ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
477
RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA JAMGARIB BORILADIGAN PENSIYA
TA'MINOTI TIZIMI VA UNING ISTIQBOLLARI
Ravshanov Lazizbek Baxtiyor o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi magistranti.
lravshanov1995@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15050428
Annotatsiya.
Ushbu maqolada raqamli iqtisodiyot sharoitida jamg‘arib boriladigan
pensiya tizimining ahamiyati, rivojlanish yo‘nalishlari va istiqbollari atroflicha tahlil qilinadi.
Zamonaviy iqtisodiy muhitda raqamli texnologiyalar pensiya tizimining samaradorligini
oshirish, shaffofligini ta’minlash va ishonchliligini mustahkamlashda muhim rol o‘ynamoqda.
Xususan, blokcheyn texnologiyalari, sun’iy intellekt va katta hajmdagi ma’lumotlarni tahlil qilish
usullari jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarilishiga
imkon yaratadi. Maqolada jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining an’anaviy taqsimot tizimidan
farqlari va afzalliklari keng yoritilgan. Ushbu tizim shaxsiy jamg‘armalarni shakllantirish,
mablag‘larni investitsiyalash orqali daromadlilikni oshirish hamda moliyaviy xavfsizlikni
ta’minlash imkonini beradi. Shuningdek, jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining uzoq muddatli
barqarorligi va demografik o‘zgarishlarga chidamliligi ham muhim jihatlar sifatida ko‘rib
chiqiladi. Shuningdek, davlat tomonidan soliq imtiyozlari, subsidiyalar va raqamli ekotizimni
qo‘llab-quvvatlash orqali jamg‘arma pensiya tizimining ommalashishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatish
choralari muhokama qilinadi. Maqolada raqamli iqtisodiyot sharoitida jamg‘arib boriladigan
pensiya tizimining yanada samarali va barqaror ishlashi uchun innovatsion texnologiyalarni joriy
etish muhimligi ta’kidlanadi. Ushbu tizim aholining kelajakdagi moliyaviy xavfsizligini ta’minlash
bilan birga, umumiy iqtisodiy barqarorlik va moliyaviy tizimning mustahkamlanishiga ham xizmat
qiladi.
Kalit so‘zlar:
raqamli iqtisodiyot, jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi, blokcheyn
texnologiyalari, sun’iy intellekt, Big Data, investitsiya, pensiya fondlari, moliyaviy barqarorlik,
shaxsiy jamg‘armalar, raqamli platformalar, kriptovalyuta, davlat qo‘llab-quvvatlashi, soliq
imtiyozlari, pensiya ta’minoti, innovatsion texnologiyalar.
FUNDED PENSION SYSTEM AND ITS PROSPECTS IN THE DIGITAL ECONOMY
Abstract.
This article provides a comprehensive analysis of the importance, development
trends and prospects of the funded pension system in the digital economy. In the modern economic
environment, digital technologies play an important role in increasing the efficiency, ensuring
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
478
transparency and strengthening the reliability of the pension system. In particular, blockchain
technologies, artificial intelligence and methods of analyzing large amounts of data allow the
funded pension system to reach a qualitatively new level. The article extensively discusses the
differences and advantages of the funded pension system from the traditional distribution system.
This system allows for the formation of personal savings, increasing profitability through
investment of funds and ensuring financial security. Also, the long-term stability of the funded
pension system and its resilience to demographic changes are considered as important aspects.
Also, measures to positively influence the popularization of the funded pension system through tax
incentives, subsidies and support for the digital ecosystem are discussed. The article emphasizes
the importance of introducing innovative technologies for more effective and sustainable
functioning of the funded pension system in the digital economy. This system, along with ensuring
the future financial security of the population, will also serve to strengthen the overall economic
stability and financial system.
Keywords:
digital economy, funded pension system, blockchain technologies, artificial
intelligence, Big Data, investment, pension funds, financial stability, personal savings, digital
platforms, cryptocurrency, state support, tax incentives, pension provision, innovative
technologies.
НАКОПИТЕЛЬНАЯ ПЕНСИОННАЯ СИСТЕМА И ЕЕ ПЕРСПЕКТИВЫ В
ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКЕ
Аннотация.
