2024
AUGUST
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 1
|
ISSUE 6
22
MEKTEP OQIWSHILARINDA HUQIQIY SANANI QÁLIPLESTIRIW
ÓZGESHELIKLERI
Jalalova Xalima Alımjanovna
Seytjanova Shınargúl Qoshjanovna
I.Yusupov atındaǵı dóretiwshilik mektebi tárbiyashi-pedagog.
https://doi.org/10.5281/zenodo.13318607
Anotatsiya.
Bul maqalada mektep oqıwshılarında huqıqıy sananı qáliplestiriw
ózgeshelikleri, sana hám tálim-tárbiya haqqında izertlewler haqqında sóz etilgen.
Gilt sóz:
Mektep, oqıwshı, huquq, tárbiya- tálim, jámiyet, sana.
DIFFERENCES IN THE FORMATION OF LEGAL CONSCIOUSNESS OF
SCHOOLCHILDREN
Abstract.
In this article, the differences in the formation of legal consciousness of
schoolchildren, researches on consciousness and education are explained.
Key words:
School, student, law, education, society, consciousness.
РАЗЛИЧИЯ В ФОРМИРОВАНИИ ПРАВОВОГО СОЗНАНИЯ ШКОЛЬНИКОВ
Аннотация.
В данной статье объясняются различия в формировании правового
сознания школьников, исследования сознания и образования.
Ключевые слова:
Школа, ученик, право, образование, общество, сознание.
Huqıqıy tálim huqıqıy bilimlerdi ózlestiriwdi ámeliy kónlikpeler hám qánigeler
qáliplesiwin názerde tutadı. Bul bolsa jaslardıń huqıqıy tárepten hár tárepleme bárkamal insan
bolıp tárbiyalanıwı ushın imkaniyat jaratadı. Huqıqıy tálim tek ǵana bilim beriw, bálkim
huqıqbuzarlıqlardıń aldın alıw, intizamdı bekkemlew, huqıqıy sana hám huqıqıy mádeniyattı
joqarılatıw sıyaqlı wazıypalardı óz aldına maqset qılıp qoyadı. Joqarı huqıqıy mádeniyatqa,
huqıqıy sanaǵa, huqıqıy tárbiyaǵa erisiw huqıqıy bilimlerdi puxta iyelewge baylanıslı. Farabiy
tálim-tárbiyanı úzliksiz birlikte alıp barıw haqqında tálim berer eken, olardıń hár biri insandı
kamalǵa keltiriwde óz ornı hán ahmiyetke iye ekenligin ayrıqsha atap ótedi. Farabiy tálim hám
tárbiyaǵa birinshi márte táriyp bergen alım bolıp, tálim insanǵa oqıtıw, túsindiriw tiykarında
teoriyalıq bilim beriw; tárbiya teoriyalıq pazıyletti, belgili ónerdi iyelew ushın zárúr bolǵan minez
qulıq normaların hám ámeliy kónlikpelerdi úyretiw dep esaplaydı
1
. Hár ekewi birlesse jetiklik
bilim hám ámeliy kánlikpeler qay dárejede úyrengenligine qarap payda bladı dep korsetedi.
2024
AUGUST
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 1
|
ISSUE 6
23
U.Tojixanov hám A.Saidov aytıp ótkenindey, huqıqıy tálim nátiyjeleri oqıwshılar social
iskerliginiń asıwı, olardı ótmishke, itibarsızliq, eki júzlilik, milliy mánawiyat normaların buzıwǵa
qarsı gúresiwge tartqanında kórinedi. Demek, shaxs huqıqıy sananıń qáliplesiwi qıyın procesti
huqıqıy tálim tárbiyanı óz ishine aladı.
Solay eken, huqıqıy tálim tárbiya procesiniń quramlıq bólekleri bolǵan huqıqıy tálim,
huqıqıy tárbiya túsiniklerine anıqlıq kiritiw talap etiledi. Joqarıdaǵı ulıwmalıq pikirlerdi toltırǵan
halda huqıqıy tálim tárbiyaǵa tómendegishe táriyp beriw lazım.
