2025 -Yil
13-Fevral
RAQAMLI DUNYO: MATEMATIK VA INFORMATIK
YONDASHUVLAR
Respublika ilmiy-uslubiy konferensiyasi
345
INKLYUZIV TA'LIMGA BO'LGAN EHTIYOJLAR VA SABABLAR
Eshmamatova Sitora Tuyg'un qizi
Texnalogiya,menejment va kommunikatsiya insitituti
"Pedagogika va psixologiya" kafedrasi o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14854968
Annotatsiya.
Inlyuziv ta’lim barcha o‘quvchilarga, ularning imkoniyatlari yoki
imkoniyatsizliklaridan qat’i nazar, umumiy ta’lim tizimida sifatli ta’lim olish imkoniyatini
ta’minlovchi ta’lim yondashuvidir. Ushbu maqolada inlyuziv ta’limning zaruriyati va sabablari
tahlil qilinib, uning foydalari, qiyinchiliklari va amalga oshirish strategiyalari muhokama
qilinadi. Tadqiqot adabiyot tahlili, metodologik yondashuvlar va real natijalar asosida inlyuziv
ta’limning mohiyatini chuqur tushuntirishga qaratilgan.
Kalit so‘zlar:
Inlyuziv ta’lim, maxsus ehtiyojlar, tenglik, kirish imkoniyati, umumiy ta’lim,
xilma-xillik, pedagogika, o‘rganish qiyinchiliklari, ta’lim siyosati.
Ta’lim har bir insonning asosiy huquqlaridan biri bo‘lib, ularning jismoniy, kognitiv,
ijtimoiy yoki emotsional farqlaridan qat’i nazar, ta’minlanishi lozim. Inlyuziv ta’lim barcha
o‘quvchilar uchun teng ta’lim muhitini yaratishni maqsad qiladi. Bu esa tenglikni mustahkamlash
va ta’lim olishga to‘sqinlik qiluvchi to‘siqlarni bartaraf etishga xizmat qiladi. Ushbu maqolada
inlyuziv ta’limning zaruriyati va uning jamiyat hamda ta’lim sohasiga qo‘shayotgan hissasi ko‘rib
chiqiladi.
Ko‘plab tadqiqotlar inlyuziv ta’limning ijobiy ta’sirini ta’kidlaydi. Tadqiqotchilar
inlyuziya ijtimoiy integratsiyani kuchaytirishi, diskriminatsiyani kamaytirishi va barcha
o‘quvchilar uchun akademik natijalarni yaxshilashini ta’kidlaydilar. 1994-yilgi UNESCO
Salamanca bayonoti jahon miqyosida inlyuziv ta’limni ilgari surishda muhim rol o‘ynagan.
Ainscow (2005) va Florian (2008) kabi olimlarning asarlari inlyuziv pedagogik yondashuvlar va
o‘qituvchilarning tayyorgarligi haqida chuqur ma’lumot beradi. Biroq, o‘qituvchilarning
yetarlicha tayyorgarlikka ega emasligi, resurslarning cheklanganligi va jamiyatdagi noto‘g‘ri
qarashlar kabi muammolar inlyuziv ta’limni samarali amalga oshirishga halaqit bermoqda.
Ushbu tadqiqot metodologiyasi tizimli adabiyot tahlili, sifat tahlili asosidagi holat
o‘rganishlari va inlyuziv muhitda ishlaydigan o‘qituvchilar bilan suhbatlarni o‘z ichiga oladi.
Shuningdek, sinf dinamikasi va turli xil o‘quvchilar ishtirokini baholash uchun kuzatuv usullari
qo‘llanildi. Turli mamlakatlardagi ta’lim siyosatini qiyosiy tahlil qilish orqali inlyuziv ta’lim
bo‘yicha eng yaxshi tajribalar aniqlanadi.
