2025 -Yil
13-Fevral
RAQAMLI DUNYO: MATEMATIK VA INFORMATIK
YONDASHUVLAR
Respublika ilmiy-uslubiy konferensiyasi
225
RAQAMLI IQTISODIYOT VA UNING RIVOJLANISHI
Xusnidinova Madina Javlon qizi
Toshkent Davlat Transport Universiteti
“Iqtisodiyot” kafedrasi magistratura talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14853112
Annotatsiya.
Ushbu maqolada raqamli iqtisodiyotning shakllanishi, rivojlanishi va uning
global hamda O‘zbekiston iqtisodiyotidagi o‘rni yoritilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
tomonidan tasdiqlangan “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi doirasida amalga
oshirilayotgan islohotlar va ularning natijalari tahlil qilinadi. Maqolada Elektron Hukumat
Rivojlanish Indeksi (EGDI) tushunchasi va uning asosiy tarkibiy qismlari – onlayn xizmatlar
indeksi, telekommunikatsiya infratuzilmasi indeksi va inson kapitali indeksi haqida ma’lumot
berilgan. O‘zbekistonning EGDI bo‘yicha ko‘rsatkichlari boshqa davlatlar bilan taqqoslanib,
mamlakatda raqamli transformatsiyaning ahamiyati va istiqbollari tahlil qilinadi. Tadqiqot
natijalari shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish bo‘yicha jadal
rivojlanayotgan davlatlar qatoriga kirib, “juda yuqori EGDI” guruhiga qo‘shilgan.
Kalit so‘zlar:
Raqamli iqtisodiyot, raqamli transformatsiya, "Raqamli O‘zbekiston– 2030",
elektron hukumat, EGDI, onlayn xizmatlar indeksi (OSI), telekommunikatsiya infratuzilmasi
indeksi (TII), inson kapitali indeksi (HCI), raqamli texnologiyalar, innovatsiya, elektron xizmatlar,
IT rivojlanishi, davlat boshqaruvi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2020-yil, 5- oktabr
kuni “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonni imzolagan bo’lib, bunda o‘z oldiga quyidagi ustuvor
vazifalar qo‘yilgan
1
:
davlat organlari va tashkilotlari, mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari
tomonidan Strategiya, hududlar va tarmoqlarni raqamli transformatsiya qilish dasturlari, “yo‘l
xarita”larida ko‘zda tutilgan loyiha va chora-tadbirlarning to‘liq hajmda amalga oshirilishini
ta’minlash, shuningdek, ularning o‘z vaqtida bajarilishini tizimli nazorat qilish;
har oyda davlat organlari va tashkilotlari rahbarlarining raqamli iqtisodiyot va
elektron hukumatni rivojlantirish bo‘yicha rejalashtirilgan loyihalar va chora-tadbirlarni amalga
oshirish yuzasidan hisobotlarini tinglash hamda ularning javobgarligi masalasini ko‘rib chiqish;
doimiy monitoring asosida elektron davlat xizmatlarini ko‘rsatishni yanada
takomillashtirish, davlat organlari va tashkilotlari faoliyatidagi funksional jarayonlar va tartib-
taomillarni optimallashtirish bo‘yicha choralar ko‘rish;
raqamli iqtisodiyot sohasidagi yangi loyihalarni ko‘rib chiqish va ularni amalga
oshirish to‘g‘risida qarorlarni qabul qilish, shuningdek, zarur hollarda hudud va tarmoqlarni
raqamli transformatsiya qilish dasturlari hamda “yo‘l xarita”lariga tayyorlangan va kelishilgan
loyiha hujjatlari asosida o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish va boshqalar.
Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, raqamli iqtisodiyot zamonaviy iqtisodiy rivojlanishning
muhim omillaridan biri bo‘lib, texnologiyalar, raqamli infratuzilma va innovatsion
yondashuvlarga asoslangan iqtisodiy modelni anglatadi.
