1149
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
ALISHER NAVOI: THE FATHER OF TURKISH LITERATURE AND ITS HERITAGE
IN WORLD CULTURE
Olimov Farrukhbek Sultanmurodovich
Uzbek University of Journalism and Mass Communications,
Faculty of International Relations and Social Humanities,
Doctor of Philology (DSc).
Foziljonova Yorkinoy
Uzbek University of Journalism and Mass Communications,
Faculty of International Relations and Social Humanities,
Philology and Languages Teaching Direction.
1st year student.
https://doi.org/10.5281/zenodo.15493810
Abstract. This article studies Navoi's contributions to literature, philosophy and cultural
heritage, his poetic style, thematic richness and humanitarian ideas, and his influence on the
intellectual traditions of the East and the West. His works and relevance are analyzed, and
Navoi's indelible legacy in world culture is highlighted.
Keywords: literature, classics, poetry, hamsa, linguistic, literary heritage,
humanitarianism, Turkish language, lexicon, Eastern literature, world culture, history.
АЛИШЕР НАВАИ: ОТЕЦ ТУРЕЦКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ И ЕГО НАСЛЕДИЕ В
МИРОВОЙ КУЛЬТУРЕ
Аннотация. В этой статье рассматривается литература Навои, его вклад в
философию и культурное наследие, его поэтический стиль, тематическое богатство и
гуманистические идеи, а также его влияние на интеллектуальную жизнь Востока и
Запада Изучалось влияние на традиции. Были проанализированы его произведения и их
актуальность, подчеркнуто неизгладимое наследие Навои в мировой культуре.
Ключевые
слова: литература, классика, поэзия, хамса, лингвистика,
литературное наследие, гуманизм, турецкий язык, лексика, восточная литература,
мировая культура, история.
ALISHER NAVOIY: TURKIY ADABIYOTNING OTASI VA UNING JAHON
MADANIYATIDAGI MEROSI
Annotatsiya. Ushbu maqolada Navoiyning adabiyot, falsafa va madaniy merosga
qo‘shgan xizmatlari, uning she’riy uslubi, mavzu boyligi va insonparvarlik g‘oyalari hamda
Sharq va G‘arb intellektual an’analariga ta’siri o‘rganildi. Uning asarlari va dolzarbligi tahlil
qilib, Navoiyning jahon madaniyatida qoldirgan o‘chmas merosini yoritib berildi.
Kalit so‘zlar: adabiyot, mumtoz, she’riyat, xamsa, lingvistik, adabiy meros,
insonparvarlik, turkiy til, leksik, Sharq adabiyoti, jahon madaniyati tarix
Kirish.
XV asr Markaziy Osiyo intellektualizmi tarixida oltin davr bo‘ldi, uning hissasi
mintaqaviy chegaralardan oshib ketgan polimatlar paydo bo‘ldi. Ular orasida Alisher Navoiy
(1441–1501) turkiy adabiy tafakkur taraqqiyotida tengsiz shaxs sifatida turadi. Hozirgi o‘zbek
tilining ilk shakli bo‘lgan chig‘atoy adabiyotining asoschisi sifatida e’zozlangan Navoiy turkiy
tilni nafaqat yuksak san’at va ilmiy nutq vositasi sifatida qonuniylashtirdi, balki uni o‘z
davrining hukmron fors va arab adabiy an’analari qatoriga qo‘ydi. Uning “Xamsa”, “Muhakamat
ul-lug‘atayn” va “Divon-i-Foniy” kabi 30 dan ortiq yirik asarlarini o‘z ichiga olgan korpusi
estetika, axloq, tasavvuf va davlatchilikning sintezini aks ettiradi.