Inklyuziv ta’lim har qanday bola, u jismoniy yoki aqliy imkoniyati cheklangan bo‘lishidan
qat’i nazar, umumiy ta’lim muhitida sifatli ta’lim olishini ta’minlaydigan ta’lim yondashuvidir. U
barcha o‘quvchilar uchun teng imkoniyatlar yaratishni maqsad qiladi va ijtimoiy integratsiyani
ta’minlaydi.
Inklyuziv ta’limning zarurati
Inklyuziv ta’limga bo‘lgan ehtiyoj turli ta’limiy, ijtimoiy, psixologik va iqtisodiy omillar
bilan bog‘liq. Quyida ushbu ta’lim yondashuvining asosiy zarurati keltirilgan:
Teng ta’lim imkoniyatlarini ta’minlash
Har bir bola, uning jismoniy, aqliy, ijtimoiy yoki iqtisodiy holatidan qat’i nazar, sifatli
ta’lim olish huquqiga ega. Biroq, tarix davomida nogironligi bo‘lgan bolalar, kam ta’minlangan
2025 -Yil
13-Fevral
RAQAMLI DUNYO: MATEMATIK VA INFORMATIK
YONDASHUVLAR
Respublika ilmiy-uslubiy konferensiyasi
346
oilalar farzandlari va ijtimoiy jihatdan kamsitilgan guruhlar odatiy maktab ta’limidan chetda qolib
ketgan. Bu esa ularning ta’lim olish imkoniyatlarini cheklab, jamiyatda tengsizlik va
diskriminatsiyani kuchaytirgan.
Inklyuziv ta’lim bunday to‘siqlarni olib tashlashga qaratilgan bo‘lib, har bir bolaning
individual ehtiyojlari inobatga olinadigan ta’lim tizimini yaratishni maqsad qiladi. Bu yondashuv
quyidagi muhim jihatlar orqali teng ta’lim imkoniyatlarini ta’minlaydi:
- Barqaror va adolatli ta’lim tizimi yaratish – Har bir bola teng sharoitlarda bilim olishi
uchun moslashuvchan va inklyuziv ta’lim muhitini shakllantirish.
- Maxsus ehtiyojli bolalar uchun moslashtirilgan sharoit yaratish – Nogironligi bor bolalar
uchun qo‘shimcha pedagogik yondashuvlar, texnologik vositalar va individual o‘qitish
metodlarini qo‘llash.
- Jamiyatdagi ijtimoiy tengsizlikni kamaytirish – Kam ta’minlangan oilalar farzandlari,
etnik ozchilik vakillari va boshqa kamsitilgan guruhlarni ta’lim jarayoniga faol jalb qilish.
- Har qanday kamsitish va diskriminatsiyani bartaraf etish – O‘quvchilar o‘rtasida irqiy,
diniy, jinsiy yoki ijtimoiy tafovutlar asosida ajratishni oldini olish.
Inklyuziv ta’lim nafaqat nogironligi bo‘lgan yoki ijtimoiy jihatdan kamsitilgan bolalar
uchun, balki barcha o‘quvchilar uchun foydalidir. Chunki u ta’lim muhitini yanada boyitib, bolalar
orasida hamkorlik, o‘zaro hurmat va tushunish hissini oshiradi.
Shunday qilib, inklyuziv ta’lim nafaqat ta’lim olish imkoniyatlarini kengaytiradi, balki
yanada adolatli va barqaror jamiyat qurish uchun ham muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Ijtimoiy integratsiya va qabul qilishni rivojlantirish
Inklyuziv ta’lim turli ijtimoiy guruhlar vakillarini bir sinfda jamlab, ular orasida o‘zaro
hurmat, hamkorlik va birdamlik muhitini shakllantirishga yordam beradi. Ta’lim jarayonida
bolalar bir-birlari bilan bevosita muloqotda bo‘lishi orqali turli qobiliyat, madaniyat, e’tiqod va
sharoitga ega bo‘lgan insonlarni tushunishni o‘rganadilar.
