30-Sentabr, 2024-Yil
141
MATN USTIDA ISHLASH VA TUSHUNISHNI RIVOJLANTIRUVCHI
METODLARNING XALQARO TADQIQOTLARGA TAYYORLANISHDAGI
AHAMIYATI
Ismadiyorova Nafisaxon Ibroximjon qizi
Andijon davlat pedagogika instituti, O’zbek tili va adabiyoti kafedrasi o‘qituvchisi,
Andijon shahar, Do‘stlik ko‘chasi 4-uy.
E-mail:
https://doi.org/10.5281/zenodo.13831691
Annotatsiya. Maqolada PISA baholash dasturi bo‘yicha matnni tushunish va uning ustida
ishlashni nazarda tutuvchi metodlar haqida ma’lumot berilgan. Shuningdek, tadqiqotlarda
o‘quvchilar tomonidan bajariladigan namunaviy topshiriqlar va ularni ishlash usullari,
shuningdek, javoblari taqim etilgan.
Kalit so‘z: PISA, 3T, YS2O‘Y, “Panja” texnologiyalari, yaxlit matn va yaxlit bo‘lmagan
matn, matn ustida ishlash, darajali topshiriqlar.
THE IMPORTANCE OF WORKING ON THE TEXT AND METHODS THAT
DEVELOP UNDERSTANDING IN PREPARING FOR INTERNATIONAL STUDIES
Abstract. The article provides information on methods for understanding the text and
working on it according to the PISA assessment program. Also, in the research, sample tasks
performed by students and methods of their work, as well as answers, are presented.
Key words: PISA, 3T, YS2O'Y, "Panja" technologies, integrated text and non-integrated
text, work on the text, graded tasks.
ВАЖНОСТЬ РАБОТЫ НАД ТЕКСТОМ И МЕТОДАМИ, РАЗВИВАЮЩИМ
ПОНИМАНИЕ ПРИ ПОДГОТОВКЕ К МЕЖДУНАРОДНОМУ ОБУЧЕНИЮ
Аннотация. В статье представлена информация о методах понимания текста и
работы над ним по программе оценивания PISA. Также в исследовании представлены
примеры заданий, выполняемых студентами, и методы их работы, а также ответы.
Ключевые слова: PISA, 3T, YS2O'Y, технологии «Панджа», интегрированный текст
и неинтегрированный текст, работа над текстом, оцениваемые задания.
O‘qish savodxonligini ovoz bilan o‘qish emas, balki o‘qigan ma’lumotlarini tushunish,
izohlash, qiyoslash, zidlash va mulohaza yuritish orqali muayyan qarorlarni qabul qilishga, xulosa
chiqarishga undovchi empirik jarayon deb hisoblash mumkin. O‘qish savodxonligini
rivojlantirishga xizmat qiluvchi quyidagi texnologiyalar taqdim etiladi.
30-Sentabr, 2024-Yil
142
3T texnologiyasi: tarkib, taxmin va tasnif. Albatta, matnlar ichki tuzilishidan kelib chiqib
bir necha satrlardan iborat bo‘ladi. Aynan matnni to‘la o‘qishdan oldin har bir satr boshida
keltirilgan birinchi gaplarni o‘qish talab etiladi. Shundan so‘ng matnning mazmuni yoki davomi
haqida taxminiy mulohaza yuriting va shu yerda to‘xtash kerak. Taxminiy fikrlarni yakunlab,
matnni qunt bilan to‘la o‘qish lozim. Endi oldindan taxmin qilgan fikringiz haqiqiy matn bilan
qanchalar aloqador, solishtirib ko‘ring. Keyingi qadamda matnni o‘qib bo‘lgach, mavzu yuzasidan
savollar tuziladi va savollarga javob topiladi. Har qanday matndan tushunchalar zanjirini hosil
qilish mumkin, aynan shu jarayon oxirgi qadam bo‘lib, bunda qo‘shimcha ravishda “tushunchalar
zanjiri” texnologiyalardan foydalanish mumkin.
