ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
221
MALAKALI BOKSCHI-TALABALARDA MAXSUS JISMONIY VA FUNKSIONAL
TAYYORGARLIK KO’RSATGICHLARI VA ULARNI BIR O‘QUV-MASHG‘ULOT
YILI DAVOMIDA O‘SISH SUR’ATI
Eshpo‘latov Sardorbek Sobirjonovich
O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport universiteti
Chirchik, O‘zbekiston
E-mail:
https://doi.org/10.5281/zenodo.13822110
Annotatsiya. Maqolada tadqiqot asosida malakali bokschi-talabalarning maxsus jismoniy
va funksional tayyorgarligi va ularning o‘quv yili davomida rivojlanishi ko‘rsatkichlari tahlil
qilindi. Aniqlanishicha, so‘rovdan o‘tgan bokschilarning jismoniy va funksional tayyorgarligi
bo‘yicha rivojlanish darajasi namunaviy ko‘rsatkichlar bilan solishtirganda past bo‘lganiga
qaramay, o‘quv yili yakuniga ko‘ra ularning rivojlanish belgilari ahamiyatsiz bo‘lib chiqdi. Shu
sababli, bu ko'nikmalarni rivojlantirish uchun mashg'ulotlardan maqsadli foydalanishga darsda
etarlicha e'tibor berilmaganligini ko'rsatadi.
Kalit so‘zlar: bokschi-talabalar, jismoniy va funktsional tayyorgarlik, rivojlanish
mavzulari, o‘quv va o‘quv yili, tepping testi, funksional testlar.
SPECIFIC PHYSICAL AND FUNCTIONAL FITNESS INDICATORS OF QUALIFIED
BOXER STUDENTS AND THEIR GROWTH RATE DURING ONE YEAR OF
TRAINING
Abstract. The article analyzed the special physical and functional training of qualified
boxer-students and the indicators of their development during the academic year. It was found
that despite the fact that the level of development of the surveyed boxers in terms of physical and
functional fitness was low compared to the sample indicators, by the end of the academic year,
their development signs turned out to be insignificant. Therefore, it shows that the purposeful use
of activities to develop these skills is not given enough attention in the classroom.
Key words: boxer-students, physical and functional training, developmental topics,
academic and academic year, tapping test, functional tests.
СПЕЦИФИЧЕСКИЕ ПОКАЗАТЕЛИ ФИЗИЧЕСКОЙ И ФУНКЦИОНАЛЬНОЙ
ПОДГОТОВНОСТИ КВАЛИФИЦИРОВАННЫХ СТУДЕНТОВ-БОКСЕРОВ И
ТЕМПЫ ИХ РОСТА ЗА ОДИН ГОД ПОДГОТОВКИ
Аннотация. В статье на основе исследования анализировались покзатели
специальной физической и функцииональной подготовленности у квалификицированных
боксеров-студентов темны их развития в течения учебно-тренировочного года.
Установлено, что несмотря на низкий уровень развития по показателей физической
и функцииональной подготовленности у обследованных боксеров по сравнению с
модельными показателями, темны их развития оказались незначительными к концу
завершения учебно-тренировочного года. Следовательно, это позволяет полагать, что на
занятиях не достаточное внимание уделяется на акцентипованного использования
упражнений на развития указанных способностей.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
222
Ключевые
слова:
боксеры-студенты,
физическая
и
фунииональная
подготовленность, темны развития, учебно-тренировочный год, теппинг-тест,
функциональные тесты.
Bugungi boks janglarida musobaqa natijadorligini ta’minlovchi zarbalar hajmi, shiddati
(tezligi, kuchi) va aniqligi umumiy jismoniy imkoniyatlarga asoslangan maxsus jismoniy sifatlar
bilan belgilanishi isbot talab qilmaydi. Shuning uchun o‘ta keskin o‘zgaruvchan yo‘nalishlar,
tezlanishlar va favqulotli vaziyatlarda kechadigan boks olishuvlarida ustuvor ahamiyatga ega
bo‘lgan maxsus jismoniy sifatlarning rivojlanganlik darajasi va uni yillik o‘quv-mashg‘ulotlar
davomida o‘zgarish dinamikasini o‘ziga xos testlar yordamida o‘rganish alohida e’tiborga
loyiqdir. Ma’lumki, zarbalar asosida kechadigan yakkakurash sport turlarida, shu jumladan boksda
ham qo‘llarni yozuvchi mushaklar kuchi hal qiluvchi ustunlikka egadir. Bunday jismoniy
qobiliyatni chegaralangan vaqt ichida brusyada qo‘llarni bukish-yozish va qo‘llarga tayanib
yotgan holatda ularni bukish-yozish testlari yordamida yoki o‘ng va chap qo‘l bilan ijro etiladigan
zarbalar hajmini tepping test asosida o‘rganish maqsadga muvofiqdir [В.И.Филимонов, 2009, с.
55-146; В.А.Киселев, 2006, с. 67-79; В.Н.Остьянов, 2011, с. 178-185; Ф.А.Гатин, 2018, с. 8-
16].
Mazkur tadqiqotning maqsadi malakali bokschi-talabalarda jang samaradorligini
ta’minlovchi jismoniy va funksional imkoniyatlarni bir o‘quv-mashg‘ulot yili davomida o‘sish
sur’atini o‘rganishga bag‘ishlangan.
Tadqiqotda 18 nafar 60-63,5 kg va 19 nafar 67-71 kg vazn toifalariga mansub malakali
bokschi-talabalar jalb qilingan bo‘lib, ularda qo‘llarni yozuvchi mushaklar kuchi, harakat
chastotasi, aerob imkoniyatga asoslangan anaerob chidamkorlik, yurakni qisqarish va nafas olish
chastotasi, Shtange va Genchi sinovlari bo‘yicha gipoksik turg‘unlik ko‘rsatgichlari o‘rganilgan.