1
2025 -Yil
13-Fevral
RAQAMLI DUNYO: MATEMATIK VA INFORMATIK
YONDASHUVLAR
Respublika ilmiy-uslubiy konferensiyasi
226
Raqamli iqtisodiyotni o‘rganar ekanmiz, birinchi navbatda “raqamli iqtisodiyot qanday
paydo bo‘lgan?”- degan savolga javob topishimiz lozim.
Don Tapscott birinchi bo‘lib “raqamli iqtisodiyot” atamasini 1995-yilda nashr etilgan “The
Digital Economy: Promise and Peril in the Age of Networked Intelligence” kitobida ishlatgan.
Dastlab, raqamli iqtisodiyot ba’zan internet iqtisodiyoti, yangi iqtisodiyot yoki veb-
iqtisodiyot deb ham atalgan, chunki u internetga bog‘liq edi. Biroq iqtisodchilar va biznes
yetakchilari raqamli iqtisodiyot internet iqtisodiyotiga qaraganda ancha rivojlangan va murakkab
ekanini ta’kidlaydilar. Ba’zi ta’riflarga ko‘ra, bu shunchaki internetdan olingan iqtisodiy qiymatni
anglatadi
2
.
Raqamli iqtisodiyot uchinchi sanoat inqilobidan to‘rtinchi sanoat inqilobiga o‘tishni aks
ettiradi. Uchinchi sanoat inqilobi – ba’zan raqamli inqilob deb ham ataladi – 20-asr oxirida analog
elektron va mexanik qurilmalardan raqamli texnologiyalarga o‘tish jarayonini bildiradi. To‘rtinchi
sanoat inqilobi esa, raqamli inqilob asosida rivojlanib, jismoniy dunyo bilan kiberdunyoni yanada
yaqinlashtirayotgan texnologiyalarni o‘z ichiga oladi.
Jahon iqtisodiyoti yirik, hamda tezkor bo‘lgan raqamli transformatsiyani boshdan
kechirmoqda, bu esa yangi biznes modellari, innovatsion mahsulotlar va xizmatlarning
yaratilishiga olib kelmoqda.
Jahon iqtisodiyotiga to‘xtalar ekanmiz, BMT Iqtisodiy va Ijtimoiy Ishlar Departamenti
(UN DESA) tomonidan 2001-yildan buyon har ikki yilda bir marta amalga oshiriladigan loyiha-
Elektron Hukumat Rivojlanish Indeksi (E-Government Development Index- EGDI) haqida
gapirmasak bo‘lmaydi.
Ushbu loyiha mamlakatlarning raqamli hukumat (e-government) rivojlanish darajasini
baholaydi. EGDI quyidagi uchta asosiy komponent asosida hisoblanadi:
1. Onlayn xizmatlar indeksi (Online Service Index – OSI)
– davlat xizmatlarining
internet orqali taqdim etilish darajasini baholaydi.
2. Telekommunikatsiya infratuzilmasi indeksi (Telecommunication Infrastructure
Index – TII)
– internet, mobil aloqa, keng polosali tarmoqlar kabi texnologik imkoniyatlarning
mavjudligini o‘lchaydi.
3. Inson kapitali indeksi (Human Capital Index – HCI)
– ta’lim va savodxonlik
darajasini hisobga olgan holda aholining raqamli texnologiyalardan foydalanish qobiliyatini
baholaydi.
EGDI 0 dan 1 gacha bo‘lgan oraliqda baholanadi, bunda 1 eng yuqori rivojlangan darajani
ifodalaydi.
EGDI ning ahamiyati shundaki:
Davlatlarning raqamli transformatsiya bo‘yicha qanchalik oldinga ketganini
ko‘rsatadi.
Hukumatlar uchun texnologiyaga asoslangan xizmatlarni yaxshilashga yordam
beradi.
Mamlakatlarning xalqaro raqamli iqtisodiyot va jamiyatga integratsiyalashuvini
o‘lchash imkonini beradi.
