ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
128
TALABALARDA KREATIVLIKNI SHAKLLANTIRISH USULLARI VA
XUSUSIYATLARI
Ayosova Zarina Qurbonovna
Buxoro Innovatsiyalar Universiteti Magistranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.12682507
Annotatsiya.
Ushbu maqolada talaba yoshlarning kreativ fikrlash qobiliyatini
oshirishning samaralari va kelajak hayotga beradigan foydalari haqida, shuning bilan bir qatorda
kreativ pedagoglar sifatli ta’limning kafolati ekanligi haqida batafsil ma’lumotlar berib o‘tilgan.
Kalit so`zlar:
Kreativlik, kompetentlik, talabalarda kreativlik.
PEDAGOGICAL MECHANISMS OF ELIMINATING THE PROBLEMS OF
SOCIALIZATION IN CHILDREN DEPRIVED OF PARENTAL CARE
Abstract.
This article provides detailed information about the benefits of increasing the
creative thinking skills of young students and their future life, as well as the fact that creative
pedagogues are a guarantee of quality education.
Key words:
Creativity, competence, creativity in students.
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ МЕХАНИЗМЫ УСТРАНЕНИЯ ПРОБЛЕМ
СОЦИАЛИЗАЦИИ У ДЕТЕЙ, ЛИШЕННЫХ РОДИТЕЛЬСКОЙ ПОМОЩИ
Аннотация.
В данной статье представлена подробная информация о пользе
повышения навыков творческого мышления юных школьников и их дальнейшей жизни, а
также о том, что креативные педагоги являются залогом качественного образования.
Ключевые слова:
Креативность, компетентность, креативность студентов.
KIRISH
Ma’lumki, talabalarda bilim, ko‘nikma va malakalarni hosil bo‘lishida mazmundor,
mantiqiy fikrlashishida ulardagi ijodkorlik xususiyatlarini shakllantirishning psixologik jihatlarini
ilmiy jihatdan to‘g‘ri tadqiq qilish jarayoni talabalar va uning intellekti, ijodiy potensiallari, ijodiy
resurslarini o‘quv faoliyatiga safarbar qilish uchun zarur bo‘lgan ilmiy-amaliy tadbirlar ko‘lamini
ishlab chiqish imkonini beradi.
Tegishli ilmiy adabiyotlar tahlili (bu haqida I bobda batafsil bayon etilgan) va biz
tomonizdan masalaga daxldor tadqiqotlarni kuzatishlarimizga asoslangan ilmiy-tadqiqiy
mulohazalar bugungi kunda uzluksiz talimning barcha bosqichlarida tahsil olayotgan talabalarda
ijodiy faollik xususiyatini shakllanish jarayonini o‘rganishni va tadqiq qilishni taqozo qilmoqda.
Buning uchun esa, dastavval, ijodiy faollik xususiyatlarini shakllantirishdagi uning
psixologik jihatlari va psixologik omillar va mezonlar va tarkibiy sifatlar ko‘lamini belgilash va
ularning har birini chuqur o‘rganish lozim bo‘ladi.
Talabalarda ijodiy faollikning rivojlanish mezonlari va ko‘rsatkichlarini aniqlashda
birinchi navbatda uning o‘ziga xos sifatlarini o‘rganishimiz va ularning ichida aynan talabalik
yoshida ustuvorlik qiladigan sifatlarini aniqlab olishimiz, keyinchalik mazkur sifatni yanada
rivojlantirish va shakllantirish imkonini beradi.