“Suyaklarning tuzilishida suyak to‘qimasi muhim ahamiyatga ega. U metalldek qattiqlikka
ega bo‘lib, molekular massasi 1,93 (suvdan 2 barobar ko'p). Tirik suyak to‘qimada yoki yangi
ajratilgan suyakda 50% suv, 28,15% oiganik moddalar, jumladan, 15,75% yog‘ va 21,85%
noorganik moddalar bor. Yog‘sizlantirib quritilgan suyakni 1/3 qismini organik moddalar (ossein,
xitin, muguz modda), 2/3 qismi esa noorganik moddalar (kalsiy tuzlari, ayniqsa ohak orta fosfati
—51,04%, kremniy va boshqa moddalar) tashkil qiladi. Noorganik moddalar yoki mineral tuzlar
suyakni qattiq va pishiq qilsa, organik moddalar uning elastikligim ta’minlaydi.
Suyaklarda vitamin yetishmasligi kasalliklarga sabab bo‘ladi. Agar D vitamini yetishmasa,
suyakning mineral tarkibi buzilib, raxit kasalligi kelib chiqadi. A vitamini yetishmasa, suyaklar
yo‘g‘onlashib, suyak bo‘shliqlari va kanalchalari kattalashib ketadi”
1
. Ushbu matnga mos
tushunchalar zanjiridan namuna taqdim etamiz.
1
Odam anatomiyasi A. G‘ Ahmedov Toshkent “Iqtisod-moliya” 2007. 17- bet, 321 b.
Suyak
to'qimasi
Organik
modda
Noorganik
modda
Elastlik
Molekular
massa
30-Sentabr, 2024-Yil
143
O‘qish savodxonligini oshirishda “Panja” texnologiyasi ham juda qiziqarli va foydali
metod. Ushbu metod 5 bosqichdan iborat. Bular parchalash, savol tuzish, gaplarni va so‘zlarni
soddalashtirish, yana ma’lumotlarni to‘plash, shuningdek, tushunganini aytib berish bo‘lib, bu
bosqichlar navbatma-navbat amalga oshirilsa, yaxshi samara beradi. Ushbu metodning yana bir
ahamiyatli jihati shundaki, bu metod orqali o‘quvchilar matnni ham o‘qib tushunish, ham og‘zaki
nutqni rivojlantirish mumkin bo‘ladi. Bunda matnni qismlarga bo‘lish, savollar bilan ishlash,
matnni sodda holda qayta bayon etish va shu asosida ma’lumotlarni kengaytirib aytib bera olishni
nazarda tutadi. Bunda birinchi bosqish matndagi qiyin, murakkab va uzun gaplar o‘z
tushunchalarini saqlagan holda sodda gaplarga aylantiriladi. Ikkinchi bosqich, gaplar
qisqartirilayotganda qaysi ma’lumotga qarab bo‘lingani bo‘yicha o‘zaro savol beriladi. Savolga
javoblar ayni vaqtda berib boriladi. Bilamizki, matnlar turlariga yoki mavzusiga ko‘ra qiyin
so‘zlardan ham iborat bo‘ladi. Aynan mana shu ma’nosi qiyin, tushunilishi uchun izoh talab
etiladigan so‘zlarni oson va barcha uchun tushunarli bo‘lgan so‘zlarga almashtirish kerak bo‘ladi.
Bu bosqich o‘qib tushunishni osonlashtiradi. Oxirgi bosqich shuki, yuqoridagi
bosqichlardan kelib chiqib matn to‘la va kengaygan holda qayta bayon etiladi. Kengaytirilgan
matn boshqa o‘quvchilarga qara aytib beriladi. Ushbu jarayon jonli holda amalga oshirilsa,
samaradorligi ortadi.
“Energiya”
Elektr ham energiyaning bir turi bo‘lib, sim orqali o‘tkaziladi. Sim orqali o‘tgan quvvat
elektr tokidir. Elektrdan issiqlik, nur, tovush va ish-harakat ishlab chiqarilish uchun foydalaniladi.
Shuningdek, u mashinalarning barcha turini ishlata oladi. Uni batareyalarda saqlash mumkin.
Mahalliy kichik stansiyalarda kuchlanish 220 voltga qadar pasaytiriladi va uni turar joylar,
do‘konlar hamda ofislarga uzatishadi.
Chaqmoqning bir lahzalik yog‘dusi – bu o‘zgaruvchan tokning lahzalik razryadidir.
Chaqmoq chaqqanda elektr toki havo bo‘ylab bulutdan bulutga yoki pastga qarab
harakatlanadi”
2
.
