ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
656
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING MATEMATIK TASAVVURLARINI
SHAKLLANTIRISH YO‘LLARI
Axrorova Marjona Meriddin qizi
Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi Buxoro viloyati hududiy boshqarmasining Qorako’l
pedagogika texnikumi maxsus fan o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14888499
Annotatsiya.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish
masalasi dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib, bu bolalarning intellektual va kognitiv rivojlanishiga
katta ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu maqolada, maktabgacha ta’lim tizimida matematik tushunchalarni
shakllantirishning samarali usullari, metodik yondashuvlar va innovatsion pedagogik
texnologiyalar tavsiflanadi. Tadqiqot, matematik tasavvurlarni shakllantirishda o‘yinlarning roli,
yosh guruhlari bo‘yicha darslar va amaliyotlar haqida muhim ma’lumotlar beradi. O‘zbekiston
tajribasida, maktabgacha ta’limning ahamiyati va uning yangi yondashuvlari haqida batafsil
tushuncha berilgan.
Kalit so‘zlar:
Maktabgacha ta’lim, matematik tasavvurlar, innovatsion pedagogik
texnologiyalar, didaktik o‘yinlar, bolalar rivojlanishi, o‘quv metodikasi, matematik tushunchalar,
O‘zbekiston, pedagogik yondashuvlar.
WAYS OF FORMING MATHEMATICAL IMAGINATIONS OF PRESCHOOL
CHILDREN
Abstract.
The issue of forming mathematical imaginations in preschool children is of
urgent importance, which has a great impact on the intellectual and cognitive development of
children. This article describes effective methods, methodological approaches and innovative
pedagogical technologies for forming mathematical concepts in the preschool education system.
The study provides important information about the role of games in the formation of mathematical
imagination, lessons and practices by age groups. In the experience of Uzbekistan, a detailed
understanding of the importance of preschool education and its new approaches is given.
Keywords:
Preschool education, mathematical imagination, innovative pedagogical
technologies, didactic games, child development, teaching methodology, mathematical concepts,
Uzbekistan, pedagogical approaches.
МАТЕМАТИЧЕСКОЕ ИЗОБРАЖЕНИЕ ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА
СПОСОБЫ ФОРМИРОВАНИЯ
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
657
Аннотация.
Проблема формирования математических представлений у детей
дошкольного возраста имеет актуальное значение, так как оказывает большое влияние на
интеллектуальное и познавательное развитие детей. В статье описаны эффективные
методы, методические подходы и инновационные педагогические технологии
формирования математических представлений в системе дошкольного образования.
Исследование предоставляет важную информацию о роли игр в формировании
математических идей, уроков и практик в разных возрастных группах. Опыт Узбекистана
дает детальное понимание важности дошкольного образования и его новых подходов.
Ключевые слова:
Дошкольное образование, математическое воображение,
инновационные педагогические технологии, дидактические игры, развитие ребенка,
методика обучения, математические концепции, Узбекистан, педагогические подходы.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish masalasi bugungi
kunda dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bolaning maktabga
kirish oldi matematik bilim va ko‘nikmalari keyingi akademik yutuqlarining eng kuchli
bashoratchisi bo‘lib, hatto savodxonlik ko‘nikmalaridan ham ko‘ra muhimroq ekanligi aniqlangan
. Ya’ni, erta yoshdan boshlab sonlar, miqdorlar va ular orasidagi munosabatlarni tushunib borish
bolalarning nafaqat matematik, balki umumiy intellektual salohiyatini oshiradi. Matematik
tasavvurlar bolaning mantiqiy fikrlashi, atrof-muhitni idrok etishi hamda muammolarni hal etish
qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi.