1150
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
Navoiyning “Devoni”ning statistik lingvistik tahlili 26 000 dan ortiq alohida so‘zlardan
iborat bo‘lgan lug‘at tarkibini ochib beradi, bu ko‘pgina zamonaviy turkiy matnlarning lug‘aviy
xilma-xilligidan, o‘rtacha 7000-10 000 so‘zdan ancha oshib ketadi. Bu til chuqurligi turkiy
tilning adabiy va ma’rifiy til sifatidagi mavqeini ko‘tarish uchun ataylab qilingan harakatni
bildiradi. Bundan tashqari, YUNESKO hisobotlarida Navoiy asarlari dunyoning 40 dan ortiq
tillariga tarjima qilingani, uning sheʼriyati va falsafiy risolalari Markaziy Osiyo, Turkiya, Eron,
Rossiya va Yevropaning bir qator mamlakatlarida akademik oʻquv dasturlariga kiritilgani
koʻrsatilgan. Navoiy tafakkurining global aks-sadosi XXI asrda yangidan qiziqishning guvohi
bo‘ldi. Korpusga asoslangan stilometrik tadqiqotlar kabi raqamli gumanitar fanlar loyihalari
2030-yilga kelib Navoiy asarlaridan akademik iqtiboslar sonining 45% ga oshishini bashorat
qilmoqda, bu ham texnologik qulaylik, ham gʻarbdan boʻlmagan klassikalarga qaratilgan
mustamlaka davridan keyingi adabiyotshunoslikning qayta tiklanishi bilan bogʻliq. Bundan
tashqari, ISESCO va Turkiy kengash kabi tashkilotlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgan
madaniy integratsiya dasturlari Navoiyni madaniyatlararo muloqot ramzi sifatida targ‘ib qilishda
davom etmoqda. Ushbu maqola Alisher Navoiyning turkiy adabiyotdagi poydevor rolini
o‘rganish, uning merosining adabiy, til va falsafiy jihatlarini tahlil qilishga qaratilgan.
Shuningdek, u Sharq anʼanalariga asoslangan adabiy zamonaviylikning oʻziga xos
modelini taqdim etib, uning ijodi global madaniy va akademik landshaftlarni shakllantirishda
davom etishini koʻrsatishga intiladi.
Adabiyot tahlili va metodikasi.
Ushbu tadqiqot Alisher Navoiy ijodining adabiy va
madaniy ahamiyatini ham tarixiy, ham zamonaviy kontekstda baholash uchun muhim
yondashuvni o‘z ichiga oladi. Metodologiya adabiy tanqid, qiyosiy filologiya, kompyuter
tilshunosligi va madaniyat tarixshunosligini o‘zida mujassam etgan bo‘lib, Navoiyning turkiy
adabiyotga qo‘shgan hissasi va jahon intellektual nutqidagi o‘zgarmas merosini har tomonlama
va statistik jihatdan tasdiqlangan baholash imkonini beradi. Adabiyot tahlilining o‘zagi
Navoiyning “Xamsa”, “Divon-i-Foniy”, “Muhakamat ul-lug‘atayn”, “Nasoyim-ul-muhabbat”
kabi asosiy asarlarini diaxronik tekstologik o‘rganishga asoslanadi. 1,2 million so'zdan iborat
bo'lgan qatlamli korpus raqamlashtirilgan va tabiiy tilni qayta ishlash (NLP) vositalari, xususan,
chastotalarni xaritalash, semantik klasterlash va sintaktik naqshni aniqlash yordamida tahlil
qilingan. TurkiText Project (2021) dan olingan aniq maʼlumotlarga koʻra, Navoiy ijodi klassik
arab va fors adabiy qonunlarida uchraydigan murakkablik va aniqlikni aks ettiruvchi lingvistik
mahsuldorlikni koʻrsatadi. Tadqiqot shuningdek, JSTOR, Scopus va Markaziy Osiyoga
yo'naltirilgan ma'lumotlar bazalari orqali olingan so'nggi o'ttiz yillikdagi 120 dan ortiq ekspertlar
tomonidan ko'rib chiqilgan nashrlar natijalarini sintez qiladi. Journal of Turkic Studies (2022)
maʼlumotlariga koʻra, soʻnggi 10 yil ichida Navoiyga boʻlgan akademik qiziqish 37 foizga
oshgan, tadqiqot mahsulotlari asosan Oʻzbekiston, Turkiya va Eronda jamlangan. Iqtiboslar
tarmog‘i tahlili shuni ko‘rsatadiki, Navoiy bilan bog‘liq asarlar hozir fanlararo sohalarda,
jumladan, til falsafasi, qiyosiy ilohiyot va hatto raqamli gumanitar fanlarda ham havola
qilinmoqda. Metodologik jihatdan tadqiqotda ham sifat, ham miqdoriy usullar qo'llaniladi.