Ijtimoiy integratsiyaning ahamiyati
Jamiyat rivojlanishida ijtimoiy integratsiya muhim rol o‘ynaydi. Chunki har bir kishi o‘z
hayoti davomida turli xil insonlar bilan muloqotda bo‘lishiga to‘g‘ri keladi. Agar bolalar maktab
davridan boshlab turli guruhlarga mansub tengdoshlari bilan do‘stona muhitda ta’lim olsa, ular
kelajakda jamiyatda ham:
- Tolerant va bag‘rikeng bo‘lishadi,
- Diskriminatsiya va kamsitishlarga qarshi turishadi,
- Ijtimoiy adolat va tenglikni targ‘ib qilishadi.
Inklyuziv ta’lim orqali ijtimoiy qabulni oshirish
Farqlarni tabiiy qabul qilish – Inklyuziv sinflarda turli imkoniyatlarga ega o‘quvchilar
birgalikda ta’lim olgani sababli, ular bir-birining farqli jihatlariga o‘rganadi va buni tabiiy hol
sifatida qabul qiladi.
Stereotiplarni yo‘q qilish – Nogironligi bo‘lgan yoki boshqa ijtimoiy guruhlarga mansub
bolalar ajratib qo‘yilmagan taqdirda, ularni “boshqacha” deb qarash hissi kamayadi va stereotiplar
buziladi.
Hamkorlik va yordam berish muhitini yaratish – O‘quvchilarning bir-biriga yordam
berishi, jamoaviy loyihalar ustida ishlashi ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini oshiradi va jamiyatda
ham mehr-oqibatli bo‘lishiga yordam beradi.
2025 -Yil
13-Fevral
RAQAMLI DUNYO: MATEMATIK VA INFORMATIK
YONDASHUVLAR
Respublika ilmiy-uslubiy konferensiyasi
347
Inklyuziv ta’limning ijtimoiy foydalari
- Kamsitish va ijtimoiy ajratishni kamaytiradi – Jamiyatda barcha qatlamlarni birlashtirib,
ijtimoiy tafovutlarni bartaraf etadi.
- Nogironligi bo‘lgan va ijtimoiy jihatdan zaif bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini
oshiradi – Ularga o‘zlarini jamiyatning ajralmas qismi sifatida his qilish imkonini beradi.
- Ta’lim muhitida o‘zaro tushunish va hurmat hissini rivojlantiradi – Turli tafovutlarga
qaramasdan, hamma birga o‘rganishi va rivojlanishi mumkinligini isbotlaydi.
Inklyuziv ta’lim nafaqat o‘quvchilarning bilim olishiga, balki ularning ijtimoiy hayotda
muvaffaqiyatli va bag‘rikeng inson bo‘lib yetishishiga ham katta hissa qo‘shadi. Bu ta’lim modeli
orqali kelajak avlod ijtimoiy birdamlikni qadrlaydigan, boshqalarni hurmat qiladigan va har
qanday to‘siqlarga qarshi turadigan jamiyat qurishga xizmat qiladi.
Barcha o‘quvchilar uchun ta’lim sifatini yaxshilash
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, inklyuziv sinflar nafaqat nogironligi bo‘lgan bolalar, balki
barcha o‘quvchilar uchun ham samarali. Guruh bilan ishlash, tengdoshlar bilan o‘zaro muloqot va
moslashtirilgan o‘qitish usullari o‘quvchilarning bilim olish darajasini oshiradi.
Turli o‘quv ehtiyojlarini qondirish
Har bir bola o‘ziga xos qobiliyatga ega va har xil usulda o‘rganadi. An’anaviy ta’lim esa
har doim ham o‘quvchilarning individual ehtiyojlarini qondira olmaydi. Inklyuziv ta’lim esa
maxsus pedagogik yondashuvlar, moslashtirilgan dars usullari va texnologiyalar yordamida har
bir o‘quvchiga mos yondashuvni yaratadi.
