ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 10
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
232
BANK TIZIMI VA PUL-KREDIT SIYOSATI: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR VA
RIVOJLANISH TENDENSIYALARI
Ibroximov Ilxomjon Shavkatjon o’g’li
Ilmiy rahbar: i.f.f.d.
Baxtiyorov Otabek
Toshkent Kimyo xalqaro universiteti
Bank ishi fakulteti talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14331260
Annotatsiya.
Ushbu maqolada bank tizimi va pul-kredit siyosatining o'zaro bog'liqligi,
zamonaviy tendensiyalari va rivojlanish istiqbollari tahlil qilingan. Tadqiqot natijasida bank
tizimining barqarorligini ta'minlashda pul-kredit siyosatining roli, raqamli transformatsiya
sharoitida markaziy banklarning vazifalarining o'zgarishi va moliyaviy innovatsiyalarning ta'siri
o'rganilgan.
Kalit so'zlar:
bank tizimi, pul-kredit siyosati, monetar boshqaruv, moliyaviy barqarorlik,
raqamli transformatsiya, markaziy bank.
БАНКОВСКАЯ СИСТЕМА И ДЕНЕЖНО-КРЕДИТНАЯ ПОЛИТИКА:
СОВРЕМЕННЫЕ ПОДХОДЫ И ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ
Аннотация.
В данной статье анализируется взаимосвязь банковской системы и
денежно-кредитной политики, современные тенденции и перспективы развития. В
результате исследования изучена роль денежно-кредитной политики в обеспечении
устойчивости банковской системы, изменение функций центральных банков в условиях
цифровой трансформации, влияние финансовых инноваций.
Ключевые слова:
банковская система, денежно-кредитная политика, денежно-
кредитное управление, финансовая стабильность, цифровая трансформация,
Центральный банк.
BANKING SYSTEM AND MONETARY POLICY: MODERN APPROACHES AND
DEVELOPMENT TRENDS
Abstract.
This article analyzes the relationship of the banking system and monetary policy,
modern trends and prospects for development. As a result of the study, the role of monetary policy
in ensuring the stability of the banking system, the change in the tasks of central banks in the
context of digital transformation and the impact of financial innovation are studied.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 10
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
233
Keywords:
banking system, monetary policy, monetary management, financial stability,
digital transformation, central bank.
KIRISH
Bank tizimi va pul-kredit siyosati O'zbekiston iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismlaridan
biri hisoblanib, mamlakat moliyaviy barqarorligini ta'minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
So'nggi yillarda O'zbekistonda bank tizimini isloh qilish va pul-kredit siyosatini
takomillashtirish bo'yicha keng ko'lamli islohotlar amalga oshirilmoqda [1]. Bu islohotlar bank
tizimining institutsional rivojlanishini ta'minlash, raqobat muhitini shakllantirish va bank
xizmatlarining sifatini oshirishga qaratilgan.
O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan yuritilayotgan pul-kredit siyosati
inflatsiyani jilovlash, milliy valyuta barqarorligini ta'minlash va iqtisodiy o'sishni qo'llab-
quvvatlashga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni o'z ichiga oladi [2]. Ayniqsa, inflatsiyani
targetlash rejimiga o'tish va monetar siyosat instrumentlarini takomillashtirish bo'yicha amalga
oshirilayotgan islohotlar muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Bank tizimini raqamlashtirish va moliyaviy innovatsiyalarni joriy etish bugungi kunda
dolzarb masalaga aylangan. COVID-19 pandemiyasi davrida masofaviy bank xizmatlariga bo'lgan
talabning keskin oshishi raqamli transformatsiya jarayonlarini yanada tezlashtirdi. Bank tizimida
fintech kompaniyalar va raqamli banklar paydo bo'lishi raqobat muhitini shakllantirish va bank
xizmatlarining sifatini oshirishga xizmat qilmoqda.
METODOLOGIYA VA ADABIYOTLAR TAHLILI
Tadqiqot metodologiyasi sifatida tizimli yondashuv, qiyosiy tahlil va sintez usullaridan
foydalanildi. Bank tizimi va pul-kredit siyosatiga oid milliy va xalqaro ilmiy adabiyotlar, me'yoriy-
huquqiy hujjatlar hamda statistik ma'lumotlar o'rganildi.
