ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
186
TARIX FANINI O‘QITISH METODIKASINING RIVOJLANISH XUSUSIYATLARINI
XORIJIY TAJRIBALAR ASOSIDA TAHLIL QILISH
Akmaljonov Akbarjon Akmaljon o
‘
g
‘
li
Andijon davlat pedagogika institute, Ijtimoiy-gumanitar fanlar va san’at fakulteti,
Tarix yo’nalishi talabasi.
Akmaljonovakbarjon2001@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.12739890
Annotatsiya. Ushbu maqola tarix fanini o'qitish metodikasini insoniyat taraqqiyoti bilan
mos ravishda rivojlanish xususiyatlari mahalliy va xorijiy manba’lar asosida tahlil qilish
masalalar yuzasidan olib borilgan islohatlar haqida batafsil ma’lumotlar beradi va keng
ma’lumotlar bayon etadi.
Kalit so’zlar: Tarixiy xotira, Angliya, ta’lim, tadqiqot, fikr, xulosa, insoniyat, madaniyat,
san’at, bilim, ko'lam, millatlararo munosabatlar, dinlararo munosabatlar.
ANALYSIS OF DEVELOPMENT CHARACTERISTICS OF HISTORY TEACHING
METHODOLOGY BASED ON FOREIGN EXPERIENCES
Abstract. This article provides detailed information about the reforms carried out in
relation to the issues of analyzing the methodology of history teaching in accordance with the
development of mankind on the basis of domestic and foreign sources.
Key words: Historical memory, England, education, research, thought, conclusion,
humanity, culture, art, knowledge, scope, inter-ethnic relations, inter-religious relations.
АНАЛИЗ ОСОБЕННОСТЕЙ РАЗВИТИЯ МЕТОДИКИ ПРЕПОДАВАНИЯ
ИСТОРИИ НА ОСНОВЕ ЗАРУБЕЖНОГО ОПЫТА
Аннотация. В данной статье представлена подробная информация о реформах,
проводимых в отношении вопросов анализа методики преподавания истории в
соответствии с развитием человечества на основе отечественных и зарубежных
источников.
Ключевые слова: Историческая память, Англия, образование, исследование, мысль,
вывод, человечество, культура, искусство, знание, масштаб, межэтнические отношения,
межрелигиозные отношения.
KIRISH
Barchamizga ma’lumki, bugungi kunda jamiyatimizning eng muhim vazifalaridan biri bu
ta’lim tizimini tubdan isloh qilish va sifatli ta’lim tashkil etishdan iborat. Mamlakatimizda yetuk
mutahassis kadrlar yetishtirib chiqarish uchun eng avvalo yosh avlodga maktab yoshidan boshlab
yahshi bilim berib ulg’aytirmoq darkor. Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab
Respublikamizda xalq ta'limini tubdan isloh qilish, uni jahonning rivojlangan mamlakatlari
darajasiga olib chiqish masalasi kun tartibiga qo'yildi. Shu maqsadda 1992-yil «Ta'lim
to'g'risida»gi qonun e'lon qilindi. Bu hujjatda ko'rsatilgan reja va tadbirlarni amaliyotga joriy etish
davlat siyosatining ustuvor yo'nalishi deb qaraldi. Ta’limga katta e’tibor qaratildi yoshlarning
o’qishi, o’z ustilarida ishlashlari uchun juda katta sharoitlar yartildi umumiy qilib aytadigan
bo’lsak ta’lim timi tubdan isloh qilindi.
Tarix fanini o’rgatish o’sib kelayotgan yosh avlodga uni
o’rganishning yangi uslublarini, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ga asoslangan holda ishlab
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
187
chiqib, o’qish jarayoniga tavsiya etish olimlar, mutaxassislar oldida turgan dolzarb masalalardan
hisoblanadi. Iste’dodli yoshlarimizning o’z qiziqqan sohalarida yetuk mutaxassislar bo’lishlari
uchun, avvalambor tarix fanini jumladan, O’zbekiston tarixini mukammal bilishlari zarur.