Мазкур тестлар ёрдамида ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, 10 с. ичида
брусьяда қўлларни букиш-ёзиш сони 60-63,5 кг. вазн тоифасига мансуб малакали боксчи-
талабаларда ўқув-машғулот йили бошида 8,7±1,02 с. ни ташкил этган бўлса, унинг якунига
келиб ушбу кўрсаткич 9,8±1,07 с. га тенг бўлган ёки қўлларни ёзувчи мушаклар кучининг
бир ўқув-машғулот йили давомида ўсиш суръати 1,1 мартани ташкил этган холос (3.4-
жадвал). 67-71 кг. вазн тоифасига мансуб малакали боксчи-талабаларда эса ушбу
кўрсаткичлар мувофиқ равишда: 8,1±0,94-8,8±0,95 мартага тенг бўлиб, ўқув-машғулот йили
якунига келиб 10 с. ичида брусьяда қўлларни букиш-ёзиш сонининг ўсиш суръати 0,7 марта
билан ифодаланган.
10 с. ичида қўлларга таяниб ётган ҳолатда уларни букиш-ёзиш сони 60-63,5 кг. вазн
тоифасидаги малакали боксчи-талабаларда ўқув-машғулот йили бошида 7,7±0,87 мартани,
унинг якунида эса 8,9±0,95 мартани ташкил этган ёки қўлларни ёзувчи мушаклар кучининг
ўқув-машғулот йили якунига келиб ўсиш суръати 1,2 мартага тенг бўлган холос. 67-71 кг.
вазн тоифасига мансуб боксчиларда эса мазкур кўрсаткичлар бир ўқув-машғулот йили
давомида мувофиқ равишда: 7,0±0,91 мартадан 7,9±0,84 мартагача ўсган ёки ушбу
сифатнинг ўсиш фарқи 0,9 мартани ташкил этган. 3.4-расмда 60-63,5 ва 67-71 кг. вазн
тоифаларига мансуб малакали боксчи-талабаларда брусьяда ва ётган ҳолатда қўлларни
букиш-ёзиш сони ўртасида қайд этилган кўрсаткичлар фарқини ифодаловчи диаграммалар
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
223
акс эттирилган. Мазкур кўрсаткичларни таққослаш мақсадида шуни мисол келтириш
мумкинки, малакали белбоғли курашчиларда 10 с. ичида брусьяда қўлларни максимал
марта букиш-ёзиш сони 8,36±0,81-8,63±1,72 мартага тенг экан [Ш.С. Мирзанов, 2021, с. 93-
97]. Ажабланарли жойи шундаки, 13-14 ёшли боксчиларда таяниб ётган ҳолатда қўлларни
10 с. ичида букиш-ёзиш сони 8,32 мартани, 15-16 ёшли боксчиларда эса бу кўрсаткич 10-19
мартани, катта ёшли ва юқори малакали боксчиларда бундай ҳолатда қўлларни 5 с. ичида
букиш-ёзиш сони 7,7-8,6 мартани ташкил этиши аниқланган [В.И. Филимонов, 2009, с. 55-
62].
(1-жадвал)
1-жадвал
60-63,5 ва 67-71 кг. вазн тоифаларига мансуб малакали боксчи-талабаларда
жисмоний иш қобилиятининг ўқув-машғулот йили давомида ўсиш суръати
т/р
Тестлар
ЎМЙ бошида
ЎМЙ якунида
КАЎС
60-63,5
кг.
n=18x3=5
4
67-71 кг.
n=19x3=5
7
-
-
60-
63,5
кг
67-
71
кг.
1.
10 с. ичида брусьяда
қўлларни букиш-ёзиш
(марта)
8,7±1,02 8,1±0,94 9,8±1,07 8,8±0,95
1,1
0,7
2.
10 с. ичида қўлларга
таяниб ётган ғолатда
уларни
букиш-ёзиш
(марта)
7,7±0.87
7.0±0.91 8.9±0.95 7.9±0.84
1.2
0.9
3.
10 с. ичида теппинг-
тест (марта):
- ўнг қўлда
231.2±9.8
7
224.6±7.25 236.7±9.93 229.8±8.1
7
6.5
5.2
- чап қўлда
204.5±5.1
6
198.3±4.85 203.9±5.23 204.4±4.1
7
5.4
6.1
4.
Модификациялаштири
лган Купер тести: 3
дақ.
ичида
max
масофага югуриш (м)
878.7±7.2
5
857.9±8.17 889.6±8.31 869.6±8.5
2
16.9
12.2
Изоҳ:
- ЎМЙ – ўқув машғулот йили;
КАЎС – кўрсаткичларнинг абсолют ўсиш суръати.
