Oktabr, 2024-Yil
361
INGILIZ TILSHUNOSLIGIDA FRAZEOLOGIYANI TADQIQ QILISHNING GENDER
ASPEKTI
Torebaeva Firuza
Qoraqalpoq davlat universieti o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.13925847
Annotatsiya.
Dunyo tilshunoslik sohasida milliy-madaniy va gender xususiyatlarning
ifodalanishni aniqlash muhim vazifalardan biri hisoblanib, ushbu maqola ingliz tili
frazeologiyasini tadqiq etishning gender aspektiga bag'ishlangan.
Kalit so‘zlar
: til, nutq, gender, frazema, lingvistika, grammatika, stil.
ГЕНДЕРНЫЕ АСПЕКТЫ ИЗУЧЕНИЯ ФРАЗЕОЛОГИИ В АНГЛИЙСКОЙ
ЛИНГВИСТИКЕ
Аннотация.
В области мирового языкознания определение выражения
национально-культурных и гендерных особенностей считается одной из важных задач, и
данная статья посвящена гендерному аспекту исследования английской фразеологии.
Ключевые слова
: язык, дискурс, род, фразеология, лингвистика, грамматика, стиль.
GENDER ASPECTS OF THE STUDY OF PHRASEOLOGY IN ENGLISH
LINGUISTICS
Abstract.
In the field of world linguistics, determining the expression of national-cultural
and gender characteristics is considered one of the important tasks, and this article is devoted to
the gender aspect of the research of English phraseology.
Key words:
language, discourse, gender, phraseology, linguistics, grammar, style.
Til birliklarning (frazeologik) gender tadqiqotlari, lingvistik vositalarning u yoki bu jinsga
xosligi jihatda qo‘llanilishi, shuningdek, tillarda milliy-madaniy va gender xususiyatlarning
ifodalanishni aniqlash dunyo tilshunoslari oldida turgan muhim vazifadir.
Til – axborotning muhim manbai. Biz aholining keng qatlamlari uchun katta imkoniyatlar
eshigini ochib bergan klassik va zamonaviy madaniy qadriyatlarimizga ehtiyotkorona munosabat
bildirishga o‘rganishimiz lozim. Qolaversa, O‘zbekistonning jahon mamlakatlari bilan xalqaro
iqtisodiy va madaniy aloqalari rivojlanishi bilan xorijiy tillarni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish ham
ortib bormoqda. Keyingi yillarda mamlakatimizning jahon hamjamiyatiga yanada chuqur
integratsiyalashuvini ta'minlash maqsadida chet tillarni, xususan, ingliz tilini o‘qitishning
kompleks tizimi yaratilib, amalda keng joriy etilmoqda.
Oktabr, 2024-Yil
362
Frazeologik birliklarning genderli belgilarini tadqiq qilish shunisi bilan dolzarbki, jamiyat
u yoki bu jins vakillarining lisoniy vositalarni qo‘llashdagi hususiyatlari va madaniy-ijtimoiy
omillari o‘ziga xosliklarga ega bo‘lib, ushbu jihatlar muloqotlarning to‘g'ri tashkil etilishida
muhim ahamiyat kasb etadi. Genderli kontseptsiyalash jarayonini tadqiq qilish, genderli
kontseptlarni shakllantiruvchi asosiy sathlar va tarkibiy qismlarni aniqlash, ularni vujudga
keltiruvchi omillarni va parametrlarni belgilash, bunda milliy-madaniy, etimologik, tarixiy
xususiyatlarni yoritish dolzarbdir. Shuningdek, ingliz tilidagi frazeologik olam tasavvurida erkak
va ayollarga xos stereotiplarni qiyoslab o‘rganish, ulardagi genderli assimetriya va
konnotatsiyalarni aniqlash muhim muammolardan biri hisoblanadi. Bunday tadqiqot natijalari
ingliz tilidagi genderli bo‘yoqli frazeologik birliklarning leksikografik bayoni uchun asos
vazifasini bajarishi va ularning kontekstlarda adekvat izohlanishiga xizmat qilishi mumkin.
Gender lingvistik tushuncha emas, biroq uning mazmuni til strukturasi tahlili vositasida
yoritilishi mumkin, bu esa jinsning madaniy tavsiflanishini lingvistik tadqiq etishni taqozo qiladi1.
Hozirgi vaqtda tilshunoslar, sotsiologlar, psixolog va faylasuflarning tadqiqotlari ko‘payib
borayotganligini inobatga olib, ishonch bilan kognitiv frazeologiya taraqqiyoti haqida ham gapirsa
bo‘ladi. Ilk marta kognitiv frazeologiya atamasi fanga rus tilshunoslari tomonidan kiritilib,
ularning metodologik hamda lingvistik asoslari aniqlandi. Kognitiv frazeologiya doirasida milliy
frazeokontseptlarni yoritish, muayan madaniyat egalarining mental makonlarini qiyoslash, lisoniy
strukturada hissiy va tafakkur kategoriyalarining o‘zgarish mexanizmlarini tadqiq etish, u yoki bu
tildagi frazeologizmlarning mental mohiyatini o‘rganish kabi imkoniyatlar aniqlandi3. Bu
jarayonda Frazeologik birliklarning kognitiv tabiati, u yoki bu hodisa, predmetni shunchaki
nomlab qo‘ymasdan, balki munosabat bildirishi, frazeologizm mazmunini shakllantiruvchi
axborotni ifodalashi isbotlandi.