Biz tomonizdan maslaga daxldor adabiyotlar taxlil talabalarda ijodiy faollik xususiyatlarini
quyidagicha tarkibiy sifatlari mavjud ekanligini ko‘rsatdi. Jumladan,
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
129
yangi narsani kashf etishga qaratilgan izlanish, axborotni qayta ishlash va o‘zgartirish
jarayoni;
intellektual faollik va faoliyatning qo‘shimcha mahsulotlariga nisbatan sezgirlik, fikrning
chuqurligi, muammoni ko‘rish qobiliyati, hayratda qolish;
bilish qobiliyati, nostandart vaziyatlarda yechim topish qobiliyati, yangi narsalarni kashf
etishga e’tibor berish, o‘z tajribasini chuqur anglash qobiliyati;
semantik moslashuvchanlik - ob’ektning asosiy xususiyatini aniqlash va undan
foydalanishning yangi usulini taklif qilish qobiliyati;
obrazli moslashuvchan moslashuvchanlik - rag‘batlantirish shaklini unda yangi
xususiyatlar va foydalanish imkoniyatlarini ko‘radigan tarzda o‘zgartirish qobiliyati;
semantik spontan moslashuvchanlik - maxsus vaziyatda turli xil g‘oyalarni ishlab chiqarish
qobiliyati;
muammolarni aniqlash qobiliyati, ko‘p sonli g‘oyalarni yaratish qobiliyati, o‘ziga xoslik -
stimullarga nostandart javob berish qobiliyati;
tafsilotlarni qo‘shish orqali ob’ektni takomillashtirish qobiliyati;
kreativlik kognitiv (umumiy aqliy qobiliyatlar) va motivatsion komponentlar bilan
ifodalangan intellektual faoliyatdir, ichki motivatsiya ustunligi, muammolarni shakllantirish va hal
qilishda ifodalangan tadqiqot kreativ faoliyati;
original yechimlarga erishish qobiliyati, qarorni bashorat qilish qobiliyati,
yuqori estetik, axloqiy, intellektual baholarni ta’minlaydigan ideal standartlarni yaratish
qobiliyati, intuitivlik, aqliy faoliyatning barqarorligi, aqliy faoliyatni anglash;
fikrlashning mustaqilligi, yordamga sezgirlik, oqilona tavakkal qilish qobiliyati, to‘siqlarni
yengib o‘tishga tayyorlik, noaniqlikka chidamlilik, boshqalarning fikriga qarshi turish istagi;
aqliy sintezning so‘nggi bosqichida stereotipli birlashmalar doirasidan chiqib ketish, keng
semantik maydon bilan ishlash qobiliyati;
aks ettirish, o‘zgartirish va qayta tashkil etish usullariga egalik qilish qobiliyati;
faoliyatga ijodiy yondashish va yangilik yaratish, qoidalarga e’tibor bermaslik, hukmda
mustaqillik, nozik xazil tuyg‘usi, tartibga e’tibor bermaslik;
yorqin temperament, fikr ravonligi - muayyan vaqt birligida vujudga keladigan g‘oyalar
soni, g‘oyalarni yuzaga keltiradigan qulaylik;
fikrning moslashuvchanligi - bir fikrdan boshqasiga o‘tish qobiliyati, o‘ziga xoslik -
umumiy qabul qilingan stereotiplardan farq qiladigan g‘oyalarni ishlab chiqish qobiliyati,
stimullarga nostandart tarzda javob berish qobiliyati;
qiziquvchanlik - muammolarga, atrofdagi vaziyatlarga sezgirlik, retseptivlik - g‘ayrioddiy
tafsilotlarga, karama-karshiliklarga va noaniqliklarga sezgirlik, bir fikrdan boshqasiga tez o‘tishga
tayyorlik;
gipotezani ishlab chiqish qobiliyati – mustaqil fikr, keyinchalik uni sinchkovlik bilan
tekshirish xususiyati;
qoniqish - kreativlik natijasi - reaksiyalarning stimullardan mantiqiy mustaqilligi,
muammolarni xal qilish, tahlil qilish va sintez qilish qobiliyati.
bu insonning g‘oyalarni ishlab chikarish, yangi va odatiy bo‘lmagan narsalarni yaratish
qobiliyatidir.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
130
ixtirochilik, bu muayyan tanqidiy vaziyatlarda qobiliyati va umidsiz bo‘lib ko‘rinadigan
oddiy bo‘shliqni yordamida xatto vaziyatni to‘g‘irlash va kerakli natijaga erishishga imkon
beradigan, muammolarni xal qilishda jasorat, ya’ni muvaffakiyatsiz bo‘lish xavfini cheklaydigan
yoki boshqalarning salbiy baxosini oladigan, muxrlanmagan yondoshuv bilan muammoni xal
qilish xususiyatidir;
kreativlik inson xayotining normasidir, kreativlik o‘ziga xos g‘oyalarni shakllantirish,
muammoli muammolarni hal qilishning g‘ayritabiiy usullarini topish qobiliyati; mazmunli va
yangi narsaga erishish;
fikr jasorati, tavakkal qilish, xayolning rivojlanganligi, muammoni ko‘rish, fikrlash
qobiliyati, qarama-qarshilikni topish qobiliyati, bilim va tajribani yangi vaziyatga o‘tkazish
qobiliyati, mustaqillik, muqobil fikrlash, fikrlashning moslashuvchanligi, o‘zini o‘zi boshqarish
qobiliyati.
