30-Sentabr, 2024-Yil
132
NODAVLAT UNIVERSITETLARINING RAQOBATBARDOSHLIKNI OSHIRISHDA
XORIJ TAJRIBASI
Yuldasheva Munisa Rashidovna
https://doi.org/10.5281/zenodo.13831630
Annotatsiya. Ta’lim jarayonning to‘g‘ri tashkil etilishi jamiyat va davlat taraqqiyotini
ta’minlashi shubhasiz. Ta’lim jarayonining samaradorligi ta’lim muassasalarining faoliyati bilan
bevosita bog‘liq bo‘ladi. Shuningdek, jahon tajribalarini ta’limda raqobatbardoshlikni
oshirishning yangi usul va yo‘llarini o‘rgatadi. Gumanitar yo‘nalishga ixtisoslashgan ta’lim
muassasalarida ta’lim jarayonining sifatli tashkil etilishi shaxs ma’naviyati shakllanishida asosiy
o‘rin tutadi.
Kalit so‘zlar: Jahon, nodavlat, Buyuk Britaniya, Yaponiya, ta’lim, xususiy, oliy ta’lim.
FOREIGN EXPERIENCE IN INCREASING THE COMPETITIVENESS OF NON-
STATE UNIVERSITIES
Abstract. There is no doubt that the proper organization of the educational process ensures
the development of the society and the state. The effectiveness of the educational process is directly
related to the activity of educational institutions. Also, world experiences teach new methods and
ways to increase competitiveness in education. Quality organization of the educational process in
educational institutions specializing in the humanitarian direction plays a key role in the formation
of individual spirituality.
Keywords: World, non-governmental, Great Britain, Japan, education, private, higher
education.
ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ ПОВЫШЕНИЯ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ
НЕГОСУДАРСТВЕННЫХ ВУЗОВ
Аннотация.
Не
подлежит
сомнению,
что
правильная
организация
образовательного процесса обеспечивает развитие общества и государства.
Эффективность образовательного процесса напрямую связана с деятельностью
образовательных учреждений. Также мировой опыт учит новым методам и способам
повышения
конкурентоспособности
образования.
Качественная
организация
образовательного процесса в образовательных учреждениях гуманитарного направления
играет ключевую роль в формировании духовности личности.
Ключевые слова: Мир, неправительственное, Великобритания, Япония,
образование, частное, высшее образование.
30-Sentabr, 2024-Yil
133
Jahonda amal qilayotgan ta’lim sifatini ta’minlovchi turli milliy tizimlar bir-biridan
ko‘pgina jihatlari bo‘yicha farqlanadi. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotiga a’zo
mamlakatlarda oliy ta’lim tizimi oliy o‘quv yurtlari soni, oliy ta’limni boshqarish tarkibi, oliy
o‘quv yurtlarini guruhlanishi, tashkiliy avtonomiya darajasi mezonlarga ko‘ra guruhlanadi.
Oliy ta’lim tizimini sifatini ta’minlashning milliy tizimlari quyidagi jihatlari bilan
farqlanadi:
− hukumatning huquqlari;
− jamoat va kasaba uyushmalarini jalb etilishi darajasi;
− maqsad va vazifalarni bayon etilishi;
− mezonlari va tartibi.
Yaponiyada oliy ta’lim jami 12 yillik boshlang‘ich ta’lim (boshlang‘ich maktabda 6 yil) va
o‘rta ta’lim (to‘liq va yuqori o‘rta maktablarda mos ravishda uch yil) tugagandan so‘ng boshlanadi.
Yaponiya oliy taʼlim muassasalariga bakalavr, magistr, doktorlik va kasb-hunar darajalarini
beruvchi universitetlar, doktoklik ilmiy darajasini beruvchi oʻrta kollejlar va texnologiya kollejlari
kiradi, ularda toʻliq boʻlmagan oʻrta maktab bitiruvchilari oʻqishga qabul qilinadi hamda besh yil
davomida amaliy va ijodiy yakuniy taʼlim oladi. Kasbiy yoki amaliy qobiliyatlarni rivojlantirish,
madaniyatni tarbiyalash maqsadida ixtisoslashtirilgan kurslarni taklif qiluvchi o‘quv kollejlari
(ixtisoslashtirilgan maktablar) mavjud.