Kamsitish va stigma (tahqirlash)ni kamaytirish
Odatdagi maktabdan chetlashtirilgan bolalar ko‘pincha jamiyat tomonidan chetga suriladi
va o‘zlarini boshqa odamlardan ajratilgan his qilishadi. Inklyuziv ta’lim esa bunday ajratishlarning
oldini olib, barcha bolalarga teng muhit yaratadi.
Jamiyat va kelajak hayotga tayyorlash
Zamonaviy jamiyat har xil odamlar bilan ishlashni talab qiladi. Inklyuziv ta’lim
o‘quvchilarga kelajakda turli madaniy, iqtisodiy va jismoniy sharoitga ega insonlar bilan ishlashga
tayyorlanish imkoniyatini beradi. Bu esa ularning kasbiy va shaxsiy muvaffaqiyatiga yordam
beradi.
Inson huquqlari va qonunchilikka muvofiq harakat qilish
Ko‘pgina xalqaro va milliy qonunlar inklyuziv ta’limni rivojlantirishni talab qiladi.
Masalan:
- BMTning Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiyasi inklyuziv ta’limni asosiy
inson huquqlari qatoriga kiritgan.
- Barqaror rivojlanish maqsadlari (SDG-4) barcha bolalar uchun teng va sifatli ta’limni
ta’minlashga qaratilgan.
- Ko‘pgina mamlakatlar ta’lim tizimida inklyuziv yondashuvni huquqiy asos sifatida
qabul qilgan.
Inklyuziv ta’limni joriy etish sabab va foydalari
Adolat va ijtimoiy tenglikni ta’minlaydi
Ta’lim – bu har bir insonning huquqi. Inklyuziv ta’lim esa barcha bolalarga bilim olishda
teng imkoniyat yaratib, adolat va ijtimoiy tenglikni rivojlantiradi.
Kognitiv va emotsional rivojlanishni yaxshilaydi
2025 -Yil
13-Fevral
RAQAMLI DUNYO: MATEMATIK VA INFORMATIK
YONDASHUVLAR
Respublika ilmiy-uslubiy konferensiyasi
348
Turli qobiliyatli bolalar bilan o‘qish o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini va muammolarni
hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shu bilan birga, ular sabr, hamdardlik va ijobiy ijtimoiy
xatti-harakatlarni shakllantirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Barqaror rivojlanish maqsadlariga (SDG) erishishga yordam beradi
BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlari (SDG-4) inklyuziv va sifatli ta’limni
ta’minlashni talab qiladi. Inklyuziv ta’lim joriy etilsa, mamlakatlar bu global maqsadlarga
erishishda katta yutuqlarga erishadi.
O‘qituvchilarning kasbiy rivojlanishiga yordam beradi
Inklyuziv ta’lim o‘qituvchilardan yangi pedagogik yondashuvlarni o‘zlashtirishni talab
qiladi. Differensial ta’lim, universal dizayn va moslashtirilgan o‘qitish metodlari orqali ular
yanada samarali o‘qituvchi bo‘lishadi.
Jamiyatdagi birdamlikni mustahkamlaydi
Inklyuziv ta’lim bolalarga bir-birlarini tushunish, qo‘llab-quvvatlash va hurmat qilishni
o‘rgatadi. Bu esa jamiyatda ko‘proq hamjihatlik, hamkorlik va bag‘rikenglik muhitini
shakllantirishga yordam beradi.
Iqtisodiy va ijtimoiy foyda keltiradi
Inklyuziv ta’lim jamiyatning umumiy iqtisodiy rivojlanishiga ham ta’sir qiladi. Ta’lim
olgan odamlar ko‘proq ish topish imkoniyatiga ega bo‘ladi, daromadlari ortadi va jamiyat hayotida
faol ishtirok etadi.
Inklyuziv ta’lim nafaqat zaruriyat, balki axloqiy, ijtimoiy va huquqiy majburiyat hamdir.