Bunda murakkab gaplar soddalashtiriladi. Elekt energiyaning bir turi. Mahalliy
stansiyalarda kuchlanish 220 voltga qadar pasaytiriladi. Uni turar joylar, do‘konlar hamda
ofislarga uzatishadi, kabi. Keyingi bosqichda savollar tuziladi: elektr nima maqsadlarda
ishlatiladi?, elektrni to‘plash mumkinmi? So‘ngra, tovush – ovoz, qadar – -gacha, turar joy – uy,
2
Siz bilgan, bilmagan dunyo. “Sharq” Toshkent 2007 120 bet, 25-b
30-Sentabr, 2024-Yil
144
lahzalik – qisqa shaklida so‘zlarni oddiylashtiramiz. Oxirgi bosqichda matn kengaytirilgan holda
so‘zlab beriladi.
Ushbu metodning oxirgi bosqichida matn kengaygan holda to‘la aytib berilishi kerak
bo‘ladi.
Bundan tashqari o‘qib tushunishni rivojlantiruvchi Y(yo‘l), S(savol), 2O‘(o‘qish va
o‘rganish) va Y(yod aytish), ya’ni YS2O‘Y metodini taklif etamiz. Bunda o‘quvchilar berilgan
matn bilan tanishib chiqadilar. Matn yuzasidan o‘zi muhim hisoblagan ma’lumotlar asosida
savollar tuzadilar. Matn shu asosda yana bir bor o‘qib chiqiladi. Bunda diqqat jamlanib, o‘zlari
tuzgan savollarning javoblarini ham nazardan qochirmaydilar. Keyingi qadam matn yuzasidan
o‘quvchilar o‘zlarining shaxsiy munosabatlarini berishlari kerak, ya`ni matndan olgan
ma`lumotlar qanchalik muhim va kerakli kabi fikrlashga undovchi masalalarga izoh yozadilar.
Ushu ta’lim texnologiyasining oxirgi bosqichi o‘sha matnni butun holatda yoddan aytib
berishlari kerak bo‘ladi. Ushbu metod o‘qib tushunish ko‘nikmasini oshirishga xizmat qiladi.
1-rasm. O‘qish texnologiyasining mohiyati.
“Yulduzlar — Quyosh singari yorug‘lik sochuvchi osmon jismlari; asosan, qaynoq
plazmadan tarkib topgan, Gravitatsiya (tortishish) kuchlari ta’sirida gaz-chang muhiti
(asosan, vodorod va geliy)dan hosil bo‘ladi. Yulduzlar markazida yuqori zichlik va yuqori
temperatura (chamasi 10-12 million K) vujudga kelganda elementlarining sintezlanish
termoyadro reaksiyasi sodir bo‘ladi. Quyosh yerdan taxminan 150 million kilometr uzoqda,
Galaktikamizdagi Yulduzlar esa unga qaraganda ming, hatto million marta uzoqda
joylashgan. Eng yaqin yulduzlargacha bo‘lgan masofa yerdan Quyoshgacha bo‘lgan
masofadan 66 ming barobar katta. Quyosh Yerga yaqin bo‘lgani uchun yulduzlardan katta
Yo‘l
Muammo
O‘qish
O‘rganish
Qayta
yaratish
30-Sentabr, 2024-Yil
145
bo‘lib ko‘rinadi. Yorug‘lik Quyoshdan Yerga 8,3 minutda, bizgacha eng yaqin bo‘lgan
Sentavrning yorug‘lik 4 yil-u 3 oyda yetib keladi. Shuning uchun Yulduzlar bizga (katta
teleskoplarda ham) hamma vaqt yorug‘ nuqta bo‘lib ko‘rinadi. Teleskopsiz osmon sferasida
ko‘pi bilan olti ming, kichik teleskopda bir necha o‘n ming, katta teleskopda esa bir necha
yuz million Yulduzlarni ko‘rish mumkin. Bizning Galaktikamizda hammasi bo‘lib, taxminan
120 milliard Yulduzlar bor. Yulduzlarni o‘rganish insonlarning moddiy hayot ehtiyoji
(kalendar tuzish, aniq vaqtni belgilash, sayohat vaqtida Yulduzlarga qarab yo‘nalishni
aniqlash va boshqalar) taqozo qilgan”.