Huqıqıy tálim tárbiya degende bilimlerdi beriw nátiyjesinde huqıqıy túsinik hám túsinikler
qabıl etiw hám de shaxstı huqıqıy qaǵıydalarǵa ámel qılıw ruwxında tárbiyalap, onıń huqıqıy
sanası hám mádeniyatın joqarılatıw túsiniledi. Sol sebepli huqıqıy tálim hám huqıqıy tárbiyaǵa
ayrıqsha táriyp beriw múmkin.
Huqıqıy tálim - bul huqıqıy bilimlerdi iyelew, huqıqıy kónlikpelerdi hám qánigelikti
qáliplestiriw bolıp tabıladı. Sonday-aq huqıqıy tálim jaslardı aqılıy tárepten rawajlandırıp
tárbiyalaydı. Huqıqıy bilimlendiriw nátiyjesinde jaslardiń huqıqıy sanasına, ishki sezimine,
batirlıǵına ástelik penen bir sistema sıpatında tásir etiwge erisilmekte. Huqıqıy bilimlendiriw
huqıqıy maǵlıwmattı belgili bir tártipke keltiriw hám onı qabıl qılıwdı óz ishine aladı.
Huqıqıy tárbiya bolsa jaslardiń alǵan bilimlerin ámeliyatta qollay alıwǵa úyretiw
esaplanadı. Huqıqıy tárbiya huqıqıy bilimlersiz ámelge aspaydı. Huqıqıy bilim beriwden maqset
shaxstıń alǵan bilimlerin ámeliyatta qollaw tiykarinda huqıqıy tárbiyalaw bolıp tabıladı. Bul
iskerlik belgili procesti shólkemlestiredi.
Huqıqıy bilim procesi oqıtıwshı hám oqıwshılar arasındaǵı múnásibet bilim beriw bilim
alıw úyretiw úyreniw meyilinde júz beretuǵın múnásibetler birlespesi.
Huqıqıy bilim oqıtıwshı menen oqıshınıń birgeliktegi iskerligi sıpatında óz-ara baylanıslı
eki proceske oqıtıwshı iskerligi sıpatında bilim beriwge hám oqıwshınıń iskerligi sıpatında bilim
alıwǵa ajıraladı. Bilim beriwshi jámiyet máplerin talqılaǵan halda barlıq oqıw orınlarında tálim
beriwdiń konstituciyalıq huqıqın támiyinlewge qaratadı. Huqıqıy bilim beriwshi:
- tálim hám tárbiyanıń insanpárwar, demokratiyalıq xarakterde ekenliginen kelip shıqqan
halda bilim alıwshı menen múnásibetler aǵımın insanıy pazıyletler: oz-ara húrmet, izzet, ruxında
ámelge asırıwdı óz aldına wazıypa etip qoyadı;
- huqıqıy tálimniń úzliksizligi hám izbe izligin támiyinleydi;
- huqıqıy tálim sistemasınıń dúnyalıq xaraketrde ekenligin itibardan shette qaldırmaydı;
- huqıqıy bilimli bolıwdı hám uqplılıqtı xoshametleydi.
2024
AUGUST
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 1
|
ISSUE 6
24
Huqıqıy tálim bilim beriwshi ushın logikalıq iskerligi de bolıp tabıladı. Ol ózin qorshap
turǵan álemdi biliwi hám tálim beriw iskerligin tereńlestiredi. Ol tálimde jańa mazmun hám
metodlardı izleydi. Tálim bilim alıwshı ushın da, bilim beriwshi ushında ózin qorshp turǵan álemdi
biliwdiń bir túri esaplanadı. Biliw haqqında, onıń basqıshları haqqında keyinirek toqtap otiwge
háreket etemiz.