2
Raqamli iqtisodiyot asoslari. G‘.M. PORSAEV, B.SH. SAFAROV, D.Q. USMANOVA (Darslik)
2025 -Yil
13-Fevral
RAQAMLI DUNYO: MATEMATIK VA INFORMATIK
YONDASHUVLAR
Respublika ilmiy-uslubiy konferensiyasi
227
1-jadval
Eng yuqori EGDI qiymatlariga ega, to‘g‘ridan-to‘g‘ri dengizga chiqish imkoniyati
yo‘q bo‘lgan rivojlanayotgan mamlakatlar
3
Davlatlar
EGDI
reyting
OSI
qiymati
TII
qiymati
HCI
qiymati
EGDI
(2024)
EGDI
(2022)
Qozog‘iston
24
0.9390
0.9235
0.8403
0.9009
0.8628
Mongoliya
46
0.8222
0.9374
0.7775
0.8457
0.7209
Armaniston
48
0.7922
0.8782
0.8561
0.8422
0.7364
O‘zbekiston
63
0.7648
0.8769
0.7580
0.7999
0.7265
Moldoviya
Respublikasi
70
0.7264
0.8118
0.7776
0.7719
0.7251
Ozarbayjon
74
0.7386
0.8203
0.7233
0.7607
0.6937
Qirg‘iziston
78
0.6072
0.8815
0.7061
0.7316
0.6977
Paragvay
80
0.6712
0.7947
0.7093
0.7251
0.6332
Shimoliy Makedoniya
84
0.6642
0.7546
0.7023
0.7070
0.7000
Boliviya
99
0.5987
0.7089
0.6876
0.6651
0.6165
Butan
103
0.5886
0.8169
0.5478
0.6511
0.5521
Botsvana
112
0.3985
0.8649
0.5719
0.6118
0.5495
Esvatini
113
0.4557
0.7851
0.5836
0.6081
0.4498
Ruvanda
118
0.8207
0.3724
0.5467
0.5799
0.5489
Nepal
119
0.4481
0.7653
0.5210
0.5781
0.5117
Tojikiston
123
0.4476
0.5810
0.6531
0.5606
0.5039
Zambiya
130
0.4958
0.5088
0.6225
0.5424
0.5022
Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, to‘g‘ridan-to‘g‘ri dengizga chiqish imkoniyati
yo‘q bo‘lgan rivojlanayotgan mamlakatlar orasida Qozog‘iston eng yuqori EGDI qiymatiga ega
(0,9009). Mo‘g‘uliston, Armaniston, O‘zbekiston, Moldova Respublikasi va Ozarbayjon 2024-
yilda birinchi marta juda yuqori EGDI guruhiga qo‘shildi. EGDI qiymatlari juda yuqori bo‘lgan
dengizga chiqa olmaydigan mamlakatlar orasida Mo‘g‘uliston EGDI reytingida eng sezilarli
yaxshilanishni boshdan kechirdi va 28- pozitsiyaga ko‘tarildi, so‘ngra Armaniston 16- pozitsiyaga
ko‘tarildi. 1-jadvalda keltirilgan o‘n bitta boshqa mamlakat (Qirg‘iziston, Paragvay, Shimoliy
Makedoniya, Boliviya, Butan, Botsvana, Esvatini, Ruanda, Nepal, Tojikiston va Zambiya) yuqori
EGDI qiymatlariga ega 0,5424 dan 0,7316 gacha. Ushbu 11 mamlakat orasida Esvatini reytingda
29- pozitsiyaga ko‘tarildi va o‘rtadan yuqori EGDI guruhiga o‘tdi va Paragvay va Butan o‘z
reytinglarini mos ravishda 14- va 12- pozitsiyalarga yaxshiladilar
4
.