Ijtimoiy-maishiy bilimlarga ijtimoiy me’yorlar, ijtimoiy-maishiy munosabatlar, ijtimoiy
rolni ifodalovchi quyidagi frazeologik birliklarlarni kiritish mumkin: cut somediv off with a
shilling – kimnidir merosdan mahrum qilish, good wine needs no bush – yaxshi mayga yorliq nega
kerak, rob Peter to pay Paul – kimga foyda, kimga ziyon, birovdan olib boshqasiga berish (qarzni),
sit above the salt – jamiyatda yuqori martabaga ega bo‘lish va sit below the salt – jamiyatda
kamtarona martabaga ega bo‘lish va h.k.
Frazeologik birliklarning mazmun strukturasida diniy bilimlarning ulkan zaxirasi mavjud:
cast the first stone at somediv – birinchi tosh otmoq, birinchi bo‘lib birovni qoralamoq (Injildan).
Frazeologik birliklarning kognitiv tabiati tarixiy bilimlarning boy salohiyatini ham aks ettiradi:
The best of British luck to you
.
Oktabr, 2024-Yil
363
Metaforalashuv jarayoni asosida borliqning aksiologik tasviri yotadi, zero “eng
fundamental madaniy qadriyatlar ushbu madaniyatning asosiy tushunchalarining metaforik
strukturasi bilan muvofiqlashgan”. Metaforalashuv emotsional baholovchi frazeologik mazmunni
hosil qilish usullaridan biri bulib, u ingliz tili vakillarining kognitiv faoliyatini milliy-madaniy
xususiyatlari bilan aloqasini ifodalash vositasidir. O‘zgaruvchi-erkin birikmalarning majoziy-
metaforik idrok etish – har qanday tilning, jumladan, ingliz tilining frazeologiyasini boyituvchi
muhim manbadir.
Metaforalar o‘xshashlikning har-xil turlariga asoslanadi:
-
holat o‘xshashligi
:
babies (yoki children) in the wood
;
- inson yoshining o‘xshashligi
:
babies and sucklings
;
- rang-tus o‘xshashligi
:
pea - soup fog
;
-
ta'mni his qilish o‘xshashligi
:
a bitter pill to swallow
.
Ko‘pgina metaforali iboralar evfemistik tabiatli, buning oqibatida u yoki bu tushuncha
implitsit ifodalanadi, Frazeologik birliklar orasida, ayniqsa, o‘lim va iblisni anglatuvchi birliklar
ko‘p:
the great (yoki the last) enemy
;
one’s last sleep; the author of evil; the father of lies; the
prince of darkness
.
Metonimik ko‘chimlar bog'liqlik, aloqadorlikning turli ko‘rinishlariga asoslanadi:
tana
a'zosi u bajaradigan vazifa o‘rnida qo‘llaniladi
:
long ears
– qiziquvchanlik;
u yoki bu
kishining ismi ular bilan bog'liq narsalar o‘rnida
:
Big Bertha
– katta Berta, uzoqqa otuvchi
to‘p, undan nemislar Birinchi jahon urushida Parijni o‘qqa tutishgan;
muassasa o‘rnida u
joylashgan ko‘cha nomi, yoki u bilan bog'liq kishilar nomi
:
Downing Street
– ingliz hukumati;
Fleet Street
– ingliz matbuoti (Londondagi Flit-strit ko‘chasida eng yirik gazetalarning
tahririyatlari joylashgan);
Harley Street
– vrachlar, meditsina olami:
Xarli-strit
– Londondagi
ko‘cha, u erda ko‘plab mashhur vrachlar istiqomat qilishadi. Butunning o‘rnida qismning nomi
qo‘llanigan frazeologik birliklar:
beer and skittles
– bayram o‘yinlari;
the butcher, the baker, the
candlestick-maker
– turli kasb egalari va boshqalar.
Jamiyatda erkak va ayol rolini, munosabatlarini ifodalovchi biologik va ijtimoiy talqinlar
mavjud bo‘lib, ular genderli stereotiplar deb ataladi. Stereotip atamasi atrof-muhitning bir
parchasi, muayyan «tasavvuri», shaxs ongidagi real olamning «namunaviy» bo‘lakchasini aks
etishi natijasida qayd etilgan mental «suratchasi», borliq olamining ma'lum bir hududda mavjud
bo‘lgan qandaydir invarianti sifatida talqin etiladi. Genderli stereotiplar har ikkala jins
vakillarining madaniy va ijtimoiy shartlangan sifat, alomatlar va faoliyat me’yorlari to‘g'risidagi
Oktabr, 2024-Yil
364
fikrlari va ularning tildagi ifodalanishidan iborat. U yoki bu shakldagi stereotiplar har qanday
insonga ta'sir ko‘rsatadi.
Shunday qilib xulosa qilish mumkinki, stereotiplarni tushunish kaliti muayyan etnosning
ijtimoiy ongida saqlangan va tildagi madaniy qadriyatlarni, an’analarini ifodalovchi, axborotni
avlodlarga etkazishga mas’ullik vazifasidir.
REFERENCES
1.
Кирилина А. В. Гендер: лингвистические аспекты. – Москва: Высшая школа, 1999. –
Б. 24.
2.
Бабушкин А. П.Типы концептов в лексико-фразеологической семантике языка. –
Воронеж: ВГУ, 1996. – С.12.
3.
Добровольский Д. О. Национально-культурная специфика во фразеологии (1) //
Вопросы языкознания. – М., 1997. - № 6. – Б. 39.
4.
Вежбицкая А. Понимание культур через посредство ключевых слов. – Москва:
Языки славянской культуры, 2001. – Б. 14.
5.
Кунин
А.
В.
Фразеология
современного
английского
языка:
опыт
систематизированного описания. – Москва: международные отношения, 1972. – Б.
103.