Tadqiqotchi Ye.V. Xlistova o‘zining tadqiqotlarida ijodiy faollikni quyidagicha
xususiyatlarini aniqlashga muyassar bo‘ladi, ular quyidagilar, “bolaligida ham ma’lum bir bilim
sohasiga yo‘naltirilgan qiziqishning paydo bo‘lishi”, “yuqori ish qobiliyati”, “kreativlikni ruhiy
motivatsiya”, “qarshilik”, “qaysarlik” va “mehnatga ishtiyoq” kabilar .
Tadqiqotchi A.L.Yujaninova esa talabalarni ijodiy faolligining asosiy sifatlaridan deb,
“o‘ziga xoslikka intilish”, “yangisini o‘rganish”, “oddiyni inkor etish”, shuningdek, “yuqori
darajadagi bilim”, “hodisalarni tahlil qilish”, “ularni taqqoslash”, “muayyan ishda qat’iy qiziqish”,
“nazariy va amaliy bilimlarni nisbatan tez va oson o‘zlashtirish”, “ishda mustaqillik” kabi
sifatlarni sanab o‘tadi.
Ba’zi tadqiqotchilar ijodiy faollikning o‘ziga xos xususiyatlarini ajratib ko‘rsatishadi, ular
idrok etilayotgan yaxlitlik, tushunchalarni yaqinlashtirish, ehtiyotkorlik (mantiqiy, tanqidiy
fikrlash), nutq faolligi, tavakkalchilik, ma’lumotni qayta ishlash, sezgirlik va ongli ravishda qayta
ishlash uchun qulaylik va boshqalar.
Ko‘plab tadqiqotlar talabalar ijodiy faolligini - muayyan turdagi, o‘quv va kreativ faoliyat
talablariga muvofiqlik darajasini tavsiflaydigan va ushbu faoliyatning samaradorligini
belgilaydigan xususiyatlar va belgilarning sintezi ekanligini ham ko‘rsatmoqda.
Gumanistik yo‘nalish namoyondasi A.Maslou ijodiy faollikning quyidagicha eng yuqori
ehtiyojlarini hisobga oladi. Jumladan, “qiziquvchanlik”, “atrof-muhitni tushunish zaruriyati”,
“go‘zallikka estetik ehtiyoj”, “simmetriya”, “tartib va soddalik” kabilar. Tadqiqotchi yuqoridagi
elementlar ijodiy faollikka kafolat bermaydi deb hisoblaydi. Ularga erishish uchun deb takidlaydi
tadqiqotchi, fikrlash mexanizmini, ya’ni kerakli istak va irodani, zarur "motivatsion asosni" ishga
tushiradigan vosita kerak.
Psixologiya fanida ijodiy faollikni quyidagi ko‘rsatkichlari ajratib ko‘rsatiladi:
1. Motivatsiya - kreativ faollik va shaxsga yo‘naltirilganlik.
2.Intellektual va mantiqiy qobiliyat - (tahlil qilish, mavhumlashtirish, umumiy xususiyat
va turlar farqini aniqlash, xulosa chiqarish, isbotlash qobiliyati).