Демак, эҳтимол қилиш мумкинки, малакали боксчи-талабаларда 10 с. давомида
максимал марта брусьяда қўлларни букиш-ёзиш ва қўлларга таяниб уларни букиш-ёзиш
сонининг бундай суст даражада қайд этилганлиги ва унинг ўқув-машғулот йили якунига
келиб жадал ўсмагани зарбалар ҳажмига салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
224
1 расм
60-63,5 ва 67-71 кг. вазн тоифаларига мансуб малакали боксчиларда брусьяда
ва ётган ҳолатда қўлларни букиш-ёзиш сони ўртасида қайд этилган кўрсаткичлар
фарқини ифодаловчи диаграммалар
Бундай эҳтимолга аниқлик киритиш мақсадида биз мазкур боксчиларда Ўзбекистон
Республикаси
Фанлар
Академияси
тасарруфидаги
Илмий-техник
марказнинг
конструкторлик бюросида ишлаб чиқилган махсус ўлчов ускунаси ёрдамида 40 с. давомида
ўнг ва чап қўлнинг ҳаракат частотасини ўргандик. Бу борада ўтказилган тадқиқотлардан
маълум бўлдики, 60-63,5 кг. вазн тоифасига мансуб малакали боксчиларда 40 с. ичида ўнг
қўл ҳаракат частотаси (теппинг-тест) ўқув-машғулот йили бошида 231,2±9,87 мартани
ташкил этган бўлса, унинг якунига келиб ушбу кўрсаткич 236,7±9,93 мартагача ортган ёки
ҳаракат частотасининг абсолют ўсиш суръати 5,5 мартага тенг бўлган. Чап қўлда эса
ҳаракат частотаси мазкур гуруҳда ўқув-машғулот йили давомида 204,5±5,16 мартадан
209,9±5,23 мартагача ортган ёки унинг ўсиш суръати 5,4 мартани ташкил этган. 67-71 кг.
вазн тоифасидаги малакали боксчи-талабаларда эса 40 с. ли ҳаракат частотаси ўнг қўлда
ўқув-машғулот йили бошида 224,6±7,25 мартага тенг бўлган, унинг якунига келиб бу
кўрсаткич 229,8±8,17 мартани ташкил этган ёки ҳаракат частотасининг ўсиш суръати 5,2
марта билан ифодаланган. Чап қўлда ҳаракат частотаси ушбу гуруҳда дастлаб 198,3±4,89
мартага тенг бўлган, ўқув-машғулот йили якунида мазкур кўрсаткич 209,9±5,23 марта
билан ифодаланган ёки ҳаракат частотасининг ўсиш суръати 6,1 мартани ташкил этган.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, 60-63,5 ва 67-71 кг. вазн тоифсидаги боксчи-
талабаларда 40 с. давомида ўқув-машғулот йили бошида ҳар 5 с. ичида чап ва ўнг қўл билан
ижро этилган теппинг-тест кўрсаткичлари (ҳаракатнинг такрорланиш сони) борган сари
камайиб борган.
Қайд этилган кўрсаткичларнинг қиёсий таҳлилидан кўриниб турибдики,
биринчидан, икки вазн тоифасига мансуб боксчиларда ҳам ҳаракат частотасининг реал
даражаси паст бўлган, иккинчидан, боксчиларнинг вазн тоифаси ортиши билан ҳаракат
1,1
1,2
0,7
0,9
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
1,4
1
2
ўқув
-
машғулот йили бошида
ўқув
-
машғулот йили якунида
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
225
частотаси камайиш тенденцияси билан ифодаланган. Учинчидан, ўнг ва чап қўлда намойиш
этилган ҳаракат частотаси бир-биридан кескин фарқ қилган ёки: 60-63,5 кг. вазн
тоифасидаги боксчиларда ҳаракат частотаси чап қўлда ўқув-машғулот йили бошида ўнг қўл
ҳаракат частотасига нисбатан 26,7 марта, ўқув-машғулот якунида бу фарқ 26,8 мартага тенг
бўлган; 67-71 кг. вазн тоифасига мансуб боксчиларда ушбу кўрсаткичлар мувофиқ
равишда: 26,3 ва 25,4 мартани ташкил этган. Таъкидлаш жоизки, ўнг ва чап қўлда қайд
этилган ҳаракатлар частотаси ўртасида юзага келган асимметрик фарқ ўнг ва чап қўл билан
ижро этиладиган зарбалар ҳажми ва аниқлигига ҳам салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Боз
устига теппинг-тест тадқиқотларини ўтказиш давомида шундай ҳолат ҳам кузатилдики,
боксчиларда 20-25 с. дан бошлаб ҳаракатлар частотаси ўнг қўлда 35,0 мартадан 28
мартагача камайиб борган бўлса, чап қўлда ушбу кўрсаткич 28,8 мартадан 21,7 мартагача
сусайиб борган.
2 расм
Изоҳ:
А – ҳар 5 с. да чап қўл билан ижро этилган ҳаракат частотаси;
Б – ҳар 5 с. да ўнг қўл билан ижро этилган ҳаракат частотаси;
60-63,5 кг. вазн тоифасига мансуб малакали боксчи-талабаларда 40 с. ичида
чап ва ўнг қўл билан ижро этилган ҳаракат частотасининг ҳар 5 с. да такрорланиш
динамикаси
3 расм
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
226
А – ҳар 5 с. да чап қўл билан ижро этилган ҳаракат частотаси;
Б – ҳар 5 с. да ўнг қўл билан ижро этилган ҳаракат частотаси;
67-71 кг. вазн тоифасига мансуб малакали боксчи-талабаларда 40 с. ичида чап
ва ўнг қўл билан ижро этилган ҳаракат частотасининг ҳар 5 с. да такрорланиш
динамикаси
Демак, тадқиқотга жалб қилинган икки вазн тоифаларига мансуб боксчиларда ҳам
тезкор циклик ҳаракатлар чидамкорлиги етарли ривожланмаган, деб эҳтимол қилиш
мумкин.
Шубҳа йўқки, замонавий боксда аэроб иш қобилиятига асосланган анаэроб
чидамкорлик муҳим аҳамиятга эгадир ва бундай жисмоний сифатни мутахассислар турли
методик ёндашувлар асосида ўрганишга одатланишган (Гарвард степ-тести, PWC
170
, Купер
тести ва ҳ.к.).
