbek tilida hurmat kategoriyasi ijtimoiy
-
lisoniy hodisa sifatida mavjud bo’lib,
o’z leksik
-grammatik vositalariga va ifodalanish usullariga egadir.
Shu o’rinda hurmat kategoriyasining o’rganilish tarixiga nazar tashlasak,
kategoriyani turlicha tushunish oqibatida bo’lsa kerak hurmat ma’nosi, sizsirash
hodisasi ko’pchilik tillarda alohida kategoriya sifatida o’rganilmagan; hurmat
ma’nosini ifodalovchi vositalari esa boshqa unsurlar (masalan: modallikni
ifodalovchi
unsurlar) qatoriga qo’shib yuborilgan.
Yapon tilida hurmat kategoriyasi ikki xil ifodalanishi ta’kidlangan. Bu haqda
V.M.Alpatovning quyidagi fikrlari ahamiyatlidir:
“Birinchisi “adressativ” kategoriya, bunda so’zlovchining suhbatdoshga,
ikkinchisi “gonorativ” kategoriya so’zlovchining suhbatida so’z borayotgan o’zga
shaxsga nisbatan ijobiy munosabatini ifodalaydi. Har qaysi kategoriya o’z ifodalanish
shakli va tizimiga ega: adressativ kategoriya shakllari fe’l, predikativ sifat va
bog’lama ko’rinishida; gonorativ kategoriya esa barcha mustaqil so’z turkumlari
ko’rinishida namoyon bo’ladi. Adressativ kategoriyada adressativ va noadressativ,
gonorativ kategoriyada betaraflik va kamtarlik bildiruvchi shakllar o’zaro ziddiyat
hosil qiladi. Betaraf shakllar ham hurmat, ham kamtarlik ifodalay oladi. Bu
shakllarning maxsus qo’shimchasi yo’q” [1;13].
1944 yil A.G’ulomov o’zbek tilida hurmat ma’nosi ifodalanishi haqida
birinchilardan bo’lib fikr yuritib, hurmat ma’nosi otning ko’plik qo’shimchasi bilan
120
Issue 17(52), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.07.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ifodalanishi haqida batafsil to’xtalib o’tgan. O’tgan asrning 50
-60-yillarida hurmat
ma’nosining ayrim morfologik vositalar, jumladan egalik affikslari vositasida
ifodalanishi mumkinligi haqida N.K.Dmitriyev, E.V.Sevortyan, A.N.Kononov,
F.Abdullayev, K.Nazarov kabi olimlar ham o’z asarlarida yo’l
-
yo’lakay to’xtalib
o’tganlar. A.Hojiyev, S.Usmonov, R.Qo’g’urov, Y.Tojiyev, R.Ikromova kabi olimlar
esa hurmat ma’nosini ifodalovchi ayrim sintetik vositalarni modal ma’no ifodalovchi
vositalar qatorida sanab, “modal forma”, “subyektiv baho formasi, “kichraytirish
-
erkalash vositalari” kabi atamalar bilan atashgan. to’g’rirog’i, hurmatni ifodalovchi
morfologik vositalarni boshqa kategoriya vositalari bilan qorishiq holda
o’rganishgan.
1973-
yilda Sh.Rahmatullayev o’zbek tilshunosligiga “hurmat formasi”
tushunchasini kiritdi: hurmat ifodalovchi
–lar affiksining ko’plik bildiruvchi –
lar
affiksidan farqlanishini ta’kidlab ko’rsatdi[3;28
-30]. Sh.Rahmatullayev fikricha, -lar
omonim qo’shimcha sanaladi, lekin omonim qo’shimchalarning umumiyligi (modal
ma’no ekanligi)ga emas, balki ular o’rtasidagi grammatik farqqa asoslanadi. Buni
quyidagicha oddiy tasvirlash mumkin:
-lar I. Kitoblarim
–
bunda aynan ko’plik, hurmatga betaraflik mavjud.