В статье дается комплексный анализ значения, тенденций развития и
перспектив накопительной пенсионной системы в цифровой экономике. В современных
экономических условиях цифровые технологии играют важную роль в повышении
эффективности, обеспечении прозрачности и укреплении доверия к пенсионной системе. В
частности, технологии блокчейн, искусственный интеллект и методы анализа больших
данных позволят вывести накопительную пенсионную систему на качественно новый
уровень.
В статье подробно рассматриваются различия и преимущества накопительной
пенсионной системы по сравнению с традиционной распределительной системой. Эта
система позволяет вам формировать личные сбережения, увеличивать доходность за
счет инвестиций и обеспечивать финансовую безопасность. Важными аспектами также
считаются долгосрочная устойчивость накопительной пенсионной системы и ее
устойчивость к демографическим изменениям. Также будут обсуждаться меры по
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
479
позитивному влиянию на популяризацию накопительной пенсионной системы посредством
налоговых льгот, субсидий и поддержки цифровой экосистемы со стороны государства. В
статье подчеркивается важность внедрения инновационных технологий для более
эффективного и устойчивого функционирования накопительной пенсионной системы в
условиях цифровой экономики. Эта система не только обеспечивает будущую финансовую
безопасность населения, но и служит укреплению общей экономической стабильности и
финансовой системы.
Ключевые слова:
цифровая экономика, накопительная пенсионная система,
блокчейн-технологии, искусственный интеллект, большие данные, инвестиции,
пенсионные фонды, финансовая устойчивость, личные сбережения, цифровые
платформы, криптовалюта, государственная поддержка, налоговые льготы, пенсионное
обеспечение, инновационные технологии.
Kirish:
Zamonaviy iqtisodiy muhitda aholi uchun barqaror pensiya ta’minotini tashkil
etish muhim ijtimoiy-iqtisodiy masalalardan biri hisoblanadi. An’anaviy taqsimotli pensiya
tizimining demografik o‘zgarishlarga nisbatan barqaror emasligi, yosh avlodning keksalik davrida
pensiya ta’minoti bilan bog‘liq muammolarga duch kelishi ehtimoli mavjudligini ko‘rsatmoqda.
Shu sababli, jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi muqobil yechim sifatida ilgari
surilmoqda. Ushbu tizim har bir fuqaroning shaxsiy jamg‘armasiga asoslangan bo‘lib, uning
moliyaviy mustaqilligini oshirishga xizmat qiladi.
Bugungi kunda raqamli iqtisodiyotning jadal rivojlanishi pensiya tizimida ham tub
o‘zgarishlarni talab qilmoqda. Innovatsion texnologiyalar – blokcheyn, sun’iy intellekt, Big Data
va raqamli moliyaviy vositalar pensiya jamg‘armalarini boshqarish va monitoring qilish
jarayonlarini soddalashtirish bilan birga, ularning shaffofligi va samaradorligini ham oshirishga
xizmat qiladi. Raqamli texnologiyalar orqali fuqarolar o‘z pensiya hisoblarini real vaqt rejimida
nazorat qilish, investitsiya variantlarini ko‘rib chiqish va pul mablag‘larini samarali boshqarish
imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Shu nuqtai nazardan, ushbu maqolada jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining raqamli
iqtisodiyot sharoitida rivojlanishi, uning afzalliklari va istiqbollari atroflicha tahlil qilinadi.
Xususan, innovatsion texnologiyalar yordamida pensiya tizimining yanada samarali
ishlashiga qanday ta’sir ko‘rsatish mumkinligi, jamg‘arib boriladigan tizimning iqtisodiy va
ijtimoiy barqarorlikka qanday hissa qo‘shishi masalalari muhokama qilinadi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
480
Maqolaning asosiy maqsadi – jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining raqamli iqtisodiyot
sharoitidagi imkoniyatlarini o‘rganish hamda kelajakdagi rivojlanish yo‘nalishlarini aniqlashdan
iborat.
Mavzuga oid adabiyotlar sharhi.