Биз мазкур қобилиятни модификациялаштирилган Купер тести ёрдамида, яъни 3
дақ. ичида максимал масофага югуриш натижалари асосида баҳоладик. Маълумки, Купер
тести ёрдамида аслида 12 дақ. давомида максимал масофани югуриб ўтиш натижалари
орқали спортчилар организмининг аэроб чидамкорлиги қуйидаги шкалаларда баҳоланади:
- 1600 м. дан кам масофани ўтиш – “ўта қониқарсиз”; 1600-2000 м. – “қониқарсиз”;
2000-2400 м. дан ортиқ – “ўртача”; 2400-2800 м. – “яхши”; 2800 м. дан ортиқ – “жуда яхши”.
Айрим ҳолатларда Купер тестининг бошқа варианти ҳам қўлланилади – 3000 м.
масофани югуриб ўтиш вақти орқали аэроб иш қобилияти баҳоланиши мумкин [М.А.
Годик, 2006, с. 246-254].
Биз боксчиларда ана шу Купер тестини қисман модификациялаштирдик ва қайд
этилганидек, 3 дақ. ичида максимал масофани югуриб ўтиш орқали аэроб иш қобилиятига
асосланган анаэроб чидамкорликни баҳолаш имкониятини ўргандик. Гап шундаки,
машғулотлар давомида ва профессионал боксчилар жангларида сўнгги 3 дақ. раундларда
анаэроб чидамкорлик сусайган сари организмда О
2
қарздорлиги кучайиб боради, натижада
зарбалар ҳажми, кучи ва аниқлиги салбий томонга ўзгаришни бошлайди. Ана шу жиҳатдан
эҳтимол қилиндики, боксчиларда 3 дақ. ичида максимал масофани югуриб ўтиш вақти
қанчалик кам бўлса, уларда шунчалик аэроб иш қобилиятига асосланган анаэроб
чидамкорлик яхши деб ташҳисланиши мумкин. Енгил атлетика бўйича ўрнатилган меъёрий
талабларга мувофиқ 3 дақ. 04 с. давомида спортчилар 1000 м. масофани югуриб ўтишлари
бегиланган.
Бу борада ўтказилган тадқиқотлардан маълум бўлдики, 3 дақ. ичида 60-63,5 кг. вазн
тоифасига мансуб боксчи-талабалар ўқув-машғулот йили бошида 873,7±7,25 м. масофани
югуриб ўтишган, ўқув-машғулот йили якунига келиб улар шу вақт ичида 889,6±8,31 м.
масофага югуришган ёки бир ўқув-машғулот йили давомида 3 дақ. ичида югуриб ўтилган
масофа 16,9 м. га узайган. 67-71 кг. вазн тоифасига мансуб малакали боксчи-талабалар эса
шу вақт давомида ўқув-машғулот йили бошида 857,4±8,17 м. га югуришган, унинг якунида
эса ушбу масофа 869,6±8,52 м. ни ташкил этган ёки югуриб ўтилган масофа 12,2 м. га
узайган холос. Демак, юқорироқ вазн тоифасига мансуб боксчиларда 3 дақ. ичида югуриб
ўтилган масофа ҳам камроқ бўлган, ҳам ўқув-машғулот йили якунига келиб бу югуриб
ўтилган масофанинг ортиш фарқи нисбатан камайган. 3.7-расмда 60-63,5 ва 67-71 кг. вазн
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
227
тоифаларига мансуб боксчи-талабаларда 10 с. ичида брусьяда ва ётган ҳолатда қўлларни
букиш-ёзиш, 40 с. ичида ўнг ва чап қўл билан ҳаракат частотасини намойиш этиш ва 3 дақ.
ичида максимал масофага югуриш кўрсаткичларининг ўқув-машғулот йили якунига келиб
ўсиш фарқларини ифодаловчи диаграммалар келтирилган.
Юқорида келтирилган тадқиқот натижаларининг қиёсий таҳлилидан кўриниб
турибдики, биринчидан, тадқиқотга жаб қилинган 60-63,5 ва 67-71 кг. вазн тоифаларига
мансуб малакали боксчи-талабаларда брусьяда ҳамда таяниб ётган ҳолатда қўлларни 10 с.
ичида букиш-ёзиш кўрсаткичлари (сони) ҳатто 15-16 ёшли боксчиларда қайд этилган
мувофиқ натижалардан паст даражада намойиш этилган. Юқори малакалит боксчиларда,
мсалан ётган ҳолатда қўлларни 5 с. ичида букиш-ёзиш сони 7,8-8,4 мартани ташкил этар
экан. иккинчидан, қўлларни ёзувчи мушаклар кучини акс эттиручи мазкур
кўрсаткичларнинг ниҳоятда суст даражада намойиш этилганлиги 40 с. ичида ўнг ва чап қўл
билан ижро этилган ҳаракатлар частотасига ҳам (теппинг-тест бўйича) салбий таъсир
кўрсатгани аниқланди.
салбий таъсир кўрсатгани аниқланди.