O‘zbekiston misolida maktabgacha ta’lim sohasiga e’tibor so‘nggi yillarda sezilarli
darajada oshdi. Maktabgacha ta’limning ahamiyati davlat siyosati darajasida e’tirof etilib, 2017-
yilda alohida Maktabgacha ta’lim vazirligining tashkil etilishi va sohani rivojlantirishga qaratilgan
konseptual hujjatlar qabul qilindi. Jumladan, “Maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi”da bolalarning erta rivojlanishiga oid aniq maqsad va vazifalar
belgilandi. Ushbu islohotlar natijasida maktabgacha ta’lim muassasalariga qamrov sezilarli oshdi:
agar 2017-yilda 3–7 yoshli bolalarning atigi 27% bog‘chalarga borgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib bu
ko‘rsatkich 74% ga yetdi. Maktabgacha ta’limning mazmunini boyitish va ta’lim sifatini oshirish
borasida ko‘plab ishlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, bolalarga erta yoshdanoq matematik
tasavvurlarni singdirish ularning intellektual jihatdan yetuk inson bo‘lib ulg‘ayishida muhim o‘rin
tutadi. Shu bois, maktabgacha ta’lim dasturlarida matematika elementlarini o‘rgatish masalasi eng
asosiy yo‘nalishlardan biri sifatida qaralmoqda.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
658
Yosh bolalarda
matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi
– bu ularga miqdor,
shakl, fazo, vaqt kabi
elementar matematik tushunchalarni
singdirish jarayonidir. Maktabgacha
ta’lim muassasalarida bu jarayon maxsus mashg‘ulotlar hamda kun davomida turli o‘yinlar va
faoliyatlar orqali amalga oshiriladi. Pedagog-tarbiyachilar bolalarda matematik bilim va
ko‘nikmalarni hosil qilish uchun turli
usul va vositalar
dan foydalanadilar. Xususan, amaliy
(prakrik) usullar, ko‘rsatmali (vizual) usullar, og‘zaki tushuntirish usullari hamda didaktik o‘yin
usullari birgalikda qo‘llaniladi. Metodik yondashuvni tanlashda bolalarning yoshi, individual
xususiyatlari, dars mazmuni va mavjud didaktik materiallar kabi omillar inobatga olinadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida matematik tasavvurlarni shakllantirish
bosqichma-bosqich
,
bola yoshi kattalashgan sari murakkablashib boruvchi dastur asosida olib boriladi. Maktabgacha
ta’lim tizimida har bir yosh guruhi uchun davlat dasturi yoki o‘quv rejasida mos mavzular
belgilangan. Quyida O‘zbekiston tajribasida mavjud guruhlarda o‘quv mazmuni misol tariqasida
keltiramiz:
Kichik guruh (3–4 yosh)
: Bu bosqichda bolalarni sonlar tushunchasiga tayyorlash
bosqichi –
“sonlargacha bo‘lgan davr”
deb ataladi. Tarbiyachi bolalarga buyumlar to‘plamlarini
solishtirish orqali
miqdoriy munosabatlar
(ko‘p, kam, teng)ni tushuntiradi va to‘g‘ri atashga
o‘rgatadi. Shuningdek, kichik guruhdayoq bolalar buyumlarni har xil belgi va xossalariga ko‘ra
guruhlash, ularning
uzunlik, kenglik, balandlik
kabi o‘lchamlarini taqqoslashni amaliy o‘yinlar
orqali o‘zlashtira boshlaydilar. Dastlabki
geometrik shakllar
– doira va kvadrat bilan tanishtirish
ishlari ham shu davrda boshlanadi. Fazoviy yo‘nalishlar bo‘yicha
oldin-orqa
,
o‘ng-chap
tushunchalarini o‘yin tarzida o‘rgatish ko‘zda tutiladi. Mashg‘ulotlar kichik guruhda haftasiga 1
marta o‘tkazilib, sentabr oyida 10 daqiqalik qisqa darslardan boshlanib, keyinroq 15 daqiqagacha
cho‘ziladi.
O‘rta guruh (4–5 yosh)
: Ushbu bosqichda ham haftasiga 1 marta, taxminan 20 daqiqalik
matematik mashg‘ulotlar tashkil etiladi. Dars mazmuni kichik guruhda o‘rganilgan tushunchalarni
kengaytirishga qaratiladi. Masalan, 5 yoshga to‘layotgan bolalarni o‘qitishda
didaktik
o‘yinlardan keng foydalanish
tavsiya etiladi. Tarbiyachi bolalarga sodda
muammo
xarakteridagi masalalar
ni berib, ularni fikrlashga jalb etadi: masalan,
“Mashina qaysi
darvozadan o‘ta oldi, qaysisidan o‘tolmadi? Nega?”
yoki
“Kimning uyi baland, kimniki past?