3
Ushbu matn o‘quvchilar tomonidan ko‘zdan kechirilgach, muhim deb hisoblangan nima
uchun yulduzlar doimo yorqin ko‘rinadi?, insoniyat qadimdan nega yulduzlar ilmini o‘rganishga
intilganlar?
kabi savollar tuzishlari mumkin. Savollarga yozma javob beriladi va o‘quvchilardan
matn yuzasidan qo‘shimcha fikrlarini daftarlariga yozishlari so‘raladi. So‘ng ushbu matn o‘quvchi
tilidan qayta bayon qilinadi.
“Ekologik xavf bugungi kunda tobora keng tus olib, er yuzidagi barcha mamlakatlarni bu
haqida chuqurroq o‘ylashga majbur etmoqda. Jahon yovvoyi tabiat (WWF), Global Footprint
Network jamg‘armalari va Londonning zoologik jamiyati mutaxassislari hamkorlikda o‘tkazgan
tadqiqot natijalariga ko‘ra, 1970-yildan buyon dunyoda yovvoyi hayvon va qushlarning soni 3,43
ming turga, tirik sayyoraning indeksi esa 52 foiz (havo va quruqlikda yashaydigan jonivorlar turi
76 foiz, yer usti va suvda kun kechiradiganlar soni 39 foiz) qisqargan. Har yili 11 million gektar
tropik o‘rmon kesilmoqda. Yo‘qotishlar o‘rmonlarni tiklash ishlariga nisbatan 10 barobar ko‘pdir.
Har kuni atmosferaga 60 million tonnaga yaqin karbonat angidrid chiqarilishi dunyo
okeanidagi suv sathining ko‘tarilishiga olib kelmoqda. Havo tarkibida karbonat angidridning
oshishi, chiqindi gazlarning me’yoridan ortiq havoga chiqarib tashlanishi oqibatida issiqxona
effekti hosil bo‘lib, bugungi kunda jahon hamjamiyatini tashvishga solayotgan jiddiy ekologik
muammo — global iqlim o‘zgarishi yuzaga keldi. Shuningdek, ozon qatlamining yemirilishi,
dunyo okeanining ifloslanishi, tuproq unumdor qatlamining yo‘qolib borishi, tropik o‘rmonlarning
kesilishi, cho‘llanish, chuchuk suv manbalari va bioxilmaxillikning kamayishi, maishiy
chiqindilarning ko‘payishi allaqachon bir davlat chegarasidan chiqib, tom ma’noda global
ekologik muammolarga, kimyoviy va toksik moddalarni zararsizlantirish kabi ekologik inqirozlar
aylandi”
4
.
2-va 3-darajali topshiriq:
3
O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi
4
Igitov F. Ilmiy izlanishlar – global ekologik muammolar yechimi. Yangi O‘zbekiston 5-noyabr 2020.
30-Sentabr, 2024-Yil
146
1.
O‘rmonlar kesilishi oqibatidagi yo‘qotishlarni qayta tiklash ishlari qoplaydimi? Javob:
yo‘q.
2.
Issiqxona effekti paydo bo‘lishining sababini aniqlang. Javob: Havo tarkibida karbonat
angidridning oshishi, chiqindi gazlarning me’yoridan ortiq havoga chiqarib tashlanishi.
3.
Dunyo okeanidagi suv sathining ko‘tarilishi sababini aniq ko‘rsating.
A.
Kuniga atmosferaga 60 million tonnaga yaqin karbonat angidrid chiqarilishi.
B.
Ozon qatlamining yildan yilga yemirilib borishi.
C.
Dunyo okeanining ifloslanishi, muzliklarning erib, suv sathiga qo‘shilishi.
D.
Tropik o‘rmonlarning kesilishi natijasida ocean suvi haroratining ko‘tarilishi.
Ushbu topshiriqlardan foydalanish orqali kutiladigan ta’limiy maqsadlar quyidagicha:
-
O‘quvchilar amaliy jarayonlarda mulohaza yuritib, qaror qabul qila olishdek muhim
ko‘nikmaga ega bo‘ladi.
-
Yuzaga kelayotgan muammolarning yoki biror vaziyatning sababi haqida mustaqil fikr
yuritib, uni aniqlay oladi.
-
Matn ichida kelgan yoki umuman axborotlar orasidan eng to‘g‘risini tanlab, uni amaliy
jarayonlarga tadbiq eta olishni shakllantiradi.