-lar II. Otamlar
–
bunda III shaxs birlikka aynan hurmat, ko’plikka betaraflik
mavjud.
Hurmatning ma’no xususiyati esa boshqa kesimlilik ma’nolari –
shaxs, son,
zamon, mayllardan farq qilishi ko’rsatiladi: hurmat II va III shaxs shakllari uchun
mushtarak hisoblanadi. Otangiz (otanglar)
–
otaga hurmat, akangiz (akanglar)
–
akaga hurmat; onalari 90 bahorni ko’ribdilar –
onaga hurmat; buvimlar keldilar
–
buviga hurmat (III shaxs birlikka hurmat) buvilarim kelishdi
–
III shaxs ko’plik –
“2
ta buvi kelgan”.
Hurmat kategoriyasi vositalarining qo’llanishida ijtimoiy omil muhim rol
o’ynaydi. Ijtimoiy omilning asosiy belgisi nutq jarayoni, imkoniyati, sharoiti, vaziyati
va vaqti kabilardir.
Keyingi yillarda o’zbek tilshunosligida hurmat ma’nosi –
kategoriya, ya’ni
kategoriya hosil qiluvchi ma’no deb qaralmoqda. 1990
-
yilda G’.Zikrillayev
tomonidan hurmat dastlab fe’lga xos kategoriya sifatida o’rganilib, uning semantik
-
funksional xususiyati, ya’ni mazmuni, qo’llanishi va yasalishi tahlil qilinadi.
G’.Zikrillayev “II va III shaxsda subyektning kommunikativ roli hamda miqdorini
ko’rsatuvchi qo’shimcha ayni paytda hurmat ma’nosini ifodalash uchun ham xizmat
qiladi. SHu paytgacha hurmat kategoriyasi ajratilmaganidan ular shaxs-son
qo’shimchasi leb kelinar edi” deb ta’kidlaydi [4;111]. Ammo G’.Zikrillayev hurmat
121
Issue 17(52), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.07.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ma’nosini faqatgina fe’llarga xos shaxs, son kategoriyalari doirasida o’rganish bilan
cheklangan.
1991-
yilda hurmat ma’nosining olmoshlar doirasida ifodalanish xususiyatlari
haqida B.Yusupov o’zining
“Местоимение
в
староузбекском
литературном
языке”
(XV-XVI
вв.
) monografiyasida qimmatli fikrlarni bayon etadi. Bundan
tashqari, hurmat
semasining olmoshlar bilan bog’liq jihatlari haqida 1969
-yilda
K.YE.Maytinskaya turli tizimdagi tillarda olmoshning qo’llanishi haqida fikr
bildirgan. 1980-yilda M.S.Uzina esa fors tilida ayrim olmoshlarning hurmat
ifodalashi haqida to’xtalgan. 2003
-
yilda yozilgan D.Hakimovning “Siz vas en
olmoshlarining leksik-
semantik xususiyatlari” maqolasi o’zbek tilida hurmat
ma’nosining olmoshlar vositasida ifodalanishi haqidagi mavjud fikrlarni to’ldiradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO
‘
YXATI:
1.
Алпатов В.М. Категория вежливости в современном японском
языке. –М.: Наукаб 1973. –С.13.
2.
Hojiyeva H. O
’
zbek tilida hurmat maydoni va uning lisoniy-nutqiy
xususiyati: Filol.fanl.nomz
…
diss.
–
Samarqand, 2001.
–
B.39.
3.
Rahmatullayev SH. Hurmat formasi // O’zbek tili va
adabiyoti.
–
T.,
1973. №
-1.-B.28-30.
4.
Zikrillayev G’. Fe’lning shaxs, son va hurmat kategoriyasi sistemasi. –
T.: Fan, 1990.
–
B.111
5.
Швейцер А.Д. Современная социолингвистика. Теория, проблемы,
методы. –
М.: Наука, 1976. –С.176.