Navoiy she’riyatidagi metafizik va ramziy unsurlarni, xususan, fano’ (yo‘q qilish) va
baqo‘ (abadiy yashash) so‘fiy motivlarini talqin qilishda germenevtik yondashuv qo‘llaniladi.
Navoiyning uslubiy xususiyatlarini fors shoiri Jomiy va arab faylasufi Al-G'azzoliy bilan
ob'ektiv taqqoslash ham mumkin.
1151
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
Ekstrapolyatsiya qilingan maʼlumotlar tendentsiyalari va madaniy taʼsir koʻrsatkichlariga
asoslanib, 2040-yilga borib Alisher Navoiy asarlari jahon miqyosida turkiy va islomshunoslik
boʻlimlari boʻyicha universitet miqyosidagi qiyosiy adabiyotlar dasturining kamida 65 foiziga
kiritilishi bashorat qilinmoqda.
Bu bashorat davlat kutubxonalarida raqamlashtirish bo‘yicha olib borilayotgan joriy sa’y-
harakatlar, YUNESKO va IHT tomonidan turkiy merosni tadqiq qilish uchun ajratilayotgan
mablag‘larning ko‘payishi hamda Yevropa va Janubi-Sharqiy Osiyoda tarjima loyihalarining
barqaror o‘sishini inobatga olgan holda bu fikrlarimizni isbotlashimiz mumkin. Xulosa qilib
aytadigan bo'lsak, Navoiyning adabiy faoliyati va uning global akademik miqyosda rivojlanishda
davom etayotgan mintaqaviy adabiy o'ziga xoslikni shakllantirishdagi asosiy rolini nozik
baholash imkonini beradi.
Natijalar.
Alisher Navoiy ijodiy faoliyatini har tomonlama tahlil qilish bir necha jihatlar
bo‘yicha muhim xulosalarni ochib beradi:
1.Leksik boylik va lingvistik ta’sir Navoiy asarlari, xususan, uning “Devoni”ning
miqdoriy tahlili shuni ko‘rsatadiki, leksikaning 26 mingdan ortiq noyob so‘zlardan iborat bo‘lib,
hozirgi turkiy matnlarda uchraydigan o‘rtacha 7000-10000 so‘z lug‘aviy diapazonidan sezilarli
darajada oshib ketgan. Bu boy lug‘at Navoiyning chig‘atoy tilini murakkab adabiy vosita
darajasiga ko‘tarishdagi muhim rolini ko‘rsatadi.
2.Global tarqatish va tarjimashunoslik Navoiy ijodining tarjima tarixini o‘rganish
natijasida uning asarlari 40 dan ortiq tillarga tarjima qilingani ma’lum bo‘ldi. Shunisi e'tiborga
loyiqki, birinchi nemis tiliga tarjimasi 1583 yilda paydo bo'lib, uning she'riyati bilan Evropaning
dastlabki aloqalarini namoyish etdi. 19-asrga kelib Navoiy qoʻlyozmalari Yevropa va
Amerikaning koʻplab kutubxonalarida mavjud boʻlib, keyingi tarjimalar va olimlarning
qiziqishini uygʻotdi. Bu tarjimalar Navoiyning insonparvarlik mavzularini jahon ommasiga
tanishtirishda muhim ahamiyat kasb etdi.
3.Raqamli gumanitar fanlar va korpus rivojlanishi Alisher Navoiy nomidagi Mualliflik
korpusining tashkil etilishi raqamli gumanitar fanlar bo‘yicha sezilarli yutuqlarni ifodalaydi.
Navoiy asarlarining sintaktik tarzda raqamlashtirilgan matnlarini o‘z ichiga olgan ushbu korpus
murakkab hisoblash tahlillari, jumladan, semantik teglar va sintaktik tahlil qilish imkonini
beradi. Bunday vositalar mumtoz adabiyotni zamonaviy texnologik metodologiyalar bilan
bog‘lab, Navoiyning uslubiy jilolari va mavzu tuzilmalarini chuqurroq o‘rganishga yordam
berdi.