Rahimov va Nurmatov [3] O'zbekiston bank tizimining zamonaviy holatini tahlil qilib,
raqamli transformatsiya sharoitida bank xizmatlarini rivojlantirish yo'nalishlarini belgilab bergan.
Karimova [4] pul-kredit siyosatining samaradorligini oshirish va inflatsiyani targetlash
rejimini takomillashtirish masalalarini tadqiq etgan.
Xorijiy olimlardan Williams [5] markaziy banklarning raqamli valyutalarni joriy etish
tajribasini o'rganib, bu jarayonning afzalliklari va risklarini baholagan.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Bank tizimi va pul-kredit siyosatining zamonaviy holatini tahlil qilish natijasida bir qator
muhim tendensiyalar va xususiyatlar aniqlandi. O'zbekistonda bank tizimini transformatsiya qilish
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 10
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
234
jarayonlari
jadal
sur'atlarda
amalga
oshirilmoqda.
Davlat
ishtirokidagi
banklarni
xususiylashtirishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Bank tizimida davlat ulushining yuqoriligi
raqobat muhitiga salbiy ta'sir ko'rsatayotgani sababli, xususiylashtirish dasturi doirasida yirik
banklar aksiyalari strategik investorlarga sotilmoqda [6]. Bu jarayon bank xizmatlarining sifatini
oshirish va boshqaruv samaradorligini yaxshilashga xizmat qilmoqda.
O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan inflatsiyani targetlash rejimining
joriy etilishi pul-kredit siyosatining samaradorligini sezilarli darajada oshirdi. Asosiy stavkadan
faol foydalanish orqali monetar sharoitlar tartibga solinmoqda. Markaziy bank tomonidan
yuritilayotgan qat'iy pul-kredit siyosati natijasida inflatsiya darajasi pasayish tendensiyasiga ega
bo'lmoqda [7]. Bu esa iqtisodiyotda narxlar barqarorligini ta'minlash va investitsion muhitni
yaxshilashga ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda.
Bank tizimida raqamli texnologiyalarning keng joriy etilishi natijasida masofaviy bank
xizmatlarining ulushi sezilarli darajada oshdi. Mobil banking, internet banking va boshqa raqamli
xizmatlarning rivojlanishi bank xizmatlarining qulayligi va ommabopligini oshirmoqda. Statistik
ma'lumotlarga ko'ra, so'nggi uch yilda masofaviy bank xizmatlaridan foydalanuvchilar soni 3
barobarga oshgan [4]. Bu tendensiya ayniqsa COVID-19 pandemiyasi davrida yanada jadallashdi.
Bank nazorati va prudensial tartibga solish mexanizmlari xalqaro standartlarga
moslashtirilmoqda. Basel III talablarining bosqichma-bosqich joriy etilishi bank tizimining
barqarorligini mustahkamlashga xizmat qilmoqda. Bank kapitali yetarliligiga qo'yilayotgan
talablarning kuchaytirilishi, likvidlilik ko'rsatkichlarining joriy etilishi va risk-menejmenti
tizimining takomillashtirilishi bank tizimining moliyaviy barqarorligini oshirmoqda [8].
Markaziy bank tomonidan olib borilayotgan pul-kredit siyosatining yana bir muhim jihati
- bu kommunikatsiya siyosatining takomillashtirilishidir. Monetar siyosat bo'yicha qarorlarning
shaffof va tushunarli tarzda e'lon qilinishi, prognozlarning muntazam yangilanib borilishi va
jamoatchilik bilan faol muloqotning yo'lga qo'yilishi moliyaviy bozor ishtirokchilarining
Markaziy bank siyosatiga bo'lgan ishonchini mustahkamlamoqda.
Bank tizimida raqobat muhitini shakllantirish bo'yicha amalga oshirilayotgan islohotlar
ham o'z natijalarini bermoqda. Yangi bank litsenziyalarining berilishi, xorijiy banklarning
O'zbekiston bozoriga kirib kelishi va fintech kompaniyalarning rivojlanishi bank xizmatlari
bozorida raqobatni kuchaytirishga olib kelmoqda. Bu esa o'z navbatida bank xizmatlarining sifatini
oshirish va narxlarning optimallashtirish uchun rag'bat yaratmoqda [3].