3. Intellektual-evristik, sezgi qobiliyatlari (gipotezani ilgari surish qobiliyati, tasavvur
qilish qobiliyati, vazifaning tarkibiy qismlari o‘rtasida yangi aloqalarni o‘rnatish, qarama-qarshilik
va muammolarni ko‘rish, bilim, ko‘nikmalarni yangi vaziyatga o‘tkazish qobiliyati, tanqidiy
fikrlash)
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
131
4. Shaxsning dunyoqarash xususiyatlari.
5. Muvaffaqiyatli o‘quv va kreativ faoliyatni ajratib turadigan axloqiy fazilatlar.
6. Estetik fazilatlar.
7. Kommunikativ va kreativ qobiliyat.
8. Ta’lim va kreativ faoliyati orqali insonning o‘zini o‘zi boshqarish qobiliyati.
Tadqiqot vazifalari yuzasidan izlanishlarimiz talabalar ijodiy faollikdagi quyidagicha
sifatlarni namayon bo‘lishini ko‘rsatdi:
1. Tahlil qilish qobiliyati. Tahlilni baholash mezonlari to‘g‘riligi, to‘liqligi, chuqurligi.
2. Umumiydan asosiyni ajratib ko‘rsatish va ahamiyatsiz (mavhum) narsadan voz kechish
qobiliyati. Baholash mezoni - izchillik, to‘g‘rilik, mulohazalar va xulosalarning chuqurligi.
3. Hodisalarni, jarayonlarni, mantiqiy bog‘liq, fikrlarni to‘liq va to‘g‘ri ifoda eta olish
qobiliyati. Ushbu mahoratni baholash mezoni to‘liqlik, chuqurlik, mantiq.
4. Obyektning to‘g‘ri ta’rifini shakllantirish, umumiy belgilar va turlarning farqlarini
aniqlash qobiliyati.
5. Tushuntirish qobiliyati, bu masala, muammo, uni hal qilish usulining mohiyatini oqilona
izohlash va ochib berishning intellektual va mantiqiy qobiliyatidan dalolat beradi. Baholash
mezoni - to‘liqlik, asoslangan mulohazalar.
6. Isbotlash, asoslash qobiliyati.
Talabalarning intellektual-evristik qobiliyatiga quyidagilar kiradi:
1. Fikrlarni ishlab chiqish, cheklangan ma’lumot sharoitida insonning intellektual va
evristik xususiyatlarini tavsiflovchi gipotezalarni ilgari surish, kreativ muammolarning yechimini
bashorat qilish, intellektual jihatdan oldindan o‘ylash va ularni yechish uchun o‘ziga xos
yondashuvlar, strategiyalar, usullarni taklif qilish qobiliyati. Gipotezalar soni, ularning o‘ziga
xosligi, yangiligi, kreativ muammoni hal qilish samaradorligi mezon hisoblanadi.
2. Tasavvur qilish qobiliyati. Bu rasm va tushunchalarni yaratish. Baholash mezoni - bu
tasvirlarning yorqinligi va o‘ziga xosligi, yangilik va xayolotning ahamiyati.
3. Xotiraning assotsiativligi, vazifa tarkibiy qismlari o‘rtasida, ayniqsa o‘xshash va
noma’lum bo‘lgan yangi aloqalarni namoyish etish va ongda o‘rnatish qobiliyati. Baholash mezoni
- bu uyushmalar soni, ularning o‘ziga xosligi, yangiligi, muammoni hal qilish samaradorligi.
4. Qarama-qarshiliklar va muammolarni ko‘rish qobiliyati. Baholash mezoni - bu
aniqlangan qarama-qarshiliklar soni, ularning yangiligi va o‘ziga xosligi.
5. Bilim va ko‘nikmalarni yangi vaziyatga o‘tkazish qobiliyati fikrlash samaradorligini
tavsiflaydi. Baholash mezoni transferning kengligi, kreativ muammolarni hal qilish uchun bilim
va ko‘nikmalarni berish samaradorligi darajasi bo‘lishi mumkin.
6. Fikrlash inersiyasini yengish. Baholash mezoni - bu tafakkurni ijodiy vazifani
fikrlashning yangi usuliga o‘tkazish tezligi, yuzaga keladigan qarama-qarshiliklarni tahlil qilishda
yangi yondashuvlar izlashda fikrlashning moslashuvchanligi.
7. Fikrlashning mustaqilligi, umuman qabul qilingan nuqtai nazarga amal qilmaslik
qobiliyatini tavsiflaydi. Baholash mezoni moslashuvchanlik va tafakkurni inversiyasi.