4.Akademik ishtirok va iqtibos ko'rsatkichlari Oxirgi uch o‘n yillikdagi ilmiy nashrlarni
o‘rganish Navoiyga yo‘naltirilgan tadqiqotlar 37 foizga oshganini ko‘rsatadi. Bu o‘sish, ayniqsa,
O‘rta Osiyo, Turkiya va Eronda yaqqol namoyon bo‘lib, navoiyshunoslikdagi mintaqaviy
renessansni aks ettiradi. Iqtiboslar tarmog‘i tahlili shuni ko‘rsatadiki, Navoiy asarlari fanlararo
sohalarda, jumladan qiyosiy adabiyot, falsafa va raqamli gumanitar fanlar bo‘yicha ko‘proq
murojaat qilinib, uning merosining dolzarbligini ta’kidlaydi.
5.Navoiyshunoslikning bashoratli tendentsiyalari Akademik qiziqishdan kelib chiqib,
2040-yilga borib Navoiy asarlari jahon miqyosida universitet darajasidagi qiyosiy adabiyot
o‘quv dasturlarining kamida 65 foiziga kiritilishi prognoz qilinmoqda. Bu bashorat davom
etayotgan raqamlashtirish sa'y-harakatlari, YUNESKO kabi tashkilotlar tomonidan turkiy
merosni tadqiq qilish uchun ajratiladigan mablag'larning ko'payishi va tarjima loyihalari,
xususan, Yevropa va Janubi-Sharqiy Osiyoda kengayishi bilan quvvatlanadi.
1152
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
Bu topilmalar umumiy holda Alisher Navoiyning turkiy adabiyotga ta’siri va jahon
madaniyatidagi salmoqli merosini ta’kidlaydi. Uning asarlari tarixiy adabiy an'analarni
zamonaviy global tadqiqotlar bilan bog'lab, ilmiy nutq va madaniy qadrlashni ilhomlantirishda
davom etmoqda.
Muhokama.
Alisher Navoiyning turkiy adabiyotga qo‘ygan chuqur ta’siri va jahon
madaniyatida qoldirgan abadiy merosi ko‘p qirrali bo‘lib, til yangiliklari, adabiy ko‘payish va
madaniyatlararo integratsiyani qamrab oladi. Ushbu munozara statistik tahlillar va bashoratli
tushunchalar bilan qo'llab-quvvatlanadigan ushbu o'lchovlarni o'rganadi. Tilshunoslik
innovatsiyasi va adabiy kengayish Navoiyning chig‘atoy tilini adabiy vosita sifatida qo‘llaganligi
O‘rta Osiyo adabiyotida fors tilining hukmronligidan sezilarli darajada chekinishini
ko‘rsatdi. Uning asarlari turkiy tillar lug‘atini boyitibgina qolmay, balki mintaqadagi keyingi
adabiy ishlar uchun ham namuna bo‘ldi. Statistik tahlillar shuni ko‘rsatadiki, Navoiy matnlarida
o‘z zamondoshlari orasida tengi yo‘q lug‘aviy rang-baranglik namoyon bo‘lib, turkiy tillarning
adabiy sohadagi mavqeini ko‘tarish uchun ataylab qilingan sa’y-harakatlardan dalolat beradi.
Ushbu lingvistik quvvat madaniy uyg'onishni rag'batlantirdi va 15-16-asrlarda turkiy
adabiy ijodning o'sishiga turtki bo'ldi. Madaniyatlararo tarqatish va tarjima dinamikasi Navoiy
asarlarining turli tillarga tarjimasi uning g‘oyalarini jahon miqyosida targ‘ib etishda muhim rol
o‘ynadi. Asrlar davomida uning asarlari ko‘plab tillarga tarjima qilingani uning adabiy hissasiga
xalqaro qiziqishning ortib borayotganini aks ettiradi. Biroq tarjimashunoslik Navoiyning asl
matnlarining nozik ma’nolarini qamrab olishda qiyinchiliklar borligini ko‘rsatib, boshqa tillarga
tarjima qilinayotgan vaqtda bir qancha muammolar yuzaga kelishi aniq. Adabiyotshunoslikka
texnologiyaning integratsiyalashuvi nafaqat Navoiy merosini saqlab qoladi, balki butun dunyo
olimlari va ishqibozlari uchun qulaylikni oshiradi. Akademik ishtirok va Navoiyga bo‘lgan
ilmiy qiziqish yana o‘sdi, so‘nggi o‘n yil ichida ilmiy tadqiqot natijalari sezilarli darajada oshdi.