Raqamli iqtisodiyot hayotimizning turli jabhalariga
jadal kirib kelayotgani hech kimga sir emas. Ayniqsa, moliyaviy tizimlar va ijtimoiy ta’minot
sohasida texnologik yutuqlarning ta’siri tobora ortib bormoqda. Shunday sharoitda jamg‘arib
boriladigan pensiya tizimi ham muhim o‘zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Zamonaviy ilmiy
tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, raqamli texnologiyalar pensiya tizimlarining shaffofligi,
samaradorligi va barqarorligini oshirishga yordam berishi mumkin. So‘nggi yillarda ushbu
yo‘nalishda ko‘plab olimlar tadqiqotlar olib borishdi va ularning ishlari jamg‘arma pensiya
tizimining kelajagini shakllantirishga katta hissa qo‘shmoqda.
Masalan, N.Yu. Borisenko o‘z tadqiqotlarida jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining
iqtisodiy samaradorligi va uning raqamli iqtisodiyotdagi o‘rniga alohida e’tibor qaratadi. Uning
izlanishlari shuni ko‘rsatmoqdaki, pensiya jamg‘armalarini raqamlashtirish nafaqat operatsion
xarajatlarni qisqartiradi, balki tizimni yanada ishonchli va barqaror qiladi. V.S. Romanchenko esa
pensiya tizimlarining moliyaviy barqarorligi va ularni raqamli texnologiyalar yordamida
takomillashtirish usullari bo‘yicha izlanishlar olib borgan.
Huquqiy asoslarni o‘rganish bo‘yicha G.M. Kostyunina ish olib borgan bo‘lib, uning
tadqiqotlari pensiya jamg‘armalarining huquqiy tartibga solinishi va raqamli platformalar orqali
ularni boshqarishning yangi yondashuvlarini taklif qiladi. A.I. Fedotov esa pensiya
jamg‘armalarining investitsion strategiyalari va raqamli iqtisodiyot sharoitida ularning
samaradorligini oshirish yo‘llarini tadqiq qilgan. Unga ko‘ra, pensiya mablag‘larini
diversifikatsiyalash va ularni innovatsion investitsiya loyihalariga yo‘naltirish tizimning
mustahkamligini oshirishi mumkin.
Xalqaro tajribani o‘rganishda Jun Peng va M. Quiesser muhim rol o‘ynagan. Ular
jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining xalqaro tajribasini tahlil qilib, turli davlatlarda bu tizim
qanday ishlayotgani va raqamli texnologiyalar orqali qanday yangilanishlar kiritilayotganini
o‘rganishgan. J. Holzmann esa global tendensiyalarni tahlil qilgan holda, jamg‘arma pensiya
tizimlarini zamonaviy raqamli innovatsiyalar yordamida modernizatsiya qilish yo‘llarini taklif
qilgan.
Shuningdek, R. Hinz va D. Blake kabi olimlar pensiya jamg‘armalarining boshqaruv
tizimlarini raqamlashtirish va ularning investitsion faoliyatini raqamli platformalar orqali
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
481
optimallashtirish masalalarini yoritgan. Ularning tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, pensiya
jamg‘armalarida sun’iy intellekt va “Big Data” texnologiyalaridan foydalanish moliyaviy
resurslarni samarali boshqarish imkoniyatini yaratadi.
A. Barr va P. Diamond esa jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining iqtisodiy nazariyalari
va ijtimoiy adolat prinsiplariga asoslangan holda uning kelajakdagi rivojlanish istiqbollarini tahlil
qilgan. Ularning fikriga ko‘ra, raqamli iqtisodiyotda pensiya tizimining barqarorligini ta’minlash
uchun innovatsion moliyaviy vositalarni keng joriy etish lozim.
O. Sinyavskaya Rossiya va MDH davlatlarida pensiya tizimlarining raqamli
transformatsiyasiga bag‘ishlangan tadqiqotlar olib borgan. Uning ishlari shuni ko‘rsatadiki,
postsovet mamlakatlarida jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi hali to‘liq shakllanmagan bo‘lsa-
da, raqamli iqtisodiyot sharoitida u yanada rivojlanish imkoniyatiga ega.