8. Fikrlashning tanqidiyligi - bu mulohazalarni qadrlash qobiliyati, ijodiy faoliyat jarayoni
va natijalarini to‘g‘ri baholash qobiliyati, o‘zingizning xatolaringizni, ularning sabablari va
muvaffaqiyatsizlik sabablarini topish qobiliyati. Baholash mezoni qiymatni baholash
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
132
mezonlarining ob’ektivligi, shuningdek, ularning xatolari va nosozliklari sabablarini aniqlash
samaradorligi bo‘lishi mumkin.
Yuqorida ta’kidlangan talabalar ijodiy faollik xususiyatlarining ko‘rsatkichlari mavjud
ijodiy faollik darajasini aniqlash va talabalar orasida rivojlanish uchun potensial imkoniyatlarni
aniqlash vositasi ham hisoblanadi.
Ko‘plab tadqiqotchilarning kuzatishlari talabalarda kreativ shaxs sifatlari muvaffaqiyatli
shakllanishi ehtimolligini ko‘rsatadi. Buning uchun talabalarga o‘zlarini ijodda sinab ko‘rish
uchun maksimal imkoniyatlar berilishi kerak va oddiy ishlardan boshlash kerak deb ta’kidlanadi.
Kreativ faoliyat tajribasini, unga xos bo‘lgan protseduralarni o‘rganib, talabalar allaqachon
o‘rgangan fikrlash stereotiplarini o‘zgartirish qobiliyatiga ega bo‘ladilar, stereotiplardan voz
kechishni o‘rganadilar va ilgari olingan yoki yangi tarkibni anglashga yangi yondashuvlar
quradilar.
Tadqiqotchi M.Mahmutov Oliy ta’lim holatini tahlil qilib, an’anaviy ta’limda barcha bilim,
ko‘nikmalar xotira va reproduktiv fikrlash qobiliyatini rivojlantiradigan reproduktiv
assimilyatsiya orqali olinishini mumkinligini aniqladi. Reproduktiv va kreativ fikrlash
qobiliyatlari reproduktiv assimilyatsiya natijasidir. Shunday qilib, biz har qanday ijodiy faollikni
asosini aniq bilim, ko‘nikma deb ayta olamiz. Ushbu pozitsiya o‘quv jarayonida kreativ rivojlanish
muammosini hal qilish uchun zarurdir va mazkur aniqlangan jihat talabalarni kreativlik
xususiyatlarini shakllantirishning psixologik jixati va omili bo‘lib xizmat qiladi.
Talabalarning kreativlik xususiyatlari darajasi haqida, avvalambor ularning o‘quv
jarayonidagi va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda erishgan yutuqlari orqali xulosa qilishimiz
mumkin. Ammo ijodiy faollikni o‘z vaqtida aniqlash juda muhim, bu faqat kreativ muvaffaqiyat
uchun imkoniyatdir. Talabalarni ijodiy faolligini muntazam ravishda o‘rganish va rivojlantirish
kerak, aks holda ularning ijodiy faollik qobiliyatlari asta-sekin yo‘qolib boradi.
Chet el maktablarida talabalarning ijodiy faolligiga oid testlar keng qo‘llaniladi. Jumladan,
Torrensning kreativ fikrlash testlari, Gilfordning fikrlash qobiliyati testi, Jonsonning kreativ
savolnomasi, Uilyamsning keng qamrovli diagnostika testi, Jozef, Renzulli va Robert Xartman
ekspress testlari kabilardir.
Tadqiqotchi mualliflarning fikrlariga ko‘ra mazkur testlardagi sinovning ijobiy rolini rad
qilmasdan, ularning natijalari haqida shoshilinch xulosalardan qochish kerak. Sinovlarni o‘tkazish
sharti har doim kreativ xususiyat darajasi to‘g‘risidagi ob’ektiv xulosaga ta’sir qilmaydi. Shuni
yodda tutish kerakki, testlar ijodiy faollik xususiyatlariga qaraganda bilim va ko‘nikmalarning
shakllanishiga ko‘proq ta’sir qiladi.
Tadqiqotchi D.B.Bogoyavlenskaya kreativlikni nafaqat ko‘p funksiyali jarayon sifatida,
balki butun tizimning rivojlanishi va izchil sifat darajasini belgilaydigan asosiy aloqani
tanlashingiz mumkin bo‘lgan ajralmas ob’ekt sifatida ko‘rib chiqish kerakligini ta’kidladi. Muallif
kreativ xususiyatlarni o‘rganishda ikkita yetarli birlikni oladi – intellektual faoliyat va intellektual
tashabbus, bu orqali intellektual faoliyatning davomini tushunadi.