O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov “…O’z tarixni bilgan,
undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz,
xalqimizni, millatimizni ana shu tarixi bilan qurollantirishimiz zarur…” ligini alohida ta’kidlab
o’tgan.
Shu o'rinda aytish joizki o'tmish va tarixiy xotira insoniyat tarixining barcha davrlarida
e’tibor markazida bo’lib kelgan. Mazkur maqolada tarix o'qitish metodikasining insoniyat
taraqqiyoti bilan mos ravishda rivojlanish xususiyatlari mahalliy va xorijiy manba’lar asosida
tahlil qilinadiTarix o’qitish deganda, tarixiy material vositasida o’quvchilarga bilim berish, ularni
milliy istiqlol ruhida tarbiyalash va kamol toptirish vazifalarini amalga oshirish zarur bo’lgan
jarayon, o’qituvchi va o’quvchilarning aqliy (ichki) hamda o’quv harakatlari (tashqi) jarayoni
tushuniladi. Tarix kursining mazmuni deganda, birinchi galda tarix dasturida belgilab berilgan
tarixiy bilimlar ko’lami, o’quv materiali: uning asl mazmuni, o’quvchilarning tarixiy materiallarni
o’zlashtirish olgan bilimlaridan foydalana bilish sohasidagi o’quv usullari, ko’nikma va malakalari
sistemasi, shu jumladan, ularni ilmiy tadqiq qilish ishlarining eng oddiy shakllarini egallashlari
ko’zda tutiladi. Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning rо‘y berishidagi asosiy
sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har tomonlama tahlil qilish tarixiy
haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil sanaladi. Ayniqsa, turli davrlarda yaratilgan tarixiy ilmiy
asarlarda mualliflarning tadqiqot masalalariga turlicha yondashuvlari va fikrlari, xulosalarning
turlichaligi, ularni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish va tarixiylik, ilmiylik hamda xolislikka
asoslanilgan eng tо‘g‘ri xulosalarni chiqarish bugungi kun tarixchi mutaxassislari oldida turgan
muhim vazifalardan sanaladi. Bugungi kunda tarix fani sohasida ta’lim olayotgan talabalar tarixga
oid asarlardan foydalanish, ularni tahlil etish kabi о‘zlashtirish uslublari, ulardan foydalanish
samaradorligini bilish haqidagi tarixiy tadqiqot uslublari va ilmiy-tarixiy haqiqatga erishish
yо‘llarini anglashi lozim.
MATERIALLAR VA USULLAR
XIX asrgacha moziy tarix ilmi sifatida ba'zan yozma ravishda, ba'zan og'zaki va asosan
adabiy yo’nalishda yozilganligini ko'ramiz. Tabiiy fanlar sohasidagi ushbu asrda yuz bergan
o'zgarishlar, shuningdek, sanoat inqilobini boshdan kechirgan mamlakatlarda tarixshunoslik va
pozitivistik yondashuv o’z ta'sirini ko'rsatdi. Ushbu davrda pozitivist tushuncha tufayli moddiy
manbalarga asoslangan tarixiy ma'lumotlar muhim ahamiyat kasb etdi. Tahlillar natijasida tarix
ilmini o'tmishdan to hozirgi kungacha juda ko'p turli maqsadlarda ishlatilganligini ko'rishimiz
mumkin. Tarix ayniqsa o'tmishga qiziqish, o'yin-kulgi, axloqiy va diniy ta'lim, siyosiy va
mafkuraviy qiziqishlarni oshirish uchun ishlatilgan. Tarix qiziqarli soha sifatida ko'rilgan va
odamlarning e'tiborini jalb qilish uchun ishlatilgan. Ayniqsa, tarixiy suhbatlar har bir davrda
odamlarning e'tiborini tortuvchi targ’ibot vositasi sifatida foydalanilgan. Tarix, shuningdek,
axloqiy va diniy bilimlarni va munosabatlarni yangi avlodlarga etkazish vositasi hisoblangan.