4 расм
Изоҳ:
1-4 – тестларнинг тартиб рақамлари;
ў – ўнг қўлда теппинг-тест натижалари;
ч – чап қўлда теппинг-тест натижалари;
а – 60-63,5 кг. вазн тоифасидаги боксчилар;
б – 67-71 кг. вазн тоифасидаги боксчилар;
60-63,5 ва 67-71 кг. вазн тоифаларига мансуб малакали боксчи-талабаларда
махсус жисмоний иш қобилиятини ўрганиш бўйича қўлланилган тестлар
натижаларининг ўқув-машғулот йили якунига келиб ўсиш суръатини ифодаловчи
диаграммалар
Яна шу нарса ҳам эътиборни тортадики, ўқув-машғулот йили бошида қайд этилган
мазкур кўрсаткичлар унинг якунига келиб ҳам ниҳоятда суст суръатлар билан ўсганлиги
кузатилган. Бундай ҳолат малакали боксчи-талабалар билан олиб борилаётган анъанавий
1,1
1,2
5,5
5,4
16,9
0,7
0,9
5,2
6,1
12,2
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
a
б
a
б
a
б
a
б
a
б
1 2
ў
3
ч 4
ўқув
-
машғулот йили бошида
ўқув
-
машғулот йили якунида
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
228
машғулотларда бокс амалиётида устувор аҳамиятга лойиқ бўлган махсус жисмоний
сифатларни, шу жумладан, аэроб иш қобилиятига асосланадиган анаэроб чидамкорликни
ҳам мақсадли ривожлантиришга жиддий эътибор қаратилмас экан.
Маълумки, аэроб иш қобилияти ҳам, анаэроб чидамкорлик ҳам нафақат юракнинг
ритмик фаолиятига, аниқроғи унинг қисқариш частотасига боғлиқлир, балки кўп жиҳатдан
нафас олиш ритмикаси ва организмда О
2
қарздорлиги (гипоксия) юз берганда ҳам ишни
давом эттириш қобилияти билан белгиланади.
Инсоннинг ҳаракат фаолияти, шу жумладан спорт амалиётида жисмоний сифатлар
заминида ижро этиладиган барча техник-тактик ҳаракатлар организмнинг интеграллашган
физиологик функциялари эвазига кечади. Бошқача қилиб айтганда, ҳаракат – бу инсон
фаолиятининг ташқи реакциялари, физиологик функциялар эса – шу ҳаракатни ҳаракатга
келтирувчи ички энергетик ресурсларни англатади. Шундай экан, спорт фаолиятига хос
барча ҳаракатлар ҳажми, шиддати (тезлиги), аниқлиги ҳамда уларни турли эндоген (ички)
ва экзоген (ташқи) омилларга таъсирига барқарор ижро этилишини таъминлаш жараёни
интеграллашган функционал органлар фаолияти билан амалга оширилади. Айниқса бу
борада юрак ва нафас олиш органларининг функционал имконияти устувор аҳамиятга
эгадир. Шунинг учун ҳам биз тадқиқотга жалб қилинган малакали боксчи-талабаларда
юракнинг қисқариш ритми (ЮҚЧ), нафас олиш частотаси (НОЧ), Штанге синови (чуқур
нафас олиб, нафасни сақлаш) ва Генчи синови (чуқур нафас чиқариб, нафасни сақлаш) каби
функционал кўрсаткичларнинг бир ўқув-машғулот йили бошланишидан олдинги реал
даражаси ва уни шу ўқув-машғулот йили якунига келиб ўзгариш ёки ўсиш суръатини
ўргандик. Маълумки, куннинг биринчи ярмида тинч ҳолатда (ҳаракат ёки машқлар
юкламаларидан аввал) олинган реал физиологик кўрсаткичлар организмнинг функционал
имкониятлари улар қандай ва қанча юкламалар ҳажмини кўтара олишига (енгиб ўтишига)
қодирлиги ҳақида башорат қилишга имкон беради.
Ўтказилган тадқиқот натижаларидан маълум бўлдики, 60-63,5 кг. вазн тоифасига
мансуб боксчи-талабаларда ЮҚЧнинг реал даражаси ўқув-машғулот йили бошида
70,5±3,03 зарба/дақ. га тенг бўлган, унинг якунига келиб эса ушбу кўрсаткич 67,2±2,56
зарба/дақ. ни ташкил этган ёки ЮҚЧнинг бир ўқув-машғулот йили давомида прогрессив
томонга ўзгариш фарқи 1,3 зарба/дақ. га тенг бўлган холос (2-жадвал).
2-жадвал
60-63,5 ва 67-71 кг. вазн тоифаларига мансуб малакали боксчи-талабаларда
етакчи функционал кўрсаткичлар даражаси ва уни бир ўқув-машғулот йили
давомида ўсиш суръати
т/р
Тестлар
ЎМЙ бошида
ЎМЙ якунида
КАЎС
60-63,5
кг.
n=18x3=5
4
67-71 кг.
n=19x3=5
7
-
-
60-
63,5
кг
67-
71
кг.
1.
ЮҚЧ (зарба/дақ.)
70,5±3,03 69,8±2,42 67,2±2,6
6
68,2±2,28
5
1,3
1,6
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
229
2.
НОЧ (марта/дақ.)
14,4±1,56
13,9±1,29 13,3±1,2
1
12,6±1,25
1,1
1,4
3.
Штанге синови (с)
61,6±3,17
66,4±4,07
67,9±4,1
2
70,8±4,72
6,.3
4,4
4.
Генчи синови (с)
38,7±2,07
43,5±3,38
44,3±3,4
5
47,8±3,97
5,6
4,3
Изоҳ:
- ЎМЙ – ўқув-машғулот йили;
КАЎС – кўрсаткичларнинг абсолют ўсиш суръати (функционал кўрсаткичларнинг
физиологик меъёрлар чегарасига яқинлашиши).
67-71 кг. вазн тоифасидаги малакли боксчи-талабаларда ЮҚЧ ўқув-машғулот йили
бошида 69,8±2,42 зарба/дақ. ни ташкил этган бўлса, унинг якунига келиб бу кўрсаткич
68,2±2,48 зарба/дақ. гача камайган ёки 1,6 зарба/дақ. гача фойдали томонга ўсган.