Shu bilan birga, bank tizimida hal etilishi lozim bo'lgan bir qator muammolar ham mavjud.
Jumladan, ayrim banklarda muammoli kreditlar ulushining yuqoriligi, risk-menejmenti tizimining
yetarli darajada rivojlanmaganligi, bank xodimlarining malakasini oshirish zarurati kabi masalalar
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 10
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
235
dolzarbligicha qolmoqda. Bu muammolarni hal etish uchun kompleks chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda va tegishli me'yoriy-huquqiy baza takomillashtirilmoqda.
O'zbekiston bank tizimidagi transformatsiya jarayonlarini tahlil qilishda 2024-yil 1-yanvar
holatiga ko'ra tijorat banklarining asosiy ko'rsatkichlari muhim ahamiyatga ega. Bank tizimining
umumiy aktivlari 652,157 mlrd so'mni tashkil etib, shundan 68 foizi (441,777 mlrd so'm) davlat
ulushi mavjud banklarga to'g'ri kelmoqda. Bu ko'rsatkich bank tizimida davlat ishtirokining hamon
yuqori ekanligini ko'rsatadi.
Jadval 1.
O'zbekiston bank tizimining yetakchi banklari ko'rsatkichlari (2024-yil 1-yanvar
holatiga)
Bank nomi
Aktivlar (mlrd
so'm)
Bozor ulushi
(%)
Kreditlar
(mlrd so'm)
Depozitlar
(mlrd so'm)
O'zmilliybank
127,503
19.6
99,423
32,920
O'zsanoatqurilishbank 74,634
11.4
57,124
13,799
Agrobank
66,700
10.2
54,483
15,389
Asaka bank
58,014
8.9
39,213
15,485
Ipoteka-bank
47,638
7.3
37,264
17,773
Jadval 2.
Bank tizimining tarkibiy ko'rsatkichlari (2024-yil 1-yanvar holatiga)
Ko'rsatkichlar
Davlat ulushli
banklar
Boshqa banklar
Jami
Aktivlar ulushi
68%
32%
100%
Kreditlar ulushi
71%
29%
100%
Kapital ulushi
65%
35%
100%
Depozitlar ulushi
51%
49%
100%
Tahlil natijalariga ko'ra, bank tizimida depozitlar hajmi 241,687 mlrd so'mni tashkil etib,
bu ko'rsatkichda davlat ulushli va xususiy banklar o'rtasidagi farq nisbatan kam - 51% va 49% ni
tashkil etmoqda. Bu aholi va biznes sub'ektlarining xususiy banklarga bo'lgan ishonchi ortib
borayotganini ko'rsatadi.
Kredit portfeli tarkibida davlat ulushli banklar 71 foizlik ulushga ega bo'lib, bu holat davlat
dasturlari va yirik loyihalarning asosan davlat banklari orqali moliyalashtirilishi bilan bog'liq.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 10
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
236
Biroq, xususiy banklar segmentida ham kredit operatsiyalari faol o'sib bormoqda.
Bank kapitalining taqsimlanishida ham davlat ulushli banklar yetakchi o'rinni (65%)
egallab turibdi. Bu esa bank tizimining moliyaviy barqarorligini ta'minlashda davlat banklarining
roli hamon yuqori ekanligini ko'rsatadi.
Raqamli transformatsiya sohasida yangi banklar - Uzum bank, Smart bank, AVO bank kabi
raqamli banklar faoliyati yo'lga qo'yilgan bo'lsada, ularning bozordagi ulushi hozircha unchalik
katta emas. Biroq, ushbu banklar zamonaviy texnologiyalar va innovatsion yechimlarni joriy etish
orqali bank xizmatlari bozorida o'z o'rnini topishga harakat qilmoqda.
1-rasm. 2023-yilning to‘rtinchi choragi uchun Banklar faollik indeksi
O'zbekiston bank tizimidagi transformatsiya jarayonlarining muhim ko'rsatkichlaridan biri
- bu banklarning reytingi hisoblanadi. Taqdim etilgan jadval asosida banklarning turli
yo'nalishlardagi faoliyati bo'yicha reytingi tahlilini ko'rib chiqamiz.
