ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
312
VODOROD ATOMI KVANT NAZARIYASINING RIVOJLANISH TARIXI
Abatova Kundiz Puxarbay qızı
Berdaq nomidagi QDUning fizika fakulteti magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.13136991
Annotatsiya.
Mazkur maqolada vodorod atomi kvant nazariyasining rivojlanish tarixi va
vodorod atomi haqida ma’lumot berib o’tilgan. Maqola davomida asosli fikr va mulohazalar
keltirib o’tilgan. Ilmiy fikrlar rasmlar asosida xulosalangan.
Kalit so’zlar:
vodorod atomi, kvant nazariyasining rivojlanish tarixi, kimyoviy element.
THE HISTORY OF THE DEVELOPMENT OF THE QUANTUM THEORY OF THE
HYDROGEN ATOM
Abstract.
This article provides information about the history of the development of the
quantum theory of the hydrogen atom and the hydrogen atom. During the article, reasonable
opinions and considerations are mentioned. Scientific ideas are summarized on the basis of
pictures.
Key words:
hydrogen atom, history of development of quantum theory, chemical element.
ИСТОРИЯ РАЗВИТИЯ КВАНТОВОЙ ТЕОРИИ АТОМА ВОДОРОДА
Аннотация.
В статье представлены сведения об истории развития квантовой
теории атома водорода и атома водорода. В ходе статьи приводятся обоснованные
мнения и соображения. Научные идеи обобщены на основе изображений.
Ключевые слова:
атом водорода, история развития квантовой теории, химический
элемент.
Vodorod atomi vodorod kimyoviy elementining atomidir. Elektr neytral atom yadroga
Kulon kuchi bilan bogʻlangan bitta musbat zaryadlangan proton va bitta manfiy zaryadlangan
elektronni oʻz ichiga oladi. Atom vodorodi koinotning barion massasining taxminan 75% ni tashkil
qiladi. (1.1-rasm)
1.1-rasm. Diametri Bor modeli radiusidan ikki baravar koʻp boʻlgan vodorod atomining
tasviri.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
313
Yerdagi kundalik hayotda izolyatsiya qilingan vodorod atomlari („atom vodorodi“ deb
ataladi) juda kam uchraydi. Buning oʻrniga, vodorod atomi birikmalardagi boshqa atomlar bilan
yoki boshqa vodorod atomi bilan oddiy (ikki atomli) vodorod gazi H 2 ni hosil qilish uchun
birlashishga intiladi. Oddiy ingliz tilidagi „atom vodorodi“ va „vodorod atomi“ bir-birining ustiga
chiqadigan, ammo aniq maʼnoga ega. Masalan, suv molekulasi ikkita vodorod atomini oʻz ichiga
oladi, lekin atom vodorodini oʻz ichiga olmaydi.
Atom spektroskopiyasi klassik fizikaning bashoratiga zid ravishda vodorod atomi mavjud
boʻlishi mumkin boʻlgan diskret cheksiz holatlar toʻplami mavjudligini koʻrsatadi. Vodorod
atomining holatlarini nazariy tushunishni rivojlantirishga urinishlar kvant mexanikasi tarixi uchun
muhim ahamiyatga ega edi, chunki boshqa barcha atomlarni ushbu eng oddiy atom tuzilishi haqida
batafsil bilish orqali taxminan tushunish mumkin.
Vodorod atomi kvant mexanikasi va kvant maydon nazariyasida ikki tanali oddiy
muammoli fizik tizim sifatida alohida ahamiyatga ega boʻlib, u yopiq shaklda koʻplab oddiy
analitik echimlarni berdi.
1909-yilda Ernest Rezerford tomonidan oʻtkazilgan tajribalar atomning tuzilishi zich,
musbat yadro boʻlib, uning atrofida zaif manfiy zaryad buluti borligini koʻrsatdi. Klassik
elektromagnetizm shuni koʻrsatdiki, har qanday tezlashtiruvchi zaryad Larmor formulasida
koʻrsatilganidek, energiya chiqaradi. Agar elektron mukammal aylana boʻylab orbitada boʻlib,
uzluksiz energiya chiqaradi deb faraz qilinsa, elektron quyidagi vaqtga toʻgʻri keladigan tezlik
bilan yadroga aylanadi:
Xususiy holatning 3D tasviri
Ushbu holatdagi elektronlar koʻrsatilgan qattiq jismda 45% boʻlishi mumkin.