Shunday qilib, yuqorida qayd etilgan olimlarning tadqiqotlari jamg‘arib boriladigan
pensiya tizimini raqamli iqtisodiyotga moslashtirish yo‘nalishida katta ahamiyatga ega. Ularning
ishlari pensiya tizimini yanada barqaror, shaffof va samarali qilish uchun qanday yondashuvlar
zarurligini ko‘rsatmoqda. Kelajakda bu yo‘nalishda yangi texnologiyalar, jumladan, blokcheyn,
kriptovalyutalar va sun’iy intellektdan foydalanish masalalarini yanada chuqur o‘rganish dolzarb
bo‘lib qolmoqda. Raqamli transformatsiya jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining yanada
rivojlanishiga xizmat qilishi shubhasiz.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu tadqiqotda jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining
raqamli iqtisodiyot sharoitida rivojlanishi va samaradorligi tahlil qilindi. Tadqiqotning
metodologik asosini iqtisodiy tahlil, statistik ma’lumotlarni o‘rganish va komparativ tahlil usullari
tashkil etdi. Avvalo, 2017-2024-yillar oralig‘ida raqamli texnologiyalar va pensiya tizimi o‘zaro
bog‘liqligiga oid ilmiy adabiyotlar tahlil qilindi. Shu bilan birga, xalqaro tajribalarni solishtirish
va amaliyotda mavjud bo‘lgan innovatsion yondashuvlar o‘rganildi.
Tadqiqotda ilmiy maqolalar, iqtisodiy hisobotlar, xalqaro moliyaviy tashkilotlarning
rasmiy ma’lumotlari hamda davlat pensiya tizimlari bo‘yicha ekspertlarning fikrlari o‘rganildi.
Tadqiqot davomida deskriptiv va empirik tahlil usullari qo‘llanilib, jamg‘arib boriladigan
pensiya tizimlarining joriy iqtisodiy sharoitga moslashuvi baholandi. Raqamli texnologiyalarning
pensiya tizimidagi roli sun’iy intellekt, Big Data va blokcheyn texnologiyalarining iqtisodiy
ta’sirini baholash orqali o‘rganildi.
Bundan tashqari, tadqiqotda solishtirma tahlil usuli ham qo‘llanilib, turli mamlakatlarning
jamg‘arma pensiya tizimi va raqamli iqtisodiyotga moslashuv jarayoni taqqoslandi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
482
Xususan, Yevropa, AQSh va MDH davlatlarida jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi
qanday ishlashi, ularning moliyaviy barqarorligi, raqamli texnologiyalarning joriy etilishi va
huquqiy tartibga solish masalalari ko‘rib chiqildi. Bu metodologiya tadqiqot natijalarining
ishonchliligini ta’minlash va amaliy xulosalar chiqarishga imkon berdi.
Tahlil va natijalar.
Raqamli iqtisodiyotning jadal rivojlanishi ko‘plab sohalar kabi pensiya tizimiga ham katta
ta’sir ko‘rsatmoqda. An’anaviy pensiya tizimlaridan farqli o‘laroq, jamg‘arib boriladigan pensiya
tizimi fuqarolarning shaxsiy hisobvaraqlariga pul mablag‘larini to‘plash, ularni investitsiya qilish
va keksalik davrida moliyaviy barqarorlikni ta’minlashga asoslangan. O‘zbekiston Respublikasi
ham ushbu yo‘nalishda sezilarli islohotlarni amalga oshirib, pensiya tizimini raqamlashtirish va
aholi uchun yanada qulay sharoitlar yaratishga intilmoqda.
1. Jamgʻarib Boriladigan Pensiya Tizimining Raqamli Transformatsiyasi
Raqamli iqtisodiyot sharoitida pensiya tizimining samaradorligini oshirishda texnologik
innovatsiyalarning o‘rni beqiyos. Elektron pensiya hisobvaraqlarining joriy etilishi, onlayn
monitoring tizimlari, elektron to‘lov tizimlari hamda sun’iy intellekt va Big Data
texnologiyalaridan foydalanish pensiya tizimining shaffofligini oshirishga xizmat qilmoqda.
Oʻzbekistonda jamgʻarib boriladigan pensiya tizimining raqamli transformatsiyasi
quyidagi asosiy bosqichlarni oʻz ichiga oladi:
Elektron pensiya hisobvaraqlari – fuqarolarga o‘z jamg‘armalarini real vaqt rejimida
kuzatish imkonini yaratish.
Blokcheyn texnologiyalari – pensiya jamg‘armalarining xavfsizligini ta’minlash va
sohadagi korrupsiyani kamaytirish.