Nega?”
kabi savollar orqali bolalar o‘lcham va fazoviy munosabatlarni tahlil qilishga o‘rgatiladi.
Mashg‘ulot davomida bolalar bajarayotgan harakatlarini og‘zaki izohlaydilar, bu esa ularning
matematik nutqini rivojlantiradi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
659
Katta guruh (5–6 yosh)
: Katta guruhda bolalarning tafakkuri yanada rivojlanib, ular
berilgan topshiriqlarni bajarishga va o‘z natijalarini baholashga astoydil harakat qiladilar. Endi
ular
birinchi o‘nlik sonlari
ni (0 dan 10 gacha bo‘lgan sonlar) to‘liq o‘zlashtirishi kerak. Turli
buyumlar to‘plamlarini sanash, qator tartibini aniqlash orqali bolalar
sonning mohiyati
ni tushuna
boshlaydilar. Matematik tushunchalar ketma-ketligi qat’iy tizimda oshib boradi: har bir yangi
bilim avvalgi o‘zlashtirilgan bilimlar bilan bog‘lanadi va mustahkamlanadi. Masalan, 5-6 yashar
bolalarga sanash amaliyoti bilan birga
qo‘shish va ayirishning sodda usullari
ham tanishtirilishi
mumkin.
Maktabga tayyorlov guruhi (6–7 yosh)
: Bu bosqich maktab boshlang‘ich sinfiga
tayyorlov yili bo‘lib, bolalarning ilgari olgan bilimlarini bir tizimga solish va kengaytirishni
nazarda tutadi. 6-7 yoshli bolalar
son
,
miqdor
,
shakl
va
kattalik
haqida kengroq va chuqurroq
tushunchalarga ega bo‘lib, ikki va uch o‘lchamli fazoda hamda vaqt davomida mo‘ljal ola bilishlari
lozim. Haftasiga 2 martadan matematik mashg‘ulotlar o‘tkazilib, har bir dars bolalarning
maktabga tayyorgarligini kuchaytirishga xizmat qiladi. Natijada tayyorlov guruhini tamomlagan
bola son va sanoq, geometrik shakllar, kattalik va o‘lchovlar, vaqt va makon tushunchalari
bo‘yicha maktab dasturining ilk talablariga javob bera oladigan darajaga yetadi.
Yuqoridagi dasturiy mazmundan ko‘rinib turibdiki, maktabgacha ta’limda matematik
bilimlar bolalarga
qat’iy aniqlangan sistema va izchillikda
beriladi. Har bir mavzu va topshiriq
yengildan qiyinga tamoyili asosida kichik qadamlar orqali o‘rgatiladi: yirik vazifa bir necha kichik
topshiriqlarga bo‘linib, ketma-ket bajarilishi ta’minlanadi.
Didaktik o‘yinlar va innovasion
yondashuvlar
maktabgacha ta’limda matematik tasavvurlarni shakllantirishning ajralmas
qismidir. Bolalar eng yaxshi o‘yin faoliyati orqali o‘rganadilar va shu boisdan matematika
elementlarini o‘yinga bog‘lab berish yuqori samara beradi. O‘zbekistonning ilg‘or tajribalarida,
xususan yangi “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturida ta’limni o‘yinga integratsiya qilish konsepsiyasi
ilgari surilgan. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida maxsus
“Qurilish va matematika markazi”
kabi rivojlantiruvchi markazlar tashkil etilib, ular kubiklar, konstruktorsetlar, lego va boshqa
qurilish to‘plamlari bilan jihozlanmoqda. Bu markazlarda turli
matematik didaktik o‘yinlar
va
boshlang‘ich matematik tasavvurlarni rivojlantiruvchi materiallar bolalarga erkin foydalanish
uchun taqdim etiladi.