Ushbu holatdagi elektronlar koʻrsatilgan qattiq jismda 45% boʻlishi mumkin.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
314
Turli kvant sonlardagi elektron uchun xz -tekisligi orqali ehtimollik zichligi (ℓ, tepada; n,
pastga tomonda; m = 0)
Oʻngdagi rasmda birinchi bir necha vodorod atomi orbitallari (energiya oʻz funksiyalari)
koʻrsatilgan. Burchak momentum (orbital) kvant soni ℓ har bir ustunda odatdagi spektroskopik
harf kodi (s ℓ degan maʼnoni anglatadi ) yordamida belgilanadi.=0, p ℓ degan maʼnoni anglatadi
= 1, d ℓni bildiradi = 2). Asosiy (asosiy) kvant soni n (= 1, 2, 3, …) har bir qatorning oʻng tomonida
belgilanadi. Barcha rasmlar uchun magnit kvant soni m 0 ga oʻrnatildi va kesma tekislik xz —
tekislik (z — vertikal oʻq). Uch oʻlchovli fazodagi ehtimollik zichligi bu yerda koʻrsatilganni z
oʻqi atrofida aylantirish orqali olinadi.
Kvant raqamlari bu tugunlarning joylashishini aniqlaydi. Lar bor:
•
umumiy tugunlar,
•
ulardan burchakli tugunlar:
•
burchakli tugunlar atrofida aylanadi oʻqi (xy tekisligida). (Yuqoridagi rasmda bu
tugunlar koʻrsatilmagan, chunki u xz -tekisligi orqali kesmalarni chizadi. )
•
(qolgan burchak tugunlari) ustida sodir boʻladi (vertikal) oʻq.
•
(qolgan burchak boʻlmagan tugunlar) radial tugunlardir.
Schrödinger yechimidan tashqariga chiqadigan xususiyatlar
Shredinger tenglamasi tomonidan eʼtibordan chetda qoladigan va real spektral
chiziqlarning prognoz qilinganidan maʼlum kichik, ammo oʻlchanadigan ogʻishlari uchun
javobgar boʻlgan bir nechta muhim effektlar mavjud:
•
Vodoroddagi elektronning oʻrtacha tezligi yorugʻlik tezligining atigi 1/137 qismini
tashkil qilsa-da, koʻplab zamonaviy tajribalar etarlicha aniq boʻlib, toʻliq nazariy tushuntirish
muammoni toʻliq relativistik davolashni talab qiladi. Relyativistik muolaja elektron uchun
impulsning 37 000 dan 1 qismiga oshishiga olib keladi. Elektronning toʻlqin uzunligi uning
impulsi bilan aniqlanganligi sababli, yuqori tezlikli elektronlarni oʻz ichiga olgan orbitallar
kichikroq toʻlqin uzunliklari tufayli qisqarishni koʻrsatadi.
•
Hech qanday tashqi magnit maydon boʻlmasa ham, harakatlanuvchi elektronning
inertial tizimida yadroning elektromagnit maydoni magnit komponentga ega. Elektronning spini
bu magnit maydon bilan oʻzaro taʼsir qiluvchi bogʻliq magnit momentga ega. Bu taʼsir,
shuningdek, maxsus nisbiylik bilan izohlanadi va u spin-orbita birikmasi deb ataladigan narsaga
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
315
olib keladi, yaʼni elektronning yadro atrofidagi orbital harakati va uning spini oʻrtasidagi oʻzaro
taʼsir.
REFERENCES
1.
Griffiths, David J.. Introduction to Quantum Mechanics. Prentice Hall, 1995. ISBN
0-13-111892-7. Section 4.2 deals with the hydrogen atom specifically, but all of Chapter 4 is
relevant.
2.
Kleinert, H. (2009). Path Integrals in Quantum Mechanics, Statistics, Polymer
Physics, and Financial Markets, 4th edition, Worldscibooks.com, World Scientific, Singapore
(also available online physik.fu-berlin.de)
