ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 7
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
280
QUYOSH KONSENTRATORLARINING QULAYLIKLARI VA ULARDAN
FOYDALANISHNING AFZALLIKLARI
Allayorova Dilrabo Abdujamol qizi
Mirzaobod tumani 3-umumta’lim maktabining fizika fani o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.13841518
Annotatsiya. O‘zbekistonda so‘ngi yillarda Quyosh energiyasidan foydalanishni
rivojlantirish bo‘yicha qarorlar ishlab chiqildi va inson extioyojlariga xizmat qilishni boshladi.
Ushbu maqolada quyosh
konsentratorlarining qulayliklari va ulardan foydalanishning
afzalliklari xususida so’z boradi.
Kalit so’zlar: Quyosh energiyasi, konsentrator, quyosh nuri, geliokonsentrator, quyosh
pechi.
ADVANTAGES OF USING SOLAR CONCENTRATORS
Abstract. In Uzbekistan, in recent years, decisions on the development of the use of solar
energy have been developed and it has begun to serve human needs. This article talks about the
convenience of solar concentrators and the benefits of using them.
Key words: Solar energy, concentrator, sunlight, helioconcentrator, solar oven.
ПРЕИМУЩЕСТВА ИСПОЛЬЗОВАНИЯ СОЛНЕЧНЫХ КОНЦЕНТРАТОРОВ
Аннотация. В последние годы в Узбекистане были разработаны решения по
развитию использования солнечной энергии и она стала служить потребностям
человечества. В этой статье рассказывается об удобстве солнечных концентраторов и
преимуществах их использования.
Ключевые слова:
Солнечная энергия, концентратор, солнечный свет,
гелиоконцентратор, солнечная печь.
Quyosh pechi — materiallarni quyosh nuri yordamida eritish va ularga quyosh nuri issiqligi
bilan ishlov berish uchun moʻljallangan qurilma hisoblanadi. Gelioqurilmaning bir necha turi
mavjud. Quyosh pechi qisqa fokusli geliokonsentrator, Quyosh nurini qabul qiluvchi qurilma
(pech) va quyosh harakatini kuzatib boruvchi avtomatik tizim (qurilma oʻqini doimo Quyoshga
qaraydigan qilib uzluksiz burib turadi). Qabul qilish qurilmasi geliokonsentrator fokusida
joylashgan boʻlib, yorugʻlik oʻtkazuvchi tuynukli kameradan iborat. Kamera ichida vakuum va
inert gazi atmosferasini yaratish mumkin. Koʻpgina Quyosh pechi Quyosh ketidan buriladigan
quyosh nurini geliokon-sentratorga yoʻnaltirib beruvchi yassi oyna bilan jihozlanadi. Katta quyosh
pechi Katta quyosh pechi Toshkent viloyati Parkent tumanida joylashgan maxsus ilmiy inshoot
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 7
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
281
hisoblanadi. Tekin yonilgʻi hisoblangan quyosh energiyasidan foylananish texnologiyasi va katta
quyosh pechlari kabi texnologik inshootlarni qurish tarixidagi katta yangiliklar biri hisoblangan
Katta quyosh pechi Materialshunoslik institutini tadqiqotlarida va ilmiy jarayonlarida qoʻllanadi.
Qurilmaning umumiy quvvati 1000 KVt bo‘lib, qattiq jisimlarni sintezlash jarajonlari va quyosh
nuri orqali qizdirish va ishlov berish ishlarini olib borishga imkon beradi. Bunday turdagi pech
Fransiyada davlatida mavjud. Lekin Oʻzbekistondagi Katta quyosh pechi Fransiyadagidan bir
muncha farq qiladi. Qurilmani yuqori haroratlarda eriydigan oksidlarni ishlatish va sopol
buyumlarni sintezlash jarayonini avtomatik boshqarish va bir tizimda sifatili ishlash imkoniyatini
beradi. Katta quyosh pechidan foydalanish talablariga muofiq, undan foydalanishda radiatsion
qizdirish orqali amalga oshiriladi. Konsentratsiyalangan quyosh nurining oqimini markazga
fokuslash Quyosh pechini juda katta haroratgacha qizdirish imkonini beradi. Zamonaviy
texnologiyalardan samarali foydalanish va ularning foydalilik xususiyatlarini oshirish kabi muhim
omillar asosida ishlatiladigan Katta quyosh pechi juda katta samara beradi. Bu kabi samarali
ishlash uslublarini qoʻllash orqali geliomaterialshunoslikda yana yangi ilmiy yo‘nalishni
yaratishga olib keladi. Bunday zamnaviy uslublar asosida quyosh nurlarini konsentratsiyalash
orqali yangi haroratga chidamli kompazitsion materiallarni yaratish mumkin bo‘ladi.
Materialsozlik institutiga qarashli yana boshqa inshootlar Katta quyosh pechi atrofida joylashgan,
bular yaxlit bir majmua sifatida qurilgan. Elektr energiyasini tejash imkonini beradigan pech, hech
qanday miqdoda elektr energiyani iste‘mol qilmaydi, faqat quyosh nurlarini toʻgʻrida toʻgʻri
fokuslab yig‘ish hisobiga ishlaydi. Moddalarning radiatsion xossalarini va fizikaviy jihatlarini
oʻrganishda qurilmada juda katta imkoniyatlar mavjud .