Matnni o‘qib tushunish ko‘nikmasini egallagan o‘quvchigina boshqa fanlardagi
topshiriqlarni bajara olishi mumkin. Bunday muhitni shakllantirish esa yangi ta’lim
texnologiyalarni darslarda qo‘llashni taqozo etadi. Shuni inobatga olgan holda, keltirilgan
metodlardan unumli foydalanish, yangilarini ishlab chiqish pedagoglar oldidagi asosiy
vazifalardan biridir. Har bir dars o‘quvchilarda o‘qib tushunish, gapirish, yozish ko‘nikmalarini
rivojlantirishga xizmat qila oladigan saviyada tashkil etilishi lozim. 2022-yil nashr etilgan 6-7-
sinf ona tili darsliklarining mazmuni ham o‘quvchilarni hayotga, muloqot qilishga o‘rgatishdan
iborat. Hech qaysi fan mustaqil rivojlanmasligini hisobga olib, darsliklarda keltirilgan matnlar ham
o‘z ichiga turli mavzularni qamrab olgan. Bundan ko‘zlangan maqsad o‘quvchilarni hayotga
tayyorlash. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun esa yuqorida keltirilgan faol o‘qitish
metodlaridan samarali foydalanish tavsiya etiladi.
Hozirda ta’lim jarayoniga so‘rovga asoslangan ta’lim va uning sohasi hisoblangan 5E
5
modeli taklif etilmoqda. Bunda o‘zlashtirishga e’tibor qaratadi:
5
https://www.hmhco.com/blog/5e-instructional-model
30-Sentabr, 2024-Yil
147
1.
Engage – ishtirok etish mazmunidagi ushbu bosqichning mazmuni o‘qituvchining o‘quvchi
bilan muloqot o‘rnatishi va shu asosida o‘quvchilar bilimidagi kamchiliklarni aniqlash,
shuningdek, eski bilimlarni faolashtirish va yangisiga bog‘lash jarayonini anglatadi.
2.
Explore – (tadqiq qilish) amaliy topshiriqlar yordamida o‘quvchilarning g‘oya va
tavsiyalari muhokamaga qo‘yiladi. Bunda o‘qituvchilar rahbarlikni saqlab qoladi.
3.
Explain – (tushuntirish) o‘qituvchi tomonidan savollar berish orqali yangi bilimlarni hosil
qilishga undaydi, shuningdek, o‘quvchilar tomonidan berilgan javoblar solishtiriladi.
4.
Elaborate – o‘quvchilar o‘rganganlarini amalda qo‘llaydi va yangi xulosalarni ishlab
chiqadilar.
5.
Evaluate – o‘qituvchi tomonidan rasmiy va norasmiy ravishda baholash amalga oshiriladi.
Xulosa.
Ta’lim sohasida yuqori ko‘rsatgichga erishish uchun o‘quvchilarda qo‘rquvni
yo‘qotish lozim. Qo‘rquv natijasida fikrlash va tasavvur qilish cheklanadi. PISA, tadqiqot, natija
kabi so‘zlar o‘quvchini tahlikaga soladi va u qo‘rqa boshlaydi. Bunday holatdan yaxshi samarani
kutib bo‘lmaydi. Demak, jarayonga Bolani oddiy ko‘z bilan qaratishga o‘rgatish kerak. PISA
talabidagi topshiriqlarni bajarish ham kundalik jarayonlarga aylantirilishi lozim. til ta’limida
asosiy e’tibor yozma savodxonlikka qaratilgan. Albatta, ushbu jarayon muhim. Afsuski, xalqaro
tadqiqotlarda imloga ball berilmaydi. O‘quvchidan anglash va mulohaza yuritish talab etiladi.
Shunday ekan, biz taklif etgan metodlar va topshiriqlar o‘quvchida PISA nima ekanligi borasidagi
bilimlarini boyitadi.
REFERENCES
1.
Odam anatomiyasi A. G‘ Ahmedov Toshkent “Iqtisod-moliya” 2007. 17- bet, 321 b.
2.
Siz bilgan, bilmagan dunyo. “Sharq” Toshkent 2007 120 bet, 25-b
3.
O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi
4.
Igitov F. Ilmiy izlanishlar – global ekologik muammolar yechimi. Yangi O‘zbekiston 5-
noyabr 2020.
5.
https://www.hmhco.com/blog/5e-instructional-model