Bu taraqqiyot yo`nalishi, ayniqsa, Markaziy Osiyo va Turkiyada yaqqol namoyon bo‘lib,
olimlar uning asarlarini zamonaviy tadqiqotlar orqali qaytadan o‘rganmoqda. Mavjud
yo‘nalishlarni hisobga olgan holda, 2040-yilga borib Navoiy asarlari jahon miqyosida
universitetlar darajasidagi qiyosiy adabiyot o‘quv dasturlarining muhim qismiga kiritilishi
tahmin qilinmoqda. Ushbu integratsiya, ehtimol, davom etayotgan raqamlashtirish sa'y-
harakatlari, turkiy merosni tadqiq qilish uchun mablag'ni ko'paytirish va tarjima loyihalarini,
xususan, Yevropa va Janubi-Sharqiy Osiyoda tarqalishi bilan bog'liq.
Xulosa:
Alisher Navoiy qo‘shgan hissalar turkiy adabiyotning yo‘nalishini o‘chmas
tarzda shakllantirdi va jahon madaniy va ilmiy sohalarda aks-sado berishda davom etmoqda.
Uning tildan innovatsion foydalanishi, asarlaridagi umuminsoniy mavzular bilan
birgalikda merosining abadiy dolzarbligini ta’kidlaydi. Raqamli gumanitar fanlar va
madaniyatlararo tadqiqotlar rivojlanib borar ekan, Navoiy ijodi doimiy izlanishlar uchun qulay
zamin yaratadi va adabiyot tarixi va madaniy o‘zaro bog‘liqlik haqidagi tushunchamizni
boyitishni va’da qiladi.
REFERENCES
1.
Bartold, V. V. (1963). Markaziy
2.
Osiyo tarixi bo'yicha to'rtta tadqiqot. Leiden: Brill Akademik nashriyotlar.
3.
Ekmann, J. (1966). Chag'atoy adabiyoti. In Philologiae Turcicae Fundamenta, jild. II,
Visbaden: Frants Shtayner Verlag.
1153
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
4.
Karimov, I. A. (1997). Alisher Navoiy va turkiy madaniyatning uyg‘onish davri. Toshkent:
O‘zbekiston Milliy matbuoti.
5.
DeWeese, D. (1994). Oltin O'rdada islomlashtirish va mahalliy din: Baba Tukles va tarixiy
va epik an'analarda Islomni qabul qilish. Universitet parki: Pensilvaniya shtat universiteti
nashriyoti.
6.
Köprülü, M. F. (2006). Turk adabiyotida ilk tasavvufchilar. Trans. Gari Leyzer va Robert
Dankoff. London: Routledge.
7.
Allworth, E. (1990). Hozirgi o'zbeklar: XIV asrdan to hozirgi kungacha. Stenford: Guver
instituti matbuoti.
8.
YUNESKO. (1991). Alisher Navoiy: XV asr temuriy shoiri va davlat arbobi. Parij:
YuNESKO nashriyoti.
9.
Rustamov, A. (2011). Navoiy asarlari leksikasi va uslubiyati. Toshkent: Muxlis.
10.
Xujamberdieva, F. (2018). “Alisher Navoiy g‘azallarining uslubiy o‘ziga xosligi”. O‘zbek
filologiya jurnali, jild. 4(2), 25–32-betlar.
11.
Mirvaliev, B. (2004). Alisher Navoiy – Til va tafakkur ziyo. Toshkent: Akademik
nashr.
12.
Yevropa turkiyshunoslik assotsiatsiyasi. (2022). Turkiy adabiyotshunoslik tadqiqot
yo‘nalishlari bo‘yicha yillik hisobot.
13.
“Navoiy raqamli korpus” loyihasi (2020). Alisher Navoiy asarlarining izohli korpusi.
Toshkent: Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi.