Huqıqıy tálim procesi tómendgilerden ibarat:
- bilim,
- kamalǵa jetkiziw,
- tárbiyalaw,
Solay etip, huqıqıy tálim shaxs háreketleri turaqlı bilim hám kónlikpeler hám de
qánigeliklerdi ózlestirip alıwǵa qaratılǵan sanalı maqset penen basqarılatuǵın proces bolıp
tabıaladı.
Huqıqıy tálim procesinde shaxs logikalıq jaqtan oylaydı, hám sonıń menen qanday da bir
ilgeri málim bolmaǵan ózgesheliklerge dus keledi. Huqıqıy oyda huqıqıy túsinikler bir-biri menen
uzliksiz baylanıslı. Oqıwshılarda tolıq hám anıq oylar bolsa ǵana túsinikler qáliplesedi. Huqıqıy
oylawdı qáliplestiriwde qabıl etiw procesi áhmiyetli sanaladı. Hádiyse hám waqıyaladıń insan
sanasında sáwleleniwi unamlı tásirin tiygizedi.
Shaxs huqıqıy sanasınıń qáliplesiwi huqıqıy tólim mazmunınıń elementlerine baylanslı.
Huqıqıy tálim mazmunı bul huqıqtı oqıtıw, túsindiriw tiykarında teoriyalıq bilim beriwden
ibarat.
Tárbiyalıq wazıypa
- tálim aliwshılardıń ulıwma insanıylıq huqıqıy qádiriyatlar hám
qaǵıydalarǵa boysınıw ruwxında tárbiyalaw, olarda tártiplilik, juwapkershilik, sanalı, intizamlılıq,
ǵárezsizlik, huqıq haqqında erkin pikirlilik, halallıqtı qáliplestiriw.
Rawajlantırıwshı wazıypa
- tálim alıwshılarda oqıw-úyreniw iskerliginiń unamlı sıpatları
qızıǵıwshılıq huqıq sawatxanlıǵı liderlik hám huqıqıy iskerlikti qáliplestiriw hám de
rawajlandırırw.
Huqıqıy tálimniń izertlew obiekti bir neshe basqıshlarǵa bólinedi:
- shańaraq tálimi, yaǵnıy semya aǵzaları menen tárbiyalanıwshı balalar arasındaǵı tálim
tárbiyalıq múnásibetler
- baqsha tálimi, yaǵnıy ata-ana hám baqsha tárbiyashıları menen tárbiyalanıwshı balalar
arasındaǵı tálim tárbiyalıq múnásibetler
- uliwma orta tálim, yaǵnıy hámme pánler quramında hám arnawlı oqıw pánler arqalı
oqıtıwshılar menen oqıwshılar arasındaǵı tálim tárbiya múnısibetleri
2024
AUGUST
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 1
|
ISSUE 6
25
- orta arnawlı, kásip óner tálimi, yaǵnıy ol yáki bul kásipti úyretiw menen baylanıslı bolǵan
halda oqıtıwshı menen talabalar oratsındaǵı tálim tárbiyalıq múnásibetler
- joqarǵı tálim, yaǵnıy joqarı maǵlıwmatlı qániygeler tayarlaw arqalı professor oqıtıwshılar
menen talabalar ortasındaǵı tálim tárbiyalıq múnásibetler.
Huqıqıy bilimler tiykarınan tálim-tárbiya mákemelerinde beriledi. Tálim-tárbiya
mákemelerinde jaslardıń sanasına rawajlandırıw hám tárbiyalaw, oqıw -tárbiya procesin
jetilistiriwdiń kútá úlken múmkinshilikleri bar. Bul múmkinshiliklerdi ámelge asıriw jolları hám
metodların túsintirip beriw huqıqıy tálim teoriyasınıń zárúrli máselelerinen biri esaplanadı.