Dj. Meyeraning ta’kidlashicha, intellektual qobiliyatning yuqori darajasi ijodiy faollikni
amalga oshirishga kafolat bermaydi. Intellekt - bu ijodiy faollik uchun zarur bo‘lgan shartdir, lekin,
uning o‘zi yetarli emas. Talabalarning ijodga moyilligi va qobiliyatini aniqlash va rivojlantirish
uchun tizimli maqsadga yo‘naltirilgan faoliyati zarur.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
133
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, ijodiy faollikni rivojlantirish jarayoni kamida ikki
bosqichdan iborat:
1) Umumiy hayotiy qobiliyat sifatida "boshlang‘ich" ijodiy faollikni rivojlantirish, inson
hayotining ma’lum bir sohasiga xos bo‘lmagan. Nozik davr 3 yildan 5 yilgacha. Hozirgi vaqtda
muhim kattalarga kreativ model sifatida tanqid qilish, ehtimol kreativlikni shakllantirishning
asosiy mexanizmi hisoblanadi.
2) O‘smirlik va yoshlik ( 13 yoshdan 20 yoshgacha). Ushbu davrda "umumiy" kreativlik
asosida "ixtisoslashgan" kreativlik: inson faoliyatining ma’lum bir sohasi bilan bog‘liq bo‘lgan,
uni to‘ldiruvchi va alternativ sifatida yaratish qobiliyati shakllanadi. O‘smir o‘zi uchun
"yaratuvchining ideal modelini" belgilab beradi, u unga taqlid qilishni istaydi. Ikkinchi bosqich
o‘z imitatsion mahsulotlarini rad etish va oldingi idealga salbiy munosabat bilan yakunlanadi.
Shaxs yo taqlid bosqichida abadiy qoladi yoki asl kreativlikka o‘tadi.
Har qanday uslubiy tizimda bo‘lgani kabi, beshta asosiy tarkibiy qismni ajratish kifoya
qiladi: maqsad, mazmun, usul va texnikalar, tashkiliy shakllar va o‘quv qo‘llanmalari.
O‘quv materialining mazmuni talabalarning kreativ rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadigan va
kreativ deb nomlanadigan misollar va topshiriqlar to‘plami, dastur, darsliklar va ijtimoiy tizim
tomonidan taqdim etilgan nazariy material va mashqlar tizimidan iborat. Kreativ vazifa yangi deb
nomlanadi yoki ozgina darajada jiddiy aqliy qiyinchiliklarga, maxsus qidirishga va uni hal
qilishning yangi usulini izlashga olib keladigan yangilik mavjud.
Tadqiqotchi Ye.N. Knyazevaning fikriga ko‘ra, ta’lim jarayonida talabalar bilan olib
boriladigan “tadqiqot usuli” ulardagi kreativ faoliyatni shakllanishiga xizmat qiladigan asosiy
usullardan biri hisoblanadi. Xususan, tadqiqotchi mazkur jarayonni quyidagicha ifodalaydi: Biz
uni asosiy deb ataganimizda, biz uni ijtimoiy zarur darajadagi kreativ faoliyat tajribasini
o‘zlashtirish uchun boshqalar bilan almashtirishning mumkin emasligini anglatadi. Tadqiqot
usulini tavsiflab, muallif shuni ko‘rsatadiki, hatto uning oddiy variantlari bo‘lsa ham, talaba
muammoni hal qilish uchun yaxlit yechim topishga, ya’ni ishning barcha bosqichlarini mustaqil
izlashga tayyor bo‘ladi va mazkur jarayon ulardagi kreativlik xususiyatlarini shakllanishiga xizmat
qiladi deb ta’kidlaydi.
Tadqiqotchi N.V. Kozlovskaya ta’kidlaganidek, "har qanday yangi va murakkab tarkibni
bosqichma-bosqich assimilyatsiya qilish qonuniga ko‘ra, kreativ faoliyat tajribasini faqat
elementar va operatsion tarzda o‘rganish mumkin. Muallif fikricha, bunday elementlarga
asoslangan assimilyatsiya asosan evristik suhbat orqali ta’minlanadi .