Спортчилар мисолида кўплаб ўтказилган физиологик тадқиқотлардан маълумки,
жисмоний тарбия ва спорт билан мунтазам шуғулланиб бориш натижасида юракнинг
қисқариш частотаси, нафас олиш частотаси камайиб боради ва пульс бир дақиқа давомида
40-60 мартагача уриши мумкин экан. Бундай ҳолат юрак ва нафас олиш органларининг
тежамли ишлаш режимига мослашганидан дарак берар экан [В.И. Дубровский, 2007, с. 130-
151; Петер Янсен, 2006, с. 32-43; В.М. Смирнов, В.И. Дубровский, 2002, с. 148; 373].
Юракнинг қисқариш ва нафас олиш частоталари бир-бирига узвий боғлиқлиги ҳамда
улар ўртасида катта ёки зич корреляцион боғлиқлик мавжудиги азалдан маълумдир.
Тадқиқотимизда иштирок этган 60-63,5 кг. вазн тоифаларига мансуб боксчи-
талабаларда НОЧ ўқув-машғулот йили бошида 14,4±1,56 марта/дақ. га тенг бўлганлиги
кузатилган, лекин ўқув-машғулот йили якунига келиб мазкур кўрсаткич 13,3±1,21
марта/дақ. ни ташкил этган ёки унинг абсолют намойиш фарқи 1,1 марта/дақ. га тенг
бўлган.
5 расм
1,3
1,1
6,3
5,6
1,6
1,4
4,4
4,3
0
1
2
3
4
5
6
7
1
2
3
4
60-
63,5 кг. вазн тоифасидаги боксчилар
67-
71 кг. вазн тоифасидаги боксчилар
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
230
Изоҳ:
1-4 – қўлланилган тестларнинг тартиб рақамлари;
Штанге синови бўйича чуқур нафас олиб, нафасни сақлаш вақтини аниқлаш
натижалари шуни кўрсатдики, 60-63,5 кг. вазн тоифасидаги малакали боксчи-талабаларда
бу кўрсаткич ўқув-машғулот йили бошида 61,6±3,17 с. ни ташкил этган бўлса, унинг
якунига келиб ушбу кўрсаткич 67,9±4,12 с. га тенг бўлган ёки унинг абсолют ўсиш суръати
6,3 с. ни ташкил этган. 67-71 кг. вазн тоифасидаги малакали боксчи-талабаларда мазкур
кўрсаткичлар мувофиқ равишда: 68,4±4,07 ва 70,8±4,72 с. билан ифодаланган ёки бир ўқув-
машғулот йили давомида чуқур нафас олиб, нафасни сақлаш вақти 4,4 с. гача узайган.
Генчи синови бўйича чуқур нафас чиқариб, нафасни сақлаш 60-63,5 кг. вазн
тоифасидаги боксчи-талабаларда ўқув-машғулот йили бошида 38,7±2,07 с. ни, якунида –
44,3±3,45 с. ни ташкил этган ёки уни узайиш фарқи 5,6 с. га тенг бўлган. 67-71 кг. вазн
тоифасига мансуб малакали боксчи-талабаларда эса мазкур кўрсаткич ўқув-машғулот йили
бошида 43,5±3,38 с. га, якунида эса бу кўрсаткич 47,8±3,97 с. га тенг бўлган ёки нафас
чиқариб, нафасни сақлаш вақтининг узайиш фарқи 4,3 с. ни ташкил этган.
60-63,5 ва 67-71 кг. вазн тоифасига мансуб малакали боксчи-талабаларда юрак
ва нафас олиш органларининг функционал кўрсаткичларини бир ўқув-машғулот
йили давомида ўсиш фарқини
акс эттирувчи диаграммалар
Қайд этилган кўрсаткичларни таққослаш мақсадида шу йўналишда ўтказилган бир
қатор тадқиқот натижаларини мисол тариқасида келтириш мумкин. Масалан, А.З.
Зиннатнуров, Ю.В. Болтиков, Н.А. Абрамов [2019, с. 76-79]лар томонидан малакали ўсмир
боксчилар устида ўтказтлган тадқиқотларда Штанге синови бўйича чуқур нафас олиб,
нафасни сақлаш вақти тажрибадан аввал 49,42±0,63 с. ни ташкил этган бўса, тажриба
якунига келиб бу кўрсаткич 56,8±1,73 с. гача узайган. В.И. Филимонов [2009, с. 60-63]
томонидан келтирилган тадқиқот натижаларига кўра, 46 кг. дан 57 кг. гача бўлган вазн
тоифасидаги малакали боксчиларда чуқур нафас олиб, нафасни сақлаш 80 с. ни, 60-71 кг.
вазн тоифасидаги боксчиларда 90 с. ни, 75 кг. дан токи оғир вазн тоифасигача бўлган
боксчиларда эса бу кўрсаткич 70 с. ни ташкил этган. Чуқур нафас чиқариб, нафасни сақлаш
вақти (Генчи синови) мазкур кўрсаткичлар мувофиқ равишда: 50, 60, 40 с. га тенг бўлиши
мумкин экан.