Qiziqarli matematika mashg‘ulotlari
bolalarni zeriktirib qo‘ymaslik
uchun kuniga 10-15 daqiqadan oshmaydigan qisqa segmentlarda tashkil etilishi maqsadga
muvofiqdir. Shu bilan birga, matematik tasavvurlarni mustahkamlash faqat stol atrofidagina emas,
balki kunlik turmush faoliyati davomida ham amalga oshiriladi: masalan, bolalar sayr paytida
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
660
qadamlarini, o‘yin maydonchasidagi do‘stlarini sanashi, yoki ovqatlanishda idishdagi meva va
konfetlarni sanab chiqishi targ‘ib etiladi. So‘nggi yillarda metodikaga
yangi pedagogik
texnologiyalar
ni joriy etish ham dolzarbdir. Jumladan, ba’zi bog‘chalarda interfaol elektron
resurslar, multimedialardan foydalanish tajribalari ham kuzatilmoqda. Bular bolalarning ranglar,
shakllar, sonlar bo‘yicha interaktiv mashqlarni qiziqish bilan bajarishiga imkon beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish – ularning kelgusidagi
ta’limiy faoliyatiga mustahkam zamin yaratib beradigan jarayondir. Yuqoridagi tahlillar
ko‘rsatadiki, tizimli ravishda tashkil etilgan mashg‘ulotlar, yosh bosqichlariga mos metodik
yondashuvlar va qiziqarli o‘yinlar orqali bolalar son, miqdor, shakl, fazo kabi asosiy
tushunchalarni ongli ravishda o‘zlashtira oladilar. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda maktabgacha
ta’lim sohasida amalga oshirilgan islohotlar va yangilangan dasturlar mazkur jarayon
samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda. Ilg‘or tajribalardan ko‘rinadiki, bolalarni matematik
faoliyatga qiziqtirish, o‘yin va hayotiy vaziyatlar orqali o‘rgatish ularda mustahkam bilim va
ko‘nikmalarni shakllantiradi.Tadqiqotlar natijasida aniqlangan muhim jihat shuki, erta bolalik
davrida shakllangan matematik tasavvurlar nafaqat maktab matematikasi, balki boshqa fanlarni
ham muvaffaqiyatli o‘zlashtirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida matematika asoslarini o‘rgatishga doir metodik tavsiyalarni muntazam
takomillashtirib borish zarur. Xususan, tarbiyachilarning kasbiy malakasini oshirish, ularga
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o‘zlashtirish bo‘yicha treninglar o‘tkazish muhim
tavsiyalardan biridir. Bolalarning yoshiga mos ravishda ko‘rgazmali qurollar, didaktik o‘yinlar
majmuasini boyitish va har bir mashg‘ulotni puxta reja asosida olib borish lozim.Xulosa o‘rnida
ta’kidlash joizki, maktabgacha yoshda beriladigan matematik ta’lim bolaning intellektual va ijodiy
rivojida katta ahamiyatga ega. O‘zbekiston tajribasi misolida ko‘rilganidek, davlat miqyosidagi
e’tibor va ilmiy yondashuvlar samarasida bolalarda elementar matematik tasavvurlarni
shakllantirishning samarali usullari yo‘lga qo‘yilmoqda. Kelgusida bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar
va amaliy tajribalarni yanada boyitish orqali yosh avlodning matematik savodxonligini va
mantiqiy tafakkurini yuksaltirish imkoniyatlari kengayib boraveradi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
661
REFERENCES
1.
Asqarova D.Q. (2021).
Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni
shakllantirish nazariyasi va metodikasi
. O‘quv qo‘llanma. Namangan: NamDU.
2.
Bekboeva N.U., Ibrohimova Z.I., Qosimova H.I. (1995).
Maktabgacha yoshdagi bolalarda
matematik tasavvurlarni shakllantirish
. Toshkent: O‘qituvchi nashriyoti.
3.
Jumayev M.E. (2010).
Bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi va
metodikasi
4.
Karriboyeva L.F. (2023).
Maktabgacha ta’limda takomillashtirilgan “Ilk qadam” davlat
o‘quv dasturi asosida bolalarda markazlarda ishlashning sifat va samaradorlikni oshirish
mexanizmlari
.
Golden Brain
ilmiy jurnali,
1
5.
Gazeta.uz
(2024).
O‘zbekistonda bolalarning 74 foizi maktabgacha ta’lim bilan qamrab
olingan
. <small>23 yanvar 2024 yil, Jamiyat bo‘limi xabari.</small> (Havola)
6.
Duncan G.J. va boshq. (2007).
School readiness and later achievement
.
Developmental
Psychology
,
43
(6), 1428–1446. (Xulosa),