Tadqiqotchi Z.I. Kalmikova tomonidan ilgari surilgan talabalarda kreativlik xususiyatlarini
rivojlanishni o‘rganish tamoyillaridan biri aqliy faoliyatning “algoritmik” va “evristik” texnikasini
muntazam ravishda rivojlantirish zarurligini ta’kidlashdan iborat hisoblanadi. Bunda talabalar 2-3
ta muammoni, misollarni yechish orqali qoida, algoritm yoki evristik yechim sxemasini jamoaviy
izlashni tashkil etish kifoya .
Tadqiqotchi V.I.Andreev talabalarni kreativ faoliyatning evristik uslublarini tadqiq qiladi
va mazkur jarayonni quyidagicha izohlaydi. O‘qituvchi faoliyati (o‘quv uslublari) va talabalar
faoliyati (o‘quv uslublari) uchun evristik qoidalar tizimi, talabalarga kreativ muammolarni hal
qilish uchun intuitiv protseduralarni ishlab chiqish maqsadida pedagogning o‘quv faoliyatini
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
134
to‘g‘ri tashkilashtirishi va uni boshqaruvchanligi va o‘zini o‘zi boshqarish qonunlari va
tamoyillarini hisobga olgan holda ishlab chiqilganligi muhim hisoblanadi.
Kreativ fikrlashni rivojlantirishning samarali vositalaridan biri bu evristik vazifalardir.
Bunday vazifalar maqsadga erishish uchun aniq yo‘lni "kashf etish" (ishlab chiqish), uni
aniq tasvirlashni talab qiladi. Evristik vazifalar talabalarni kreativ izlanish faoliyatiga jalb qiladi,
ko‘plab umumiy intellektual qobiliyatlarning rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
Evristik muammolarni hal qilish talabalardagi algoritmlar bilan ishlash qobiliyatini talab
qiladi, ya’ni har qanday maqsadga erishish uchun harakatlar ketma-ketligini rejalashtirish,
shuningdek, javoblar raqam yoki bayon emas, balki harakatlar ketma-ketligining tavsifi bo‘lgan
muammolarning keng sinfini hal qilish orqili ro‘y berish mumkinligi ilmiy asoslanadi.
Muammoga kreativ yondoshish bilan muayyan vaziyatning yangi xususiyatlarini aniqlash
mumkin bo‘ladi. Bu, yechim analoglari bo‘lmagan nostandart ishlarni bajarishda ayniqsa
muhimdir. Bunday vazifalarda muammoning o‘zi har doim ham aniqlanmagan va shuning uchun
aniqlanishi kerak hisoblanadi. Shuning uchun pedagoglardan muammoli vaziyatni yaratish
qobiliyati talab qilinadi, bunda muammoni va maqbul yechim mezonlarini ajratib ko‘rsatish
muhim hisoblanadi.
Izlanishlarimiz shuni ko‘rsatadiki, talabalar uchun tashkil etilgan kreativ ta’lim ususllari
ulardagi nostandart vazifalarning bajarishlari ulardagi har xil turlari kreativlikni rivojlantirishga
yordam beradi. Jumladan, “mantiqiy tarkib”, “kombinatorial vazifalar”, “tadqiqot elementlari
bilan”, “tezkor intellekt” kabi kreativlikning o‘ziga xos komponentlarini rivojlaniga olib keladi.
Ammo bunday vazifalarni juda kam sonli talabalar maxsus tayyorgarliksiz hal qila oladilar.
Shuning uchun avval talabalarga ularni mantiqiy tahlil qilish va yechimlarni izlash uchun
maxsus texnikalarni namoyish etish lozim.
Talabalar ijodiy faolligini shakllantirish muammosi hozir, haqli ravishda, asr muammosi
deb hisoblanadi. Sababi ko‘plab tadqiqotlar ijodiy faollikning yaqqol namayon bo‘lishi asosan
o‘smirlik yoshiga borib kuzatiladi, lekin aslida ijodiy faollikning kurtaklari ilk bolalik yoshidan
boshlab shakllanishi mumkinligin ko‘rsatmoqdi. Shuningdek ko‘plab pedagoglar va psixologlar
talabalarning kreativlik xususiyatlarini aniqlashda sodda va murakaab anologiyalarga talabalarni
yakuniy javoblariga aqarab tashxis qo‘yishgan.