Ushbu maqsadga erishish uchun, ayniqsa axloqiy va diniy matnlar ishlatilgan. Bundan
tashqari, tarix bugungi kun kabi har bir davrda mafkuraviy va siyosiy maqsadlar uchun xizmat
qilgan.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
188
METADALOGIYA
Har bir davrda hokimiyatga kelish huquqini qonun tarafidan isbotlash uchun tarixiy
manbalardan foydalanilgan. Shu bilan birga, tarix shaxsiyatni rivojlantirishning kuchli vositasi
sifatida qaralgan. O'tmishda odamlarning xatti-harakatlarini tushunishga va izohlashga harakat
qiladigan ilm-fan sohasi bo'lishdan tashqari, maktab va oliygohlarda dars sifatida ham o’qitilgan.
XIX asrga kelib tarix fani vujudga kelgan majburiy va zamonaviy o'quv muassasalarining
asosiy yo'nalishlaridan biri sifatida namoyon bo'lgan. tarix bu xalqning umumiy xotirasi, o'tmish
xotirasi, ammo o'tmish xotirasi endi so'zning ma'nosida o'tmish emas. Bu hozirgi zamon
me'yorlariga muvofiq qayta tiklanadigan va qayta tiklanadigan, hozirgi zamonda odamlar
hayotining qadriyatlari va ideallariga yo'naltirilgan o'tmishdir, chunki o'tmish biz uchun mavjud
va shu tufayli rahmat. K. Jaspers bu g'oyani o'zicha ifoda etgan: "tarix biz bilan bevosita bog'liq ...
va bizni qiziqtiradigan hamma narsa, shu bilan inson uchun hozirgi zamon muammosidir.
Yevropada majburiy ta'limning paydo bo'lishi sabablari quyidagicha izohlanadi.
Armiyamaqsadlarigaxizmatqilishuchunitoatkoraskarlarnio'rgatish. Sanoat uchun zarur
bo'lgan minalarni qazib oladigan itoatkorishchilarni tayyorlash. Hukumat buyruqlariga qat'iy rioya
qiladigan davlat xizmatchilari sinfini yaratish. Sanoat institutlariga zarur bo'lgan davlat
xizmatchilarini tayyorlash. Muhim masalalar va muammolarda bir-biriga parallel ravishda
fikrlaydigan fuqarolarni tarbiyalash. Majburiy ta'limning vujudga kelish sabablari o'rganilganda,
tarix darsi o'sha davrda ta'limga yuklangan vazifalarni bajarishda muhim rol o'ynaganini ko'rish
mumkin.
NATIJALAR
Armiya, davlat va sanoat institutlariga kerak bo'ladigan itoatkor va uyg’un fikrlaydigan
shaxslarni tarbiyalashda tarix saboqlari muhim rol o'ynagan. Shu nuqtai nazardan, tarixni
o'qitishning boshlanishini tizimli dars sifatida XIX asr boshlarida zamonaviy o'quv muassasalarida
keng jamoatchilikka ta'lim berishni maqsadini amalga oshirish uchun o’qitilgan.
Bu davrda tarix fanidan juda uzoq vaqt davomida asosan milliy o'ziga xoslikni
rivojlantirish va itoatkor inson tarbiyalash maqsadda o’qitilgan. Ikkinchi jahon urushigacha tarix
saboqlari madaniyatni singdirish asosida, itoatkor va yaxshi fuqarolarni tarbiyalash maqsadida olib
borilgan. Biroq, ushbu davrda ta'lim demokratlashtirish, inson huquqlari ahamiyatiga ega bo'lish
va urushlarning oldini olishda rol o'ynashi mumkinligi haqidagi fikr tarixni o'qitish tushunchasini
o'zgartirdi. Bundan tashqari, texnologik va iqtisodiy o'zgarishlar hayotni murakkablashtirdi va
odamlar ega bo'lishi kerak bo'lgan ko'nikma va malakalar diversifikatsiya qilindi. Ushbu hodisalar
an'anaviy tarix darsini qaytadan ko’rib chiqishni talab etdi. 1960 yillarning oxirida Angliyada tarix
darsi nomlar, son va raqamlar, hamda elementlar asosida o'qitilishi tanqid qilindi. Debatlar shu
qadar avj olib ketdiki, ba'zi odamlar tarix kursini o'quv dasturidan olib tashlash kerak, chunki u
talabalarni o'sha kun sharoitida hayotga tayyorlay olmaydi degan mulohazalarni o’rtaga qo’ydi.