Ózbekstan Respublikasınıń 1997 jıl 29 avgustda qabıl etken «Bilimlendiriw haqqında»ǵı
nızamında tiykarǵı itibar puqaralarǵa tálim, tárbiya beriw, kásip-óner úyretiwdiń huqıqıy
tiykarların belgilep beriwge qaratılǵan. Tálim beriw processinde jaslar pán, etika, miynet, huqıq,
siyasat, ádebiyat hám kórkem-ónerdi, sonıń menen birge, ulıwma hám fizikalıq mádeniyattı
ózlestiredi. Puqaralıq jámiyetin hám huqıqıy mámleketti qurıw sharayatında tálim shaxstıń hár
tárepleme, uyqas rawajlanıwı ushın negiz jaratadı. Huqıqıy tálim basqa sociallıq pánlerden parq
etip, tikkeley mámleket, huqıq máseleleri haqqında tálim beredi.
Huqıqıy tálim-huqıqıy bilimlerdi ózlestiriwdi, ámeliy kónlikpeler hám ilmiy tájriybelerdiń
qáliplesiwin názerde tutadı. Jaslar iyelegen huqıqıy bilimler, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler
olardıń bárkámal insan bolıp jetiwishlari ushın jay tayarlaydı. Huqıqıy tálimniń izbe-iz, úzliksiz,
sistemalı hám tereń bolıwı shaxs rawajlanıwındaǵı jas menen baylanıslı múmkinshilikler menen
belgilenedi.
Huqıqıy tálim birden-bir jóneliske iye bolıwı kerek. Bunıń mánisi sonda tiykarǵı itibar
jaslardıń huqıqıy bilimlerdi ózlestiriwi ǵana emes, bálkim olardıń ulıwma rawajlanıw dárejesin
jáne social aktivligin asırıwǵa, nızam qaǵıydalarǵa húrmet penen qaraw sezimin oyatıwǵa, onıń
qanday áhmiyetke iye ekenligin ańlap jetiwlerine de itibar qaratılıwı kerek.
Huqıqıy tálim - intellektual tárbiya máselelerin sheshiwge qaratılǵan tálim alıwshılardıń
biliw xızmetlerin shólkemlestiriwden ibarat. Huqıqıy tálim hár bir insan ushın usı jámiyette
jasawǵa, miynet etiwge, erkin bolıwǵa, juwapkershilikli bolıwǵa tayarlaydı. Shaxslardıń minnet
hám juwapkershiligi bir topar usıllardı qollaw nátiyjesinde qáliplesedi.
Olarǵa bilimniń social hám jeke áhmiyetin túsindiriw, olardı orınlawǵa úyretiw, óz
minnetlemelerin tabıslı, hújdan menen atqarganlıqları ushın sıylaw, tapsırmalar atqarılıwın baqlaw
hám zárúrlik payda bolǵanda, oqıwǵa juwapkershilik menen jantasıw daǵı kemshiliklerdi
kórsetiw, eskertiw beriw usılar turine kiredi.
2024
AUGUST
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 1
|
ISSUE 6
26
«Jámiyette huqıqıy mádeniyattı kóteriw milliy baǵdarlamasın»da huqıqıy tálimnıń maqseti
hár bir adamǵa ámeliy iskerlikte zárúr bolatuǵın huqıqıy bilimlerdi belgilengen mámleket
standartlarınan kem bolmaǵan kólemde iyelew múmkinshiligin beriwden ibarat
2
ekenligi aytıp
ótiw orınlı. Huqıqıy tálim mazmunı bólek principler tiykarında ámelge asırıladı. Huqıqıy tálim
mazmunınıń principlerı degende, bilim beretuǵın iskerligin hám bilim alıwshılar biliw iskerliginiń
ózgesheligin belgileytuǵın tiykarǵı qaǵıydalar túsiniledi. Bul principlerge ámel qılıw nátiyjesinde
huqıqıy bilimlerdiń ózlestiriliwine hám oǵan tiyisli ayrıqshalıqlardıń qáliplesiwine tiykar boladı.