Yaponiya oliy o‘quv yurtlari orasida ham institutlar soni, ham talabalar soni bo‘yicha
ko‘pchilikni tashkil etgan xususiy universitetlar katta rol o‘ynadi.
Yaponiyada barcha universitetlarning qariyb 80%i boʻlgan xususiy universitetlar ham sifat,
ham miqdor jihatdan muhim rol oʻynagan va yapon taʼlimini rivojlantirishga katta hissa qoʻshgan.
Xususiy universitetlarni rivojlantirish maktab ta’limini rivojlantirish uchun muhim
ahamiyatga ega.
Yaponiya hukumati xususiy universitetlarni rag‘batlantirishni o‘zining muhim siyosat
masalalaridan biri deb hisobladi va turli xil rag‘batlantirish choralarini ko‘rdi. Ta’lim va ilmiy-
tadqiqot sharoitlarini saqlab qolish va yaxshilash, talabalarga maktab bilan bog‘liq moliyaviy
yuklarni kamaytirish, shuningdek, boshqaruvning asosliligini oshirish maqsadida targ‘ibot sa’y-
harakatlarini yanada boyitish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirildi:
1. Operatsion xarajatlar uchun subsidiyalar (o‘qituvchilar va ma’muriy xodimlar uchun
xarajatlar, ta’lim, tadqiqot xarajatlari, obyektlarni saqlash xarajatlari va boshqalar);
2. Yaponiya xususiy maktablari uchun rag‘batlantirish va o‘zaro yordam korporatsiyasi
tomonidan taqdim etilgan kreditlar;
30-Sentabr, 2024-Yil
134
3. Imtiyozli soliq rejimi;
4. Ta’lim korporatsiyalarining boshqaruv tizimini takomillashtirishni qo‘llab-quvvatlash.
Xususiy oliy ta’lim sektori Osiyodagi davlat oliy ta’lim sektoriga qaraganda ustunroq
bo‘lib, Hindiston, Indoneziya, Yaponiya, Malayziya, Filippin va Janubiy Koreyadagi talabalarning
70 foizdan ko‘prog‘ini qamrab oladi. Osiyodagi ikkinchi yirik segment 30 foizdan ko‘prog‘i bilan
Xitoyga, lekin kamida 15 foiz bilan Tailand va Vetnamga tegishli. Avstraliya va Yangi Zelandiyada
xususiy oliy ta’lim sektorining o‘sishi ham o‘ziga xos bo‘ldi: Avstraliyaning bozor ulushi 2000-
yildagi 0,3 foizdan 2007-yilda 5 foizdan oshdi. Ushbu o‘sish tendensiyasiga muvofiq 30 foizga
yetdi. Yangi Zelandiya misolida, xususiy oliy ta’lim sektori 1989-yilgacha mavjud emas edi: o‘sha
yili qonuniy ruxsatnoma berildi va o‘shandan beri sektor barqaror o‘sishni boshdan kechirdi va
2004-yilga kelib 9,3 foiz bozor ulushiga erishdi. Xususiy oliy ta’lim sektori 1999-yildan 2004-
yilgacha bo‘lgan olti yil ichida ta’sirchan o‘sishni boshdan kechirdi, xalqaro talabalar soni 1999-
yildagi 31 000 dan 2004-yilda 113 000 ga ko‘paygan.
Yaqin Sharqda xususiy oliy ta’lim ham kengaymoqda. AlAtiqi va Alharbi (2009)
ma’lumotlariga ko‘ra, eng tez rivojlanayotgan tarmoqlardan biri xususiy oliy ta’lim bo‘lib, u 2025-
yilga kelib davlat sektorini ortda qoldirishi kutilmoqda.[1]. Yevropada nodavlat oliy ta’lim
muassasalari umumiy oliy ta’limning 15 foizini tashkil qiladi. G‘arbiy Yevropada esa bozor ulushi
15 foizni tashkil qiladi. Ajablanarlisi shundaki, ushbu sektor Fransiyada ham kengayishiga guvoh
bo‘linadi, bozor ulushi 2013-yilda 19 foizni tashkil etdi va kelajakda xususiy oliy o‘quv yurtlari
soni eksponent ravishda o‘sishda davom etishi kutilmoqda. Fransiyadagi bunday tez kengayishni
eng yaxshi beshta ta’lim guruhidan faqat bittasi davlat, qolgan to‘rttasi esa xususiy, jumladan
Laureate (dunyodagi eng yirik tijorat oliy ta’lim tarmog‘i) ekanligi bilan ko‘rsatish mumkin.