O‘zbekistonning EGDI bo‘yicha reytingi 2022-yildan 2024-yilgacha 0.7265 dan 0.7999
gacha oshgan, bu esa mamlakatda raqamli transformatsiya bo‘yicha sezilarli yutuqlarga
erishilganini ko‘rsatadi. O‘zbekiston EGDI bo‘yicha rivojlanayotgan mamlakatlar orasida yuqori
ko‘rsatkichga ega davlatlardan biri bo‘lib, 2024-yilda “juda yuqori EGDI” guruhiga kirgan.
Ayniqsa, onlayn xizmatlar indeksi bo‘yicha O‘zbekiston eng yuqori reytingga ega mamlakatlar
qatoriga kiritilgan.
3
2022 and 2024 United Nations E-Government Surveys nashriyoti
4
https://publicadministration.un.org/egovkb/en-us/Reports/UN-E-Government-Survey-2024
2025 -Yil
13-Fevral
RAQAMLI DUNYO: MATEMATIK VA INFORMATIK
YONDASHUVLAR
Respublika ilmiy-uslubiy konferensiyasi
228
So‘nggi EGDI reytingida Daniya, Janubiy Koreya va Estoniya kabi davlatlar yetakchi
o‘rinlarni egallab kelmoqda. O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda EGDI ko‘rsatkichi oshib
bormoqda(1-rasm).
Onlayn xizmatlar indeksi- bu indeks davlatlarning internet orqali taqdim etayotgan
xizmatlarining sifatini va mavjudligini o‘lchaydi. U davlatlarning onlayn xizmatlarining darajasi
va ularning fuqarolarga qanday foydalanish imkoniyatlarini yaratganini baholaydi.
1-rasm
Xulosa qilib aytganda, raqamli iqtisodiyot O‘zbekistonning iqtisodiy va texnologik
taraqqiyotida muhim omilga aylanmoqda. Davlat tomonidan raqamli infratuzilmani rivojlantirish,
elektron xizmatlarni kengaytirish va aholi savodxonligini oshirishga qaratilgan sa’y-harakatlar
natijasida mamlakat EGDI reytingida sezilarli yutuqlarga erishmoqda.
Raqamli iqtisodiyot yirik sanoat obyektlari ish samaradorligini oshirish, ishlab chiqarishda
oʻsish, faoliyat shaffofligini taʼminlash, mahsulot tannarxini kamaytirish imkonini beradi. Xalqaro
amaliyotga yuzlanadigan boʻlsak, hozirgi kunda raqamli iqtisodiyot elektron tijorat va xizmatlar
sohasi bilan cheklanib qolmay, balki hayotning har bir jabhasiga, xususan, sogʻliqni saqlash, fan-
taʼlim, qurilish, energetika, qishloq va suv xoʻjaligi, transport, geologiya, kadastr, arxiv, internet-
banking va boshqa sohalarga jadal kirib bormoqda va ularning har birida oʻzining yuqori
samaralarini bermoqda. Davlat oʻz fuqarolari uchun elektron xizmatlar koʻrsatishi va elektron
mahsulotlarni taklif etishi — bu raqamli iqtisodiyotning asosiy qismi hisoblanadi.
Mamlakatimizda ushbu sohani keng rivojlantirish korrupsiya illatiga barham beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
PF-6079-сон 05.10.2020. “Raqamli O‘zbekiston-2030” strategiyasini tasdiqlash va uni
samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida
2.
Raqamli iqtisodiyot asoslari. G‘.M. Porsaev, B.Sh. Safarov, D.Q. Usmanova (Darslik)
3.
“2022 and 2024 United Nations E-Government Surveys” nashriyoti
https://publicadministration.un.org/egovkb/en-us/Reports/UN-E-Government-Survey-
2024
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
QOZOG'ISTON RESPUBLIKASI
KOREYA RESPUBLIKASI
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI
Qozog'iston Respublikasi
Koreya Respublikasi
O'zbekiston Respublikasi
Onlayn xizmatlar indeksi
0,939
1
0,7648
Onlayn xizmatlar indeksi