Davr bank reytingda umumiy reytingi bo'yicha 1-o'rinni egallab turibdi. Bank ayniqsa
moliyaviy rentabellik (8-o'rin) va likvidlilik bo'yicha reytingi (12-o'rin) bo'yicha yaxshi
ko'rsatkichlarga ega. Bu bank moliyaviy barqarorlik va samarali faoliyat ko'rsatayotganini
bildiradi.
Ziraat Bank ikkinchi o'rinni egallagan bo'lib, barqaror ko'rsatkichlarni namoyish etmoqda.
Bank moliyaviy rentabellik bo'yicha 6-o'rin, kapitallashuv darajasi bo'yicha 8-o'rin va
aktivlar sifati bo'yicha 6-o'rinni egallagan. Bu bank konservativ siyosat yuritayotgani va risklarni
oqilona boshqarayotganini ko'rsatadi.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 10
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
237
Universal bank umumiy reytingda 3-o'rinni egallagan. Bank moliyaviy rentabellik bo'yicha
pastroq ko'rsatkichga (1-o'rin) ega bo'lsa-da, boshqa ko'rsatkichlar bo'yicha o'rtacha pozitsiyani
saqlab turibdi. Bu bank o'z faoliyatini diversifikatsiya qilish va yangi yo'nalishlarni o'zlashtirish
bosqichida ekanligini ko'rsatadi [9].
TBC Bank 4-o'rinda bo'lib, aktivlar sifati (4-o'rin) va likvidlilik (9-o'rin) bo'yicha yaxshi
ko'rsatkichlarga ega. Bank Gruziyaning yetakchi bank guruhiga tegishli bo'lib, xalqaro tajriba va
standartlarni mahalliy bozorga tatbiq etmoqda.
Anor bank 5-o'rinni egallagan bo'lib, bu bank raqamli texnologiyalarga asoslangan
"neobank" sifatida faoliyat yuritmoqda. Biznes samaradorligi (8-o'rin) va depoziitlar bo'yicha
o'sish sur'ati (12-o'rin) bo'yicha yaxshi natijalarni ko'rsatmoqda.
Tenge bank 6-o'rinda bo'lib, Qozog'iston "Xalyk Bank" guruhiga tegishli. Bank moliyaviy
rentabellik (9-o'rin) va aktivlar sifati (7-o'rin) bo'yicha o'rtacha ko'rsatkichlarga ega.
Oktobank 7-o'rinni egallagan va asosan chakana bank xizmatlari segmentida faoliyat
yuritmoqda. Bank moliyaviy rentabellik bo'yicha past ko'rsatkichga (1-o'rin) ega bo'lsa-da,
depozitlar o'sishi bo'yicha yuqori natija (11-o'rin) ko'rsatgan.
Poytaxt bank 8-o'rinda bo'lib, yangi tashkil etilgan banklar qatoriga kiradi. Bank hozircha
moliyaviy rentabellik (11-o'rin) va biznes samaradorligi (7-o'rin) bo'yicha pastroq ko'rsatkichlarga
ega.
Madad invest bank 9-o'rinni egallagan bo'lib, investitsiya bank xizmatlariga ixtisoslashgan.
Bank moliyaviy rentabellik (10-o'rin) va kapitallashuv darajasi bo'yicha (8-o'rin) o'rtacha
ko'rsatkichlarga ega.
Garant bank 10-o'rinda bo'lib, kichik va o'rta biznesni kreditlashga yo'naltirilgan. Bank
barcha ko'rsatkichlar bo'yicha o'rtacha pozitsiyalarni egallab turibdi.
O'zKDB bank 11-o'rinni egallagan bo'lib, davlat-xususiy sheriklik asosida tashkil etilgan
bank hisoblanadi. Bank moliyaviy rentabellik (11-o'rin) va kapitallashuv darajasi (7-o'rin) bo'yicha
pastroq ko'rsatkichlarga ega.
Ushbu reytingdan ko'rinib turibdiki, O'zbekiston bank tizimida raqobat muhiti
shakllanmoqda. Yangi banklar, shu jumladan xorijiy banklar faol kirib kelishi natijasida bank
xizmatlari diversifikatsiyalashmoqda va sifati oshmoqda. Shu bilan birga, bank tizimida quyidagi
tendensiyalarni kuzatish mumkin:
1.