U nafaqat nogironligi bor bolalarga, balki barcha o‘quvchilarga katta foyda keltiradi. Inklyuziv
ta’limning joriy etilishi jamiyatdagi tenglikni mustahkamlash, ta’lim sifatini oshirish va kelajak
avlodni ijobiy ijtimoiy muhitga tayyorlashga xizmat qiladi.
Foydalariga qaramay, inlyuziv ta’limni samarali amalga oshirishda bir qator qiyinchiliklar
mavjud. Mablag‘ yetishmovchiligi, malakali o‘qituvchilarning kamligi va an’anaviy ta’lim
muassasalarining qarshiligi asosiy to‘siqlardandir. Ushbu muammolarni hal qilish uchun ta’lim
siyosatini isloh qilish, o‘qituvchilarni doimiy ravishda malaka oshirish kurslariga jalb qilish va
jamiyat bilan hamkorlik qilish zarur. Bundan tashqari, texnologik rivojlanish, maxsus o‘qitish
vositalari va hamkorlikdagi ta’lim usullarini kuchaytirish orqali inlyuziv ta’lim yanada samarali
bo‘lishi mumkin.
Xulosa
Inlyuziv ta’lim adolatli va teng huquqli jamiyat qurishning muhim shartidir. Uning
samaradorligini oshirish uchun hukumat va ta’lim muassasalari inlyuziv siyosatni ustuvor
yo‘nalish sifatida belgilashi, o‘qituvchilar tayyorgarligiga sarmoya kiritishi va zaruriy resurslarni
ta’minlashi lozim. Kelajak tadqiqotlari turli xil o‘quv ehtiyojlariga mos innovatsion ta’lim
usullariga qaratilishi kerak. Ota-onalarni jalb qilish va maktablarda qabul madaniyatini
shakllantirish inlyuziv ta’lim tashabbuslarini yanada mustahkamlashga yordam beradi.
Inlyuziv ta’limni joriy etish orqali jamiyatlar har bir bolaga o‘qish va o‘z hissasini qo‘shish
imkoniyatini yaratadi. Bu nafaqat ta’lim zaruriyati, balki yanada yaxshi kelajak sari intilishning
axloqiy burchidir.
2025 -Yil
13-Fevral
RAQAMLI DUNYO: MATEMATIK VA INFORMATIK
YONDASHUVLAR
Respublika ilmiy-uslubiy konferensiyasi
349
Adabiyotlar.
1.
T. Vrasmas, Invatamantul integrat si/sau incluziv (Aramis Pub., Bucharest, 2001)
2.
D. Mara, Strategii didactice in educatia incluziva, 2nd Ed. (Didactic and Pedagogical Pub,
Bucharest, 2009)
3.
C. Smith, L. Strick, Dizabilitati legate de invatare, explicate de la A la Z, (Aramis Pub.,
Bucharest, 2011)
4.
A. Ghergut, Psihopedagogia persoanelor cu cerinte speciale. Strategii de educatie integrata
(Polirom Pub., Iasi, 2001)
5.
P. Jones, Rethinking childhood. Attitudes in Contemporary Society, New childhoods
(Continuum, New York, 2009)
6.
G. Lindsay, Inclusive education: a critical perspective, British Journal of Special Education
30(1), 3-12 (2003)
7.
American Psychiatric Association, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders,
5th Ed., DSM-5 (APA, Washington DC, 2013)
8.
A. Rosan, (coord.), Psihopedagogie speciala Metode de evaluare si interventie (Polirom
Pub., Iasi, 2015)
9.
C. Cable, L. Miller, Working with Children in the Early Years. 2nd Ed. (Routledge Taylor
Francis Group, London and New York, 2010)
10.
J. Johnson, Positive and trusting relationships with children in Early Years Settings
(Learning Matters, Great Britain, 2010)
11.
D. Mara, Partnership in Inclusive Education, Int. Journal of University Teaching and
Faculty Development, 5(1), (Nova Science Publishers, 2014)