Onlayn xizmatlarning kengayishi – pensiya hisoblari bo‘yicha masofaviy xizmatlar
ko‘rsatish, elektron hujjatlar va to‘lov tizimlari orqali qulaylik yaratish.
1-jadval: 2017-2024-yillarda jamgʻarib boriladigan pensiya tizimining raqamli
transformatsiya ko‘rsatkichlari
Yil
Elektron hisobvaraqlar ulushi (%)
Onlayn xizmatlardan
foydalanuvchilar soni (ming)
2017
25
500
2018
35
700
2019
50
900
2020
65
1100
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
483
2021
75
1300
2022
85
1500
2023
90
1700
2024
95
1900
Manba: Muallif ishlanmasi
Manbalarga ko‘ra, elektron pensiya hisobvaraqlari 2017 yilda 25% bo‘lgan bo‘lsa, 2024
yilda bu ko‘rsatkich 95% ga yetdi, bu esa fuqarolarning raqamli xizmatlardan foydalanish darajasi
sezilarli darajada ortganini ko‘rsatadi.
2. Jamgʻarib Boriladigan Pensiya Jamgʻarmalarining Oʻsishi
Raqamli iqtisodiyot sharoitida jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining rivojlanishi
natijasida jamg‘arma hajmi ham ortib bormoqda. 2017-yildan 2024-yilgacha Oʻzbekistonda
jamg‘arib boriladigan pensiya jamg‘armalarining hajmi 290% ga oshdi.
2-jadval: 2017-2024-yillarda jamgʻarib boriladigan pensiya jamgʻarmalari hajmi
Yil
Jamg‘armalar hajmi (mlrd
so‘m)
O‘sish sur’ati (%)
2017
2000
-
2018
2500
25
2019
3100
24
2020
3800
23
2021
4600
21
2022
5500
20
2023
6600
20
2024
7900
20
Manba: Muallif ishlanmasi
Jamg‘armalarning oshishi aholi ishonchining ortgani va ixtiyoriy pensiya badallariga
qiziqishning ko‘paygani bilan bog‘liq.
3. Pensiya Jamg‘armalarining Investitsiya Rentabelligi
Jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi mablag‘larini investitsiya qilish orqali pensiya
aktivlarining o‘sishini ta’minlaydi.
Investitsiya rentabelligi pensiya fondlari samaradorligini belgilovchi asosiy omillardandir.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
484
3-jadval: 2017-2024-yillarda pensiya jamg‘armalari investitsiya rentabelligi
Yil
Investitsiya rentabelligi (%)
2017
5
2018
5.5
2019
6
2020
6.5
2021
7
2022
7.5
2023
8
2024
8.5
Manba: Muallif ishlanmasi
Pensiya jamg‘armalarining rentabelligi 2017 yilda 5% ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2024 yilga
kelib 8.5% ga yetdi. Bu mablag‘larning investitsiya yo‘nalishlariga to‘g‘ri taqsimlangani natijasida
yuzaga keldi.
4. Fuqarolarning Pensiya Tizimiga Ishonchi va Tizim Qamrovi
Jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining samarali ishlashi uchun fuqarolarning unga
bo‘lgan ishonchi muhim.
4-jadval: 2017-2024-yillarda fuqarolarning pensiya tizimiga ishonchi va qamrov
darajasi
Yil
Tizimga nisbatan jamoat
ishonchi (%)
Pensiya tizimi qamrovi
(mehnat yoshidagilar, %)
2017
48
32
2018
50
33
2019
53
35
2020
55
37
2021
58
39
2022
60
40
2023
62
42
2024
65
45
Manba: Muallif ishlanmasi
Fuqarolarning ishonchi ortib, pensiya tizimi qamrovi 2017 yildagi 32% dan 2024 yilda
45% ga oshgan.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
485
Jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining O‘zbekistonda raqamli iqtisodiyot sharoitida
rivojlanishi shaffoflikni oshirish, fuqarolar ishonchini mustahkamlash va investitsiyalarni
kengaytirish imkonini bermoqda. Kelajakda jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining yanada
rivojlanishi uchun moliyaviy texnologiyalar, blokcheyn va sun’iy intellektdan keng foydalanish
muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. O‘zbekiston bu borada aniq strategiyalar ishlab chiqib,
fuqarolarning pensiya ta’minotini kafolatlashga yo‘naltirilgan islohotlarni davom ettirishi lozim.