Raqamli transformatsiya - yangi banklar asosan raqamli texnologiyalarga asoslangan
biznes modellarni joriy etmoqda.
2.
Xalqaro integratsiya - xorijiy bank guruhlari O'zbekiston bozoriga kirib kelishi
faollashmoqda.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 10
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
238
3.
Ixtisoslashuv - banklar ma'lum segment yoki xizmat turlariga ixtisoslashish orqali o'z
raqobat ustunliklarini shakllantirmoqda.
4.
Risk-menejmenti - banklar xalqaro standartlarga muvofiq risk-boshqaruvi tizimlarini joriy
etmoqda.
Bank tizimidagi bunday o'zgarishlar moliyaviy xizmatlar bozorining rivojlanishiga va
iqtisodiyotning barqaror o'sishiga xizmat qilmoqda.
XULOSA
Bank tizimi va pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish O'zbekiston iqtisodiyotining
barqaror rivojlanishini ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Tahlil natijalari asosida quyidagi
xulosalarga kelish mumkin:
Birinchidan, bank tizimida davlat ishtirokini bosqichma-bosqich kamaytirish va raqobat
muhitini shakllantirish zarur. 2024-yil 1-yanvar holatiga ko'ra bank aktivlarining 68 foizi davlat
ulushi mavjud banklarga to'g'ri kelishi bank tizimida davlat dominantligining yuqoriligini
ko'rsatadi. Bank tizimini xususiylashtirish va transformatsiya qilish jarayonlarini jadallashtirish
orqali raqobat muhitini yaxshilash lozim.
Ikkinchidan, bank tizimining raqamli transformatsiyasini yanada chuqurlashtirish zarur.
Buning uchun bank infratuzilmasini modernizatsiya qilish, zamonaviy bank texnologiyalarini
joriy etish va bank xodimlarining raqamli kompetensiyalarini oshirish talab etiladi. Raqamli
banklar va fintech kompaniyalarning rivojlanishi uchun qulay muhit yaratish muhim ahamiyatga
ega.
Uchinchidan, pul-kredit siyosatining samaradorligini oshirish uchun monetar
instrumentlardan foydalanish amaliyotini takomillashtirish lozim. Inflatsiyani targetlash
rejimining samaradorligini oshirish, kommunikatsiya siyosatini kuchaytirish va moliya
bozorlarining rivojlanishini qo'llab-quvvatlash muhim vazifalar hisoblanadi.
Yuqoridagi vazifalarning samarali amalga oshirilishi O'zbekiston bank tizimining barqaror
rivojlanishini ta'minlash va mamlakat iqtisodiyotining o'sishiga xizmat qiladi.
REFERENCES
1.
Abdullaev. A. (2023). O'zbekiston bank tizimi: rivojlanish tendensiyalari va istiqbollari.
Moliya va bank ishi jurnali, 15(2), 45-58.
2.
Rahimov.M., Nurmatov.N. (2023). Bank tizimini raqamlashtirish: muammolar va
yechimlar. Iqtisodiyot va moliya, 8(3), 112-125.
3.
Karimova.S. (2023). Pul-kredit siyosatining samaradorligini oshirish masalalari.
O'zbekiston iqtisodiy axborotnomasi, 4, 67-82.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 10
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
239
4.
Tursunov.B. (2023). O'zbekiston bank tizimini modernizatsiya qilish istiqbollari. Bank
axborotnomasi, 6, 23-35.
5.
Williams. J. (2023). Monetary Policy in the Digital Age: Challenges and Opportunities.
Journal of Banking & Finance, 45(4), 112-128.
6.
Yusupov. R. (2023). Bank nazorati tizimini takomillashtirish yo'nalishlari. Biznes-ekspert
jurnali, 5, 89-102.
7.
Alimov. K. (2023). Markaziy bankning pul-kredit siyosati: yangi yondashuvlar. Moliyachi,
7, 45-58.
8.
Chen. L., & Smith, R. (2023). Banking System Stability and Macroprudential Policy.
International Journal of Central Banking, 19(2), 45-67.
9.
Banklar reytingi: Kapitalbank yetakchilikni saqlab qolmoqda, 24 yanvar 2024,
https://www.spot.uz/oz/2024/01/24/rating-of-banks/
