2025
APRIL
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 4
753
R.MERTONNING ” FAN SOTSIOLOGIYA” ASARI (1973)
Samiyev Yahyo
O`zbekiston Milliy universiteti,
Ijtimoiy fanlar fakulteti Sotsiologiya yo`nalishi 1-kurs talabasi.
e-mail:
samiyevyahyo1406@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15319469
Annotatsiya
. Robert K. Mertonning "Fan sotsiologiyasi" asari fan olamining ichki
mexanizmlari va uni shakllantiruvchi ijtimoiy omillarni tahlil qiladi. Muallif fan faoliyatini
sotsiologik yondashuv orqali ko‘rib chiqib, olimlarning ijtimoiy roli, ilmiy mehnat etikasini (Merton
me’yorlari: universalizm, kollektivizm, fidoyilik va tashkillashtirilgan shubha), ilmiy innovatsiyalar
va akademik tan olish tizimini chuqur o‘rganadi. Asar fanni ijtimoiy institut sifatida ko‘rsatib, ilmiy
bilimlar qanday sharoitda paydo bo‘lishi va tan olinishini sotsiologik nazariyalar asosida tahlil
qiladi. Merton ilmiy rivojlanishdagi "kumulativ afzallik" kabi tushunchalarni ham ilgari surgan
bo‘lib, bu asar fan va jamiyat o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni tushunishda muhim manba
hisoblanadi.
Kalit so`zlar
: universalizm, kollektivizm, innovatsiya, jamiyat, struktura, anomiya, o`rta
darajadagi nazariya, manifest.
«СОЦИОЛОГИЯ НАУКИ» Р. МЕРТОНА (1973)
Аннотация.
Социология науки» Роберта К. Мертона анализирует внутренние
механизмы мира науки и социальные факторы, которые его формируют. Автор
рассматривает деятельность науки через социологический подход, глубоко исследует
социальную роль ученых, этику научной работы (стандарты Мертона: универсализм,
коллективизм, самоотверженность и организованный скептицизм), научные инновации и
систему академического признания. В работе представлена наука как социальный
институт и анализируются условия возникновения и признания научного знания на основе
социологических теорий. Мертон также выдвинул такие концепции, как «кумулятивное
преимущество» (эффект Мэтью) в научном развитии, и эта работа является важным
источником для понимания сложных взаимоотношений между наукой и обществом.
Ключевые слова:
универсализм, коллективизм, инновация, общество, структура,
аномия, теория среднего уровня, манифест.
R. MERTON'S "SOCIOLOGY OF SCIENCE" (1973)
Abstract.
Robert K. Merton's "Sociology of Science" analyzes the internal mechanisms of
the world of science and the social factors that shape it. The author examines the activity of science
2025
APRIL
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 4
754
through a sociological approach and deeply studies the social role of scientists, the ethics of
scientific work (Merton's standards: universalism, collectivism, selflessness and organized
skepticism), scientific innovations and the system of academic recognition. The work presents
science as a social institution and analyzes the conditions under which scientific knowledge
appears and is recognized based on sociological theories. Merton also put forward concepts such
as "cumulative advantage" (Matthew effect) in scientific development, and this work is an important
source for understanding the complex relationship between science and society.
Keywords:
universalism, collectivism, innovation, society, structure, anomie, middle-level
theory, manifesto.
Kirish
Robert K. Merton — zamonaviy sotsiologiyaning eng muhim olimlaridan biri bo‘lib, uning
"Fan sotsiologiyasi" (Sociology of Science) asari ilm-fan va uning jamiyatdagi o‘rni haqida chuqur
tahlil beradi. Ushbu asar sotsiologiya va ilm-fanning o‘zaro aloqalarini o‘rganishda asosiy
manbalardan biri hisoblanadi. Quyida Mertonning "Fan sotsiologiyasi" asarining asosiy jihatlari
haqida qisqacha ma'lumot keltiraman:
1. Ilm-fanning ijtimoiy tuzilishi:
Merton ilm-fanni ijtimoiy institut sifatida ko‘rib, uning o‘ziga xos normalari, qadriyatlari va
me’yorlari borligini ta’kidlaydi. U ilm-fanni jamiyatning rivojlanishida muhim rol o‘ynaydigan
ijtimoiy tizim deb hisoblaydi.
2. Mertonning ilm-fan normalari (CUDOS) konsepsiyasi:
Merton ilm-fanning asosiy normalarini to‘rt asosiy tamoyilga jamlagan:
- Universallik (Communism) — ilmiy bilimlar umumiy mulk bo‘lishi kerak, ya’ni ilmiy
kashfiyotlar hammaga ochiq bo‘lishi lozim;
- Nodirlik (Universalism) — ilmiy ishlar faqat ularning mazmuni va ilmiy asoslariga ko‘ra
baholanadi, shaxsiy yoki ijtimoiy xususiyatlarga qarab emas;
- Nishonlik (Disinterestedness) — olimlar o‘z ishlarida shaxsiy manfaatlardan yiroq
bo‘lishlari kerak;
- Shaffoflik (Organized Skepticism) — ilmiy g‘oyalar doimiy tanqid va tekshiruvga ochiq
bo‘lishi lozim.
3. Ilmiy jamiyat va ijtimoiy munosabatlar:
Merton ilmiy hamjamiyat ichidagi ijtimoiy munosabatlarni tahlil qiladi va ilmiy faoliyatda
ijtimoiy tuzilma, ta’sir va qoidalar qanday rol o‘ynashini ko‘rsatadi.