Qolgan uchtasi Fransiya va Britaniyaning ko‘p millatli xususiy sarmoya kompaniyalari:
Apax, Bregal va Duke Street kabilar.
Buyuk Britaniyada xususiy oliy ta’lim sektorining o‘sishi oliy ta’lim tizimlarida sodir
bo‘layotgan xususiylashtirishning kengroq jarayonlari bilan bog‘liq va ayni paytda global
tendensiyaning bir qismidir. 1983-yilda faqat bitta xususiy universitetdan biri (Bukingem
universiteti) o‘n yildan kamroq vaqt ichida ilmiy darajalar berish vakolatiga ega bo‘lgan xususiy
oliy ta’lim muassasalarning ko‘rsatkichi bo‘yicha o‘ndan yuqori darajaga ko‘tarilgan.
So‘nggi yillarda Buyuk Britaniya hukumati raqobatbardosh bozorda nodavlat oliy ta’lim
muassasalar sektorida o‘sishni rag‘batlantirish bo‘yicha o‘z majburiyatini mustahkamladi. 2016-
yil may oyida Biznes, innovatsiyalar va ko‘nikmalar bo‘yicha Davlat kotibi (BIS) tomonidan
parlamentga taqdim etilgan “Muvaffaqiyat bilimlar iqtisodiyoti sifatida: o‘qitishning
30-Sentabr, 2024-Yil
135
mukammalligi, ijtimoiy harakatchanlik va talabalar tanlovi” deb nomlangan oq kitobda hukumat
“agar biz bilimlar iqtisodiyoti sifatida davom etishimiz kerak bo‘lsa, bizda innovatsiyalarni o‘z
ichiga olgan va o‘qitishning murakkabligi tadqiqotning mukammalligiga mos keladigan ochiq va
xilma-xil oliy ta’lim sektoriga ega bo‘lishimiz kerak”.
2016-yilda Buyuk Britaniya hukumatining Oq kitobi nashr etilgandan so‘ng, 2017-yilgi
Oliy ta’lim va tadqiqot to‘g‘risidagi qonun (HERA) oliy ta’lim sektoriga sezilarli o‘zgarishlar
kiritdi. Islohotlar oliy taʼlim muassasasi tuzilmasidagi jiddiy oʻzgarishlarni va raqobatga boy
boʻlgan kuchli oliy taʼlim muassasasini rivojlantirish boʻyicha maqsadlarni oʻz ichiga oldi.
Deregulyatsiya nodavlat oliy ta’lim muassasalarga yordam beradi va shuning uchun
kelajakda ko‘proq xususiy oliy ta’lim muassasalari paydo bo‘lishini taklif qilish adolatli
hisoblanadi. Qonun shuningdek, o‘qitish sifatiga va talabalarning ehtiyojlarini qondirishga urg‘u
berganligi sababli talabalarga imkoniyatlar beradi.
HERA 2017-yil talabalar uchun ofisni (OfS) yaratdi. Oliy taʼlimda yangi turdagi
provayderlarning, jumladan, muqobil (xususiy) provayderlar va qoʻshimcha taʼlim (FE)
kollejlarining tez oʻsishi bilan tartibga solish bir nechta turli organlar oʻrtasida taqsimlangan
masʼuliyat bilan parchalanib ketdi. Hukumat Angliya Oliy Taʼlimni moliyalashtirish kengashi
(HEFCE), Adolatli kirish idorasi (OFFA) va Taʼlim departamenti hamda Maxfiylik kengashining
koʻplab funksiyalarini yagona tashkilotga birlashtirgan soddalashtirilgan tizimni yaratmoqchi edi.