Манбалардан маълумки, замонавий боксда ўтказиладиган узоқ муддатли ва
шиддатли машғулотлар, айниқса мусобақа циклларида кечадиган кўп сонли расмий
жанглар давомида зарбалар суръати, кучи ва аниқлигини туширмаслик нафақат барқарор
шаклланган техник-тактик маҳоратга асосланади, балки устувор жиҳатдан организмда О
2
қарздорлиги юзага келганда ҳам (гиперкопник-гипоксия ҳолати) “ишни” жадал давом
эттириш қобилиятига боғлиқдир ёки бошқача қилиб айтганда боксчида аэроб иш
қобилиятига асосланган анаэроб чидамкорлик зарур бўлади. Шунинг учун ҳам аксарият
бокс мутахассислари ўз тадқиқотларида ЮҚЧ, НОЧ, Штанге синови, Генчи синови, Купер
тести, Гарвард степ-тести, PWC
170
каби функционал тестлардан фойдаланишга урғу
беришгади. Буларнинг ичида айниқса Штанге ва Генчи синовлари алоҳида аҳамиятга
эгадир. Гап шундаки, масалан, Штанге синовини ўтказиш вақтида, яъни чуқур нафас олиб,
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
231
нафасни сақлаш давомида кўкрак ичида босим ортади, бундай ҳолат ўпкадан қон ўтишини
қийинлаштиради. Натижада юракнинг чап қоринчасига қоннинг қуйилиши камаяди, бу
вақтда ўнг қоринча ўз ишини ўпка ичида ортган босимни енгишга қаратади. Ана шу жараён
давомида юрак уриши – пульс тезлашади, вена қон томири босими ортади, систолик босим
эса дастлаб кўтарилади, кейин туша бошлайди. Синов тугаганда мазкур жараёнлар ўзининг
одатий ҳолатига қайтади. Чуқур нафс олиб, нафасни сақлашда асосий юклама юракни ўнг
томонига тушади, чуқур нафас чиқариб, нафасни сақлашда (Генчи синови) асосий юклама
юракнинг чап томонига тушади
1
.
Хулоса.
Мазкур йўналиш доирасида биз томонимиздан ўтказилган тадқиқот
натижалари ва уларнинг қиёсий таҳлилидан кўриниб турибдики, текширилувчи малакали
боксчи-талабаларда, биринчидан, тинч ҳолатда ўқув-машғулот йили бошида олинган ЮҚЧ
ва НОЧ кўрсаткичлари ўрнатилган физиологик меъёрлардан ортиқ бўлган ва ўқув-
машғулот йили якунига келиб ҳам ушбу кўрсаткичлар спортчиларга хос бўлган физиологик
стандартларгача тикланмаган. Демак, эҳтимол қилиш мумкинки, ушбу боксчиларда аввалги
жисмоний юкламалар таъсирида юзага келган ўта толиқиш аломатлари ўз вақтида тўла-
тўкис тикланмаган. Иккинчидан, уларда нафас олиб ва нафас чиқариб, нафасни сақлаш
кўрсаткичлари ҳам етарли бўлмаган ва бундай ҳолат мазкур боксчиларда шиддатли анаэроб
юкламалар таъсирида юзага келадиган гиперкопник-гипоксик ҳолатларда жангни жадал
суръатлар билан давом эттириш имконияти чегараланишидан дарак беради.
REFERENCES
1. Балтаева И. Т. и др. USE OF VIRTUAL LABORATORIES TO CONDUCT FOOTBALL
TRAINING //MODERN SCIENCE AND RESEARCH. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 709-
718.
2. Jumayev U. X., Kazoqov R. T., Abdusalomov I. K. QUANTITATIVE EVALUATION OF
QUALITY INDICATORS //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 229-
240.
3. Qutlimurotov I. X. et al. THE PROCESS OF ORGANIZING EDUCATIONAL
ACTIVITIES OF STUDENTS AND MASTERING PERSONAL PROFESSIONAL
KNOWLEDGE //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 869-879.
4. Солиев И. Р. и др. МОРФО-ФУНКЦИОНАЛ ВА АНТРОПОГЕНЕТИК ТАДҚИҚОТ
НАТИЖАЛАРГА КЎРА ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ ИШЧАНЛИК НАТИЖАЛАРИНИ
БАШОРАТ ҚИЛИШ //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 6.
5. Тажибаев С. С. и др. ЖАХОН ЧЕМПИОНАТИ 2022 ЙИЛГИ ФУТБОЛЧИЛАР
АНТРОПОМЕТРИК ЎЛЧАМЛАРИ ВА ТЕЗЛИК СИФАТИ ОРАСИДАГИ
КОРРЕЛЯЦИЯНИ ЎРГАНИШ //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 6.
6. Тажибаев С. С. и др. 13-14 ЁШЛИ ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ ТЕХНИК-ТАКТИК
ҲАРАКАТЛАРИНИ ТАРБИЯЛАШ САМАРАДОРЛИГИ //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 6.
1
Куколевский Г.М., Граевская Н.Д. Основы спортивной медицины / Шифокорлик учун қўлланма.
Изд-вақт-оралиқ “Медицина”. М., 1971. – 368 с. (с. 225-226).
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
232
7. Boltayeva I. T. et al. PERIODS OF PRODUCTION EDUCATION. THE PERIOD OF
INITIATION, PREPARATION, ACQUISITION AND COMPLETION OF THE
PROFESSION //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 561-569.
8. Ganieva M. et al. THE UNITY OF TECHNIQUE, TACTICS AND STRATEGY IN TABLE
TENNIS //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 1175-1183.
9. Usmonova S. H., Akmurodov M., Kazokov R. THE INFLUENCE OF TEMPERAMENT
ON THE CHOICE OF SPORTS ACTIVITIES //Modern Science and Research. – 2024. –
Т. 3. – №. 5. – С. 63-70.
10.Umaraliyeva F. T., Kazoqov R. Т. THE ROLE OF SPORTSWOMEN IN THE
DEVELOPMENT OF SOCIETY AND IN THE DEVELOPMENT OF SPORTS //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 1124-1131.