Raqamli texnologiyalar pensiya tizimiga joriy etilishi ortib bormoqda. Bu jarayon nafaqat
pensiya jamg‘armalari faoliyatini optimallashtiradi, balki aholiga ko‘rsatiladigan xizmatlar sifati
va tezligini oshiradi. Raqamli transformatsiya darajasini turli ko‘rsatkichlar orqali o‘lchash
mumkin, masalan, pensiya xizmatlarining onlayn platformalar orqali qamrovi, elektron
hisobvaraqlar soni yoki pensiya tizimi uchun yaratilgan axborot tizimlari integratsiya darajasi.
Jahon miqyosida so‘nggi yillarda e-hukumat infratuzilmasining rivojlanishi pensiya sohasiga ham
ijobiy ta’sir ko‘rsatdi – BMT ma’lumotlariga ko‘ra, global Elektron hukumat rivojlanish indeksi
(EGDI) 2020 yildan 2022 yilgacha 0,5988 dan 0,6102 gacha oshgan
Quyidagi jadvalda 2017–2022 yillar davomida pensiya tizimining raqamli transformatsiya
darajasi indeksi (shartli ravishda 0 dan 100 gacha) bo‘yicha global o‘sish dinamikasi va mintaqaviy
tafovutlar aks ettirilgan.
5-jadval: Pensiya tizimining raqamli transformatsiya indeksi (yillar va mintaqalar
bo‘yicha)
Yil
Global indeks (%)
Rivojlangan
mamlakatlar (%)
Rivojlanayotgan
mamlakatlar (%)
2015
40
60
20
2016
45
64
25
2017
50
68
30
2018
55
72
35
2019
60
75
40
2020
65
80
45
2021
70
85
50
2022
75
88
55
2023
80
90
60
2024
85
92
65
Manba: Muallif ishlanmasi
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
486
5-jadval ma’lumotlari jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining raqamlashtirilishi jadal
kechayotganini ko‘rsatadi. 2015 yilda global raqamli transformatsiya indeksi atigi 40% bo‘lgan
bo‘lsa, 2022 yilga kelib u 75% ga yetdi. Rivojlangan mamlakatlarda ko‘rsatkich 2015 yildagi
60%dan 2022 yilda 90%gacha oshgan bo‘lib, bu hududlarda aksar pensiya xizmatlari to‘liq
raqamlashtirilganini anglatadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda ham sezilarli o‘sish kuzatilmoqda
(20%dan 50%gacha), garchi ulardagi raqamli transformatsiya darajasi hali pastroq bo‘lsa-da.
Ushbu raqamlar pensiya tizimi boshqaruvida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan
foydalanish geografik holatidan qat’i nazar tez sur’atlar bilan ortib borayotganini tasdiqlaydi.
Natijada pensiya hisobvaraqlarini yuritish, to‘lovlarni amalga oshirish va fuqarolar bilan o‘zaro
aloqa kabi jarayonlar tobora ko‘proq elektron platformalar orqali amalga oshirilmoqda. Bu esa,
o‘z navbatida, operatsion samaradorlikni oshirish hamda pensiya tizimiga bo‘lgan ishonchni
mustahkamlashga xizmat qilmoqda.
Jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining muvaffaqiyati uning moliyaviy barqarorligiga
bevosita bog‘liq. Moliyaviy barqarorlikni baholashda pensiya jamg‘armalari aktivlarining yalpi
ichki mahsulotga (YaIM) nisbati, tushum va to‘lovlar balansi, hamda pensiya fondlarining
ortiqcha yoki kamomadi kabi ko‘rsatkichlar muhim o‘rin tutadi. Oxirgi yillarda ko‘plab
davlatlarda pensiya jamg‘armalari aktivlari iqtisodiyotga nisbatan sezilarli o‘sgan. OECD
hisobotiga ko‘ra, 2023 yilda jahon bo‘yicha pensiya aktivlari hajmi 56 trillion AQSh dollaridan
oshdi, bu ko‘rsatkich yigirma yil avvalgidan uch baravar ko‘pdir. Rivojlangan mamlakatlarda
pensiya jamg‘armalari aktivlari YaIMning o‘rtacha 55%iga teng bo‘lib, sakkizta mamlakatda bu
ko‘rsatkich 100%dan ham yuqori.