OfS − bu ingliz oliy ta’lim bozorining yangi paydo bo‘lgan regulyatori bo‘lib,
raqobatbardosh oliy ta’lim bozorining o‘sishini rag‘batlantirish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, u
talabalar tanlovi haqida ma’lumot beradi va uning manfaatdor tomonlari (talabalar, hukumat va
umuman jamiyat) manfaatlarini himoya qiladi. Talabalar uchun ofis talabalarni tizimning
markazida ko‘zga ko‘rinadigan tarzda joylashtirish va birinchi navbatda talabalar uchun ishlashini
ta’minlash uchun shunday nomlangan. Yangi oliy ta’lim tuzilmasi va OfS bilan qisqacha
tanishtirilgandan so‘ng, asosiy e’tibor Buyuk Britaniya xususiy oliy ta’limiga butun dunyo bilan
solishtirganda nisbatan kichik bo‘lib qolishiga qaratiladi. Hunt va Boliver ma’lumotlariga ko‘ra,
so‘nggi bir necha yil ichida ushbu sektorda o‘sish kuzatildi. 2017-yilda Buyuk Britaniyadagi
xususiy oliy ta’lim muassasalarining umumiy soni 813 tani tashkil etdi, 2014-yilda 732 ta va 2011-
yilda 674 ta tashkil etgan. Shu sababli, hukumat xususiy oliy ta’lim sektorining o‘sishini qo‘llab-
quvvatlashni davom ettirdi va siyosatning asosiy maqsadi oliy ta’lim bozorida tanlov va raqobatni
oshirishdir.[2].
Buyuk Britaniyadagi xususiy universitetlarning davlat universitetlariga nisbatan
afzalliklari quyidagilardan iborat:
30-Sentabr, 2024-Yil
136
1.Talabalarga ko‘proq e’tibor berish. Xususiy universitetlar yagona daromad manbai
talabalarning to‘lov kontraktlari sababli eng yaxshi ta’limni taqdim etish uchun ko‘proq harakat
qilishadi. Ular ma’ruzalar o‘rniga ko‘proq individuallashtirilgan, yakkama-yakka o‘qitish turi
bo‘lgan Oksbrij uslubida ishlaydi.
2. Darajaning professional tomoniga urg‘u berish. Buyuk Britaniyadagi xususiy
universitetlar ko‘proq kasbiy yo‘naltirilgan va o‘z talabalariga turli sohalarda amaliy tajriba
berishni afzal ko‘radilar. Ular talabalarga maxsus amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazishni maqsad qilgan,
bu esa ularga hayotdagi vaziyatlarni tezroq va yaxshiroq yengishga yordam beradi. Bundan farqli
o‘laroq, davlat universitetlari ta’limning akademik tomoniga ko‘proq e’tibor berishadi.
3. To‘lov kontrakt ahamiyati. Buyuk Britaniyadagi xususiy universitetlar qimmat deb
o‘ylash mumkin, lekin unday emas. Ba’zilar davlat muassasalaridan ham pastroq haq oladilar. BPP
Universitet kolleji yiliga 6000 funt sterlingdan kam to‘lov oladi, bu esa talabaga ikki yillik
tezlashtirilgan darajalarini atigi £ 12,000 evaziga tugatishga imkon beradi. Bukingem universiteti
taxminan 22,500 funt sterlingga ikki yillik daraja kursini taklif qiladi, bu odatiy uch yillik kursdan
4,500 funt sterlingga kam. Xususiy va davlat universitetlari uchun toʻlov chegarasi bir xil
boʻlmagani uchun davlat universitetlaridagi toʻlovlardan bir oz koʻproq pul toʻlash mumkin.
Biroq, Buyuk Britaniyadagi xususiy universitetlar talabalari qo‘shimcha moliyaviy
xarajatlar to‘lagan narxga arziydi, chunki kengaytirilgan ish istiqbollari va ta’lim afzalliklari
yuqori to‘lovdan ustun turadi. Shuningdek, universitetlarning aksariyati stipendiyalar joriy qilgan
va moliyaviy yordam beradi.
Shuni ta’kidlash kerakki, Bukingem universiteti bitiruvchilarning ish bilan ta’sirchan
darajasi 97% ga ega; Angliyada buxgalterlarning uchdan ikki qismi va yuridik kasbining uchdan
bir qismi BPPda o‘qishadi. [3].
REFERENCES
1.
Al-Atiqi, I. M. and Alharbi, L. M. (2009). Meeting the challenge: quality systems in private
higher education in Kuwait, Quality and Higher Education, 15(1), 5-16.
2.
2.Journal of International Higher Education Issue No 85 College of Law, Retrieved from:
3.
https://blog.msinuk.in/private-universities-in-the-uk.