Bul principler quramına huqıqıy tálimniń áhmiyeti; huqıqıy tálimniń mámleket sociallıq-
ekonomikalıq rawajlanıwı baǵdarlarına baylanıslılıǵı; huqıqıy tálimniń úzliksizligi; huqıqıy
tálimniń sistemalı hám izbe-izligi; huqıqıy tálimniń ózgesheligi; huqıqıy tálimde erisilgen tabıslar
menen muwapıqlıǵı; huqıqıy tálimniń kásibi baylanısqanlıǵı; huqıqıy tálimniń ilimiyligi; huqıqıy
tálimniń turmıs penen baylanıslılıǵı; huqıqıy tálimniń ámeliyat menen birligi; huqıqıy tálimniń
belsendiligi; huqıqıy tálimniń tárbiya menen birligi; huqıqıy tálimniń basqa pánler menen
baylanıslılıǵın kirgiziw múmkin.
2022-2023-jıllar aralıǵına mólsherlengen jańa Ózbekstannıń rawajlanıw Háreketler
strategiyası haqqındaǵı Pármanınıń “Bilimlendiriw hám ilim tarawların rawajlandırıw” dep
atalǵan bóliminde úzliksiz bilimlendiriw sistemasın jánede jetilistiriw, sıpatlı tálim xizmetleri
imkanıyatların asırıw, miynet bazarınıń zamanagóy talaplarına muapıq joqarı qániygeli kadrlar
tayarlaw sıyasatın dawam ettiriw názerde tutılǵan.
Haqıyqatında da, mámleketimizde huqıqıy demokratiyalıq mámleketlik hám de puxaralıq
jámiyetin qurıw hám de sáwlelendiriwdi huqıqıy bilimlendiriw tárbiyanıń nátiyjeli
shólkemlestiriliwi júdá áhmiyetli.
Ulıwma orta bilimlendiriw mekteplerinde balalar tek ǵana pánler boyınsha bilim aladı,
bálki óziniń zamanagóy talaplarǵa juwap beriwshijoqarı sıpatlı bilim alıw huqıqın, balanıń jetik
shaxs bolıp er jetiwine járdem beriwshi axborot alıw huqıqın, puxaralıqtıń iskerlik ómir
poziciyasın tárbiyalawǵa járdem beriwshi óz pikirin erkin ayta alıw huqıqın, óz abroyı hám qádir-
qımbatınına, tárbiya hám jazalawdıń huqıqıy emes formalarına, onıń jeke ómirine aralasıwdan
qorǵaw huqıqın, den sawlıqtı saqlaw hám jeke qáwipsizlikke tiyisli huqıqın, dem alıw hám waqıttı
qızıqlı ótiw huqıqın, sonday-aq, balalar ózin-ózi basqarıw mekemelerinde qatnasıw huqıqın
ámelge asıradı.
2024
AUGUST
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 1
|
ISSUE 6
27
REFERENCES
1.
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. – Т: Ўзбекистон, 2022. -81 б.
2.
Ш.М.Мирзиёев. Миллий тараққиёт йўлимизни қатият билан давом еттириб, янги
босқичга кўтарамиз. 1-жилд. Т: Ўзбекистон, 2017. –592 б.
3.
Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга
қурамиз. –Т.: Ўзбекистон, 2017. ‒488 б.
4.
Гафаров З.М., Каримова О.А. Методика правового обучения - Т.: Ўқитувчи, 1996.
5.
Зиёмуҳаммедов Б., Абдуллаева Ш. Педагогика. - Т.: Ўзбекистон Миллий
Энсиклопедияси, 2000. Зуннунов А. Педагогика назарияси. –Т.: Алоқачи, 2006.
6.
Каримова О.А. Ёшлар ҳуқуқий тарбиясининг асосий йўналишлари. - Т.: Ўзбекистон.
1999.
7.
Каримова О.А. Ҳуқуқий тарбия методикаси. - Т.: Адолат, 2000.