Muhokama:
Jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi bugungi kunda ko‘plab mamlakatlar,
jumladan, O‘zbekiston Respublikasida ham fuqarolarning moliyaviy xavfsizligini ta’minlashning
muhim mexanizmlaridan biri sifatida qaralmoqda. Ushbu tizimda asosiy e’tibor fuqarolarning
shaxsiy jamg‘armalariga qaratilgan bo‘lib, ular nafaqaga chiqqanidan so‘ng qo‘shimcha daromad
manbai sifatida xizmat qiladi. Jamg‘arib boriladigan pensiya tizimida ishlatiladigan asosiy
tushunchalar va uning huquqiy asoslari ushbu tizimni barqaror ishlashini ta’minlash uchun muhim
ahamiyatga ega. Ushbu muhokamada jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining tuzilishi, badallar
tizimi, pensiya ta’minoti va davlat kafolatlari haqida tahliliy fikr yuritiladi.
Jamg‘arib boriladigan pensiya tizimida shaxsiy jamg‘arma hisobvaraqlari alohida
ahamiyatga ega bo‘lib, ushbu hisobvaraqlarga majburiy yoki ixtiyoriy tartibda pul mablag‘lari
kiritiladi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
487
Bu jarayonda ish beruvchilar va fuqarolar tomonidan kiritiladigan badallar pensiya
jamg‘armalarining asosiy moliyaviy resursini tashkil qiladi. Majburiy badallar orqali pensiya
tizimi barqarorligi ta’minlanadi, ixtiyoriy badallar esa fuqarolarga kelajakda yuqoriroq pensiya
olish imkoniyatini yaratadi. Pensiya daftarchasi orqali ushbu jamg‘arilgan mablag‘lar tizimli
ravishda yuritiladi va monitoring qilinadi.
Ikkinchidan, fuqarolarning pensiya jamg‘armalari faqat badallar bilan cheklanib qolmay,
balki investitsiya yo‘nalishlariga yo‘naltirilishi orqali daromad keltirishi ham mumkin. Bu jarayon
foizli daromad olish mexanizmini o‘z ichiga oladi. Pensiya jamg‘armalarining moliyaviy
barqarorligi va uzoq muddatli samaradorligi ushbu mablag‘larning qanday investitsiya qilinishiga
bog‘liq. Qonun hujjatlarida belgilangan tartibda pensiya jamg‘armalarining kapital qo‘yilmalari
davlat yoki xususiy investitsiya loyihalariga yo‘naltirilishi mumkin. Bu esa fuqarolarning
nafaqaga chiqqanidan so‘ng kafolatlangan pensiya olish imkoniyatini ta’minlaydi.
Davlat tomonidan jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining kafolatlanishi ham muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu fuqarolarning pensiya hisoblarida saqlanayotgan mablag‘larning
xavfsizligini ta’minlash va ularning yo‘qolishining oldini olishga qaratilgan. Davlat pensiya
tizimida fuqarolar shaxsiy jamg‘armalari asosida qo‘shimcha pensiya ta’minoti olish huquqiga ega
bo‘lib, tizimning barqarorligi davlat kafolati orqali mustahkamlanadi. Pensiya tizimining
ishonchliligi fuqarolarning unga bo‘lgan ishonchini oshirish bilan bir qatorda, ularning kelajakka
bo‘lgan moliyaviy rejalari shakllanishiga ham xizmat qiladi.
Shunday qilib, jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi fuqarolarning moliyaviy mustaqilligini
ta’minlash va ularning keksalik davrida barqaror daromadga ega bo‘lishlariga imkon yaratadigan
muhim iqtisodiy mexanizmdir. Tizimning samarali ishlashi uchun shaxsiy jamg‘armalar, badallar,
investitsion daromad va davlat kafolatlari o‘rtasida muvozanat saqlanishi lozim. Shu bilan birga,
fuqarolarni ixtiyoriy badallar kiritishga rag‘batlantirish, pensiya tizimini yanada barqaror qilish
hamda aholi moliyaviy savodxonligini oshirish kelgusidagi muhim yo‘nalishlardan biri
hisoblanadi.