2025
APRIL
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 4
755
4. Ilm-fanning rivojlanishi va inqilobiy o‘zgarishlar:
U ilm-fanning rivojlanish jarayonida yangi g‘oyalar va inqilobiy o‘zgarishlar qanday yuz
berishini o‘rganadi. Bu jarayonlar ilmiy paradigmalarning o‘zgarishi bilan bog‘liq.
5. Ilm-fanning ijtimoiy nazorati va ta’siri :
Merton ilm-fanning jamiyatdagi o‘rni, uning ijtimoiy nazorati va jamiyatga ta’sirini ham
o‘rganadi. Ilm-fan jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilishi kerakligi ta’kidlanadi.
Umuman olganda, Robert Mertonning "Fan sotsiologiyasi" asari ilm-fanning ijtimoiy
jihatlarini chuqur tahlil qilgan, ilmiy bilimlarning jamiyatdagi o‘rni va funksiyalarini yoritgan
muhim ishdir. Bu asar zamonaviy sotsiologiya va ilm-fan tadqiqotlarida asosiy manba hisoblanadi.
REFERENCES
1.
Gulnoz J. Sotsiologiya tarixi.–T.: Innovatsiya-Ziyo, 2020.–466 b.
2.
Jiyanmuratova G. Sh. Huquq sotsiologiyasi: O'quv qo'llanma. – Toshkent: "Oltin qalam"
nashriyoti,
2024.
–
180
b.
//
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=fdboTmYAAAA
J&sortby=pubdate&citation_for_view=fdboTmYAAAAJ:QD3KBmkZPeQC
3.
Jiyanmuratova G. Sh. Zamonaviy sotsiologik nazariyalar va maktablar: Darslik. – Toshkent:
"Oltin
qalam"
nashriyoti,
2024.
–
340
b.
//
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=fdboTmYAAAA
J&sortby=pubdate&citation_for_view=fdboTmYAAAAJ:jL-93Qbq4QoC
4.
Bekmurodov, M.B.; Raximova, N.X.; Jiyanmuratova, G.Sh.; Nurqulov, B.G'.
Jamoatchilik
fikri
sotsiologiyasi:
O'quv
qo'llanma.
– Toshkent, 2025. – 160 b. //
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=fdboTmYAAAA
J&sortby=pubdate&citation_for_view=fdboTmYAAAAJ:48xauSegjOkC
5.
Sh J. G. Gofurov O. Ul. Mehnat bozori. Bandlik va ishsizlik muammolari. Risola.–
Toshkent: O ‘zMU, 2023.–117 b.
6.
Gulnоz J., Bunyоd N. YОSHLАR IJTIMОIY-SIYОSIY FАОLLIGINI ОSHIRISH–
USTUVОR VАZIFА //ZAMONAVIY DUNYONING IJTIMOIY MANZARASI VA
JAMIYAT TUZILMALARI TRANSFORMATSIYASI. – 2024. – Т. 1. – №. 1.
7.
Sherbutayevna J. G. et al. YOSHLAR HUQUQIY MADANIYATINI YUKSALTIRISH–
DAVLAT SIYOSATINING USTUVOR VAZIFASI //ZAMONAVIY DUNYONING
IJTIMOIY MANZARASI VA JAMIYAT TUZILMALARI TRANSFORMATSIYASI. –
2024. – Т. 1. – №. 1.
2025
APRIL
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 4
756
8.
Джиянмуратова Г. YOSHLARNING SIYOSIY INSTITUTLARGA NISBATAN
ISHONCHI MUAMMOSI: NAZARIY ASOSLAR //ЖУРНАЛ СОЦИАЛЬНЫХ
ИССЛЕДОВАНИЙ. – 2024. – №. SI-1.
9.
Sherbutayevna J. G. et al. ABSENTEIZM IJTIMOIY HODISA SIFATIDA //Tafakkur
manzili. – 2023. – Т. 2. – С. 4-10.
10.
Жиянмуратова Г. Ш. Ёш сайловчи электорал хулқ-атворига таъсир кўрсатувчи
омиллар/ЎзМУ хабарлари.–Тошкент, 2022. – № 1/11/1.–Б. 86-89./https://scholar. google.
com/citations.
11.
Джиянмуратова
Г.
Ш.
ELEKTORAL
XULQ-ATVORGA
RATSIONAL-
INSTRUMENTAL YONDASHUVNING PAYDO BO ‘LISHI VA RIVOJLANISHI
TARIXI //ЖУРНАЛ СОЦИАЛЬНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ. – 2022. – Т. 5. – №. 3. //
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=fdboTmYAAAA
J&cstart=20&pagesize=80&sortby=pubdate&citation_for_view=fdboTmYAAAAJ:HtEfBT
12.
Жиянмуратова Г. Ўзбекистон ёшларининг электорал маданияти. Монография.–
Тошкент, 2021.–122 б.
13.
Sh J. G. The Issue Of Youth Trust In Political Institutions In Sociology //Sotsiologiya va
huquq/Sociology and law. – 2024. – Т. 2. – №. 3/1. – С. 1.
14.
Jiyanmuratova G. S. ZAMONAVIY YOSHLARNING SIYOSIY INSTITUTLARGA
ISHONCHI TADQIQOTLARI: XORIJ TAJRIBASI //Academic research in educational
sciences. – 2024. – №. 3. – С. 190-197.