60-yillarning oxirida ayniqsa Angliyada tanqid natijasida tarixni o'qitishda ta’lim oluvchini tarixiy
bilim va munosabatdan tashqari kundalik hayotga qanday tayyorlashi mumkinligi keng ko’lamda
tadqiq qilindi. Ijtimoiy so’rovnomalar o’tkazildi.
Yanaham umumiy qilib aytadigan bo’lsak, Tarix
dаrslаridа o’quvchilаrning bilish fаоlligini оshirish оrqаli ulаrning erkin nutqini tа’minlаsh vа bu
vаzifаni muvаffаqiyatli bаjаrish usullаrini ishlаb chiqish, hаmdа ulаrni аmаldа qo’llаy оlish
bo’yichа mеtоdik tаvsiyalаr bеrish; bugungi kunda qo’llanilayotgan zamonaviy usullar, uslublar
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
189
va o’qitish vositalari haqida ma’lumot berish оrqаli ulаrning mustaqil fikrlashga ega bo’lishini
ta’minlash vа bu vаzifаni muvаffаqiyatli bаjаrish usullаrini ishlаb chiqish hаmdа ulаrni аmаldа
qo’llаy оlish bo’yichа mеtоdik tаvsiyalаr bеrish bugungi kunning dolzarb vazifasidir.
XULOSA
Ushbu tadqiqotlar natijasida ta’lim oluvchilar tarix darslari orqali qanday ko'nikmalarni
egallashlari mumkinligini aniqlandi. Boshqacha qilib aytganda, tadqiqot tarix darsini zamonaviy
hayot bilan qanday bog'lash mumkinligini ko'rsatishda muhim rol o’ynagan. Angliyada tarix
o’qitish sohasida olib borilgan tadqiqotlar 70-yillarda ham davom etdi. Angliyada "Maktablar
assambleyasi tarixi" loyihasi amalga oshirildi va mazkur loyiha o'quvchilar orasida tarix darsida
amaliy ko'nikma va malakalarni berish uchun ayniqsa muhim rol o’ynadi. Tarixiy muhitda binolar,
yo'llar, qasrlar, tarixiy voqealar va tarixiy ob'yektlar bo'lgan ochiq joylar kabi ko'plab elementlar
mavjud. Bundan tashqari, xotiralar, xatlar, xaritalar, gazetalar, rejalar, otkritkalar, shtamplar,
tangalar, rasmlar, kitoblar va tarixiy narsalar tarixni o'qitishga hissa qo'shadigan elementlardir.
Tarix darslarida tarixiy muhit va narsalardan unumli foydalanish orqali tarix darslarini
yanada aniqroq va samaraliroq qilish mumkin. Tarix darslarida tarixni hozirgi kunga yetkazish va
bu darslarni yanada tushunarli va qiziqarli qilishning usullaridan biri bu dars mazmuniga
materiallar tayyorlash va tegishli o'quv texnologiyalaridan foydalanishdir.
REFERENCES
1.
Sh.Mirziyoev. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.
–Toshkent: O'zbekiston 2016.
2.
Sh.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quraylik.
Toshkent. O’zbekiston 2017.
3.
I.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. Toshkent 1998
4.
Eshov B. Odilov А. O’zbekiston tarixi. 1-jild, Darslir, -Тoshkent Yangi asr avlodi. 2014.