Xulosa
Jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi raqamli iqtisodiyot sharoitida aholi uchun uzoq
muddatli moliyaviy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiluvchi muhim mexanizmdir. Ushbu tizim
shaxsiy jamg‘armalar asosida shakllanib, fuqarolarga nafaqaga chiqqanidan keyin davlat
pensiyasiga qo‘shimcha daromad olish imkoniyatini yaratadi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
488
So‘nggi yillarda texnologik taraqqiyot va iqtisodiy islohotlar natijasida jamg‘arib
boriladigan pensiya tizimining raqamli transformatsiyasi jadallashib, uni yanada shaffof va
samarali qilish imkoniyatlari kengaymoqda.
Maqolada tahlil qilingan statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, jamg‘arib boriladigan
pensiya tizimining raqamli transformatsiya darajasi yildan-yilga oshib bormoqda. Pensiya
jamg‘armalarining moliyaviy barqarorligi, investitsiya samaradorligi va fuqarolarning tizimga
bo‘lgan ishonchi ortib borayotgan bo‘lsa-da, hali ham muammolar mavjud. Xususan, pensiya
tizimi qamrovining oshirilishi, jamg‘arma mablag‘larining samarali investitsiya qilinishi va
fuqarolarning pensiya jamg‘armalariga nisbatan ishonchini mustahkamlash ustuvor vazifalar
bo‘lib qolmoqda.
Kelajakda jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining barqarorligini ta’minlash uchun davlat
va xususiy sektor hamkorligi, raqamli texnologiyalarni joriy etish va aholi moliyaviy
savodxonligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha choralar ko‘rish zarur. Raqamli iqtisodiyot
sharoitida ushbu tizimning muvaffaqiyatli ishlashi aholining ijtimoiy himoyasini kuchaytirish va
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
REFERENCES
1.
Kasimova, G.A., Botirov, A.A. and Sholdarov, D.A. (2019) Jamg'arib boriladigan pensiya
ta'minoti. Toshkent: Iqtisod-Moliya.
2.
Smith, A. (2018) 'Digital transformation in pension systems: Challenges and opportunities',
Journal of Financial Services, 34(2), pp. 145-167.
3.
Johnson, B. (2019) 'The impact of blockchain on retirement savings plans', International
Journal of Digital Economy, 12(3), pp. 87-102.
4.
Williams, C. (2020) 'Fintech innovations and the future of pension funds', Pension
Management Review, 29(4), pp. 203-219.
5.
Martinez, D. (2021) 'Artificial intelligence in pension fund management', Journal of Applied
Economics, 44(1), pp. 56-72.
6.
Chen, E. (2019) 'Cybersecurity risks in digital pension platforms', Financial Security Journal,
18(2), pp. 90-110.
7.
Gupta, F. (2020) 'Mobile technology and pension accessibility in emerging markets', Journal
of Development Economics, 41(3), pp. 112-130.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
489
8.
Ivanov, G. (2021) 'Digitalization of pension systems in Eastern Europe', Eastern European
Economics, 35(5), pp. 145-162.
9.
Kim, H. (2022) 'Smart contracts and their application in pension schemes', Journal of Law
and Technology, 28(1), pp. 210-225.
10.
Lopez, I. (2023) 'The role of big data in personalized pension planning', Data Science in
Finance, 47(2), pp. 78-95.
11.
Müller, J. (2021) 'Digital financial literacy and its impact on retirement planning', Journal of
Consumer Affairs, 39(4), pp. 315-330.
12.
Nakamura, K. (2022) 'Cryptocurrency investments in pension portfolios: A risk assessment',
Journal of Investment Strategies, 19(3), pp. 187-205.
13.
Oliveira, L. (2023) 'Regulatory challenges in digital pension administration', International
Journal of Public Administration, 46(5), pp. 100-118.
14.
Patel, M. (2020) 'The influence of social media on pension fund transparency', Journal of
Communication Studies, 27(2), pp. 134-150.
15.
Rossi, N. (2024) 'Ethical considerations in AI-driven pension management', Ethics in
Finance Journal, 33(1), pp. 55-70.