Quyosh pechi orqali materiallarni qizdirish quyidagi afzalliklarni yaratadi:
•
Yuqori haroratga chidamli materiallar olinganda ular haroratga o‘ta chidamli va sifatli
boʻlgan oksidlarni olish imkonini beradi. Bu kabi oksidlar shishalar ishlab chiqarishda qoʻllaniladi.
•
Kichik diametrli Quyosh konsentratori yordamida o‘simlik urug‘larini impulsli
nurlantirish kabi ishlarda foydalanish mumkin.
•
Materillarga radiatsion ishlov berish asosida ularning chidamliligini yanada oshirish.
•
Quyoshdan kelayotgan energiyani konsentratsiyalash orqali issiqlik va elektr energiyasi
olish.
•
Vodorod sintezini amalga oshirish.
•
Quyoshdan qabul qilingan konsentratsiyalangan nurni lazer va infraqizil nurlarga
aylantirish.
•
Turli hil issiqlikda eriydigan bo‘laklardan iborat boʻlgan moddalarni sintez qilish
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 7
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
282
jarayonida yuqori quvvatdagi yorugʻlik energiyasini yoʻnaltirish imkonini beradi.
•
O‘ta yuqori haroratlarda moddalarning parlanishi natijasida ularni selektiv tozalanish
imkoniyatini beradi.
•
Ba‘zi turdagi amorf va metastabil moddalarni jadallik bilan isitish imkonini beradi.
•
Yuqori issiqlikka chidamli koʻp xususiyatlarga ega boʻlgan materiallarni yaratish.
•
Amaliyotda keng qoʻllaniladigan maxsus keramikalarni olish
•
Yuqori haroratli olovga bardosh beradigan kompazitsion materiallarni sintez qilish
tayyorlash.
•
Sanoatning turli yoʻnalishlari uchun yuqori issiqlik oʻtkazgich keramikalarni sintez
qilish, tayyorlash.
•
Sanoatning turli tarmoqlari uchun nanokukunlarni olish.
Katta quyosh pechini ishlash tizimini yosh yetishib chiqayotgan kadrlarga oʻrgatish va shu
sohadagi talabalarni ish jarayonlari bilan yanada yaqinroq tanishtirish maqsadida 2000-yilda Katta
quyosh pechi bazasida oʻquv markazi tashkil etildi va unga tadqiqotchilar, tayanch doktorantlar,
oily o‘quv yurtining magistrlari jalb qilindi. Katta quyosh pechi Oʻzbekiston Respublikasi
materialsozlik sanoatida ilmiy tadqiqotlar markazi sifatida juda ham muhim inshoot va qurilma
sifatida katta ahamiyatga ega hisoblanadi.
Katta quyosh о‘chog‘i (KQО‘) O‘zR FA Fizika–quyosh ilmiy ishlab chiqarish
birlashmasining Materialshunoslik institutida joylashgan bo‘lib, nodir tajriba va sanoat ishlab
chiqarishlarni tashkil etadigan ilmiy tadqiqot markazi hisoblanadi. KQО‘ Toshkentdan 45 km da
Parkent tumanida, Tyan–Shan tog‘ etagida, dengiz satxidan 1050 m balandlikda joylashgan. Uning
quvvati 1000 kVt tashkil etadi.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonda quyosh energiyasidan foydalanish uchun qulay iqlim
sharoiti mavjud. Xususan, o‘rtacha xisobda quyoshli kunlar 300 kunni tashkil qiladi, 2980 – 3130
soat temperaturaning o‘rtacha mikdori 42o
+
C ni, kunning uzunligi 14 – 16 soatni tashkil qiladi.
Shularni xisobga olgan xolda xulosa qilib shuni aytish mumkinki quyosh energiyasi O‘zbekiston
kelajagida muqobil energiyalarning asosiy qismini tashkil qiladi.
O‘zbekiston gidromet markazi ma’lumotlariga asosan yiliga o‘rtacha xisobda cho‘l
xududlarida 9 tonna, ekin ekiladigan tumanlarda 0,1 − 1,2
𝑡𝑜𝑛𝑛𝑎
/
𝑦𝑖𝑙
chang tushadi. Shuning
uchun ulkan fotoelektrik stansiyalarni loyixalashtirishda (quvvati 1 MW dan yuqori) fotoelement
batareya sirtining ifloslanishini xisobga olish zarur.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 7
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
283
REFERENCES
1.
Boybo‘tayev Q.Murodov J., Usmonov Yu. Quyosh energiyasidan xalq xo‘jaligida
foydalanish. –T.: 1964. 13. Гамбург П.Ю. Расчет солнечной радиации в строительстве.
Москва, Стройиздат, 1966.
2.
Флетчер К. Иычислительные методы в динамике жидкостей. В 2-х т.-М. Мир,
1991.-504с.
3.
Versteeg H.K., Malalasekera W.An introduction to computational fluid dynamics.
The finite volume method. England. Longman Group Ltd, 1995.-257p.