11.Mustafayeva N. A., Kazoqov R. T. USING THE MAIN CHARACTERISTICS AND
POSSIBILITIES OF THE ELECTRONIC SCHEDULE IN SOLVING ISSUES RELATED
TO PHYSICAL EDUCATION AND SPORTS //Modern Science and Research. – 2024. –
Т. 3. – №. 5. – С. 1115-1123.
12.Kazoqov R. T., Axatov L. K. SPORT TOMOSHASINING ESTETIKASI. – 2024.
13.Jumayev U. X. et al. " PEDAGOGICAL EDUCATION INNOVATION CLUSTER"
MEANS COMMON GOALS AND SPECIFIC INTERESTS //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 552-560.
14.Umarov D. X. et al. NATIONAL MOVEMENT FOR THE DEVELOPMENT OF
PRIMARY CLASS STUDENTS'PHYSICAL PREPARATION USING GAMES //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 732-741.
15.Umarov D. X. et al. THE EFFECTIVENESS OF USING A SET OF SPECIAL EXERCISES
IN ANNUAL PREPARATION TRAINING OF SHORT-DISTANCE RUNNERS //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 742-753.
16.Jumayev U. X. et al. " PEDAGOGICAL EDUCATION INNOVATION CLUSTER"
MEANS COMMON GOALS AND SPECIFIC INTERESTS //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 552-560.
17.Turopovich K. R., Rixsibayevna D. S. ENHANCING ENGLISH LANGUAGE
LEARNING THROUGH PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES. – 2024.
18.Kazakov R. T. et al. MULTIMEDIA SYSTEMS AND DISTANCE LEARNING
TECHNIQUES IN SPORTS SOX //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9.
– С. 99-105.
19.Казоқов Р. Т. и др. МАМЛАКАТИМИЗ ЯНАДА ЮКСАЛИШИДА БОЛАЛАР
СПОРТИНИНГ ЎРНИ //Академические исследования в современной науке. – 2023. –
Т. 2. – №. 9. – С. 5-11.
20.Казоқов Р. Т. и др. ПЕДАГОГИКА ОЛИЙ ТАЪЛИМДА КЕЙС-СТАДИ ТАЪЛИМ
ТЕХНОЛОГИЯСИ АСОСИДА ПЕДАГОГИК МАҲОРАТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ
ЮЗАСИДАН ТАЖРИБА-СИНОВ ИШЛАРИНИНГ НАТИЖАЛАРИ //Академические
исследования в современной науке. – 2023. – Т. 2. – №. 6. – С. 111-115.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
233
21.Казоқов Р. Т. Кейс стади технологияларидан фойдаланиб талабаларнинг масофавий
таълим технологиялари асосида педагогик маҳоратини шакллантириш //Замонавий
футболни ривожлантириш тенденциялари: муаммо ва ечимлари. – Т. 11. – №. 1.
22.Jumayev U. X. et al. " PEDAGOGICAL EDUCATION INNOVATION CLUSTER"
MEANS COMMON GOALS AND SPECIFIC INTERESTS //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 552-560.
23.Murod o'g'li P. D. MAMLAKATIMIZDA JISMONIY TARBIYA VA SPORTNING
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI. – 2023.
24.Achilov O. H. TO INCREASE THE INTEREST OF ELEMENTARY SCHOOL
STUDENTS IN SPORTS AND TO MAKE THEM REGULARLY ENGAGE IN SPORTS
//Educational Research in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 1. – С. 218-220.
25.OʻGʻLi S. O. S., Nurullayev A. Q. THE ORIGIN AND DEVELOPMENT OF ATHLETICS
//BARQARORLIK VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN ILMIY JURNALI. –
2022. – Т. 2. – №. 3. – С. 10-15.
26.O‘lmasbek S. MIDDLE LONG DISTANCE RUNNING //BOSHQARUV VA ETIKA
QOIDALARI ONLAYN ILMIY JURNALI. – 2022. – Т. 2. – №. 3. – С. 10-12.
27.Nurullayev A. Q., Ogli S. U. S. JUDO ACHIEVEMENT AT THE 2021 SPORTS
COMPETITION AT THE UNIVERSITY //Galaxy International Interdisciplinary Research
Journal. – 2022. – Т. 10. – №. 2. – С. 234-236.
28.Umarov D. X. et al. THE EFFECTIVENESS OF USING A SET OF SPECIAL EXERCISES
IN ANNUAL PREPARATION TRAINING OF SHORT-DISTANCE RUNNERS //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 742-753.
29.Jumayev U. X. et al. " PEDAGOGICAL EDUCATION INNOVATION CLUSTER"
MEANS COMMON GOALS AND SPECIFIC INTERESTS //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 552-560.
30.Boltayeva I. T., Tashnazarov D. Y., Kazaqov R. T. TECHNICAL-TACTICS OF 13-14-
YEAR-OLD FOOTBALL PLAYERS EFFICIENCY OF EDUCATIONAL ACTIONS
//Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 6. – С. 91-98.
31.Каримов Б. З., Казоқов Р. Т. БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ
ЖИСМОНИЙ
РИВОЖЛАНИШИДА
ҲАРАКАТ
МАЛАКАЛАРИ
ВА
КЎНИКМАЛАРИНИНГ АҲАМИЯТИ //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. –
№. 8. – С. 32-39.
32.Казоқов Р. Т., Холбоева Д. Р. КЕЙС-СТАДИ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ
АСОСИДА ТАЛАБАЛАРНИ ПЕДАГОГИК МАҲОРАТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ
//Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 8. – С. 90-97.