Mazkur masala, ya’ni talabalarda ijodiy faollikni shakllantirishda amalga oshirilgan chora-
tadbirlar jumladan, o‘qitish nazariyasi va amaliyotiga talabalarining ijodiy faolligini rivojlanishiga
yordam beradigan zarur uslublar, metodlar va o‘quv qo‘llanmalarini kiritishga yordam berdi.
Ijodiy faollikni shakllantirishda ta’lim tizimi muhim o‘rin tutadi. Oliy ta’lim o‘quv
jarayonida imkon qadar talabalar ijodiy faolligini erta aniqlash va uni shakllanish va rivojlanish
jihatlarini aniqlab, mazkur tajribani barcha talabalar faoliyatiga tatbiq etish eng dolzarb
masalarimizdan biri hisoblanadi.
XULOSA
Tadqiqotimiz shuni ko‘rsatdiki, talabalarda bunday fazilatlarni shakllantirish uchun har bir
pedagog, har bir ota-ona ijodiy faollikni mohiyati, tarkibiy sifatlari, uning mezonlari,
ko‘rsatkichlari, u haqidagi zamonaviy tadqiqotlar, ijodiy faollik darajalarini aniqlashga qaratilgan
tashxis metodlari va uni shakllantiriuvchi xususiyatga ega bo‘lgan keyslar, texnologiyalar va
treninglarni va uning o‘ziga xos psixologik modelini bilish juda muhim hisoblandi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
135
Mazkur jihatlarga aniqlik kiritish ya’ni aynan talabalarda ijodiy faollikni shakllanganlik
darajalarini aniqlash va uni rivojlantirishga qaratilgan psixologik metodlar va empirik tajribalar
keyingi paragraf va boblarimizda alohida taqdim etiladi.
REFERENCES
1.
Abdullaeva Sh.X. Pedagog professional kompetentliligini shakllantirishning ijtimoiy-
psixologik mexanizmlari. Psixol.f.d. dissertatsiyasi avtoreferati. - T.: 2019 y. - B. 36-49.
2.
G‘oziev E.G‘. Faoliyat va xulq
–
atvor motivatsiyasi. – T.: “Universitet”, 2003,
–
124 b.
G‘oziev E.G‘. Usmonova Sh. Intellekt psixologiyasi. – T.: ToshDU, Universitet, 1996, – 48
b.
3.
Davletshin M.G. Zamonaviy maktab o‘qituvchisining psixologiyasi. – T.: O‘zbekiston,
1999. – 30 b.
4.
Danilov M.A. i dr. Didaktika / B.P. Yesipov, M.A. Danilov, M.N. Skatkin, E.I. Monoszon,
S.M. Shabalov; pod red. B.P. Yesipova. - M.: Izd-vo Akad. ped. nauk, 2008, s. 503-516.
5.
Jabborov A.M. Pedagogik texnologiyaning etnik asoslari. – T.: “Zarqalam”, 2006. – 48 b.
6.
Ibragimova G.N.. Interfaol o‘qitish metodlari va texnologiyalari asosida talabalarning
kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirish. P.f.f.d (phd) dissertatsiyasi avtoreferati . - T.: 2017
y. – B. 34-38.
7.
Karimova V.M. Yangi turdagi ta’lim muassasalaridagi talabalarni mustaqil fikrlashga
o‘rgatishning psixologik muammolari. //Yangi turdagi o‘rta-maxsus o‘quv yurtlarida ta’lim-
tarbiyaning samaradorligini oshirishning psixologik muammolari. – T.: 1998, – B. 10-13.
8.
Qodirov B.R., Qodirov K.B. Kasbiy tashxis metodikalari to‘plami
9.
//Amaliyotchi psixologlar uchun metodik qo‘llanma. – T.: O‘zMU, 2003, – 94 b.
10.
Musaev O.Q. Kompetensiyaviy yondashuv asosida pedagogik qobiliyatlar kompleksini
takomillashtirish (oliy ta’lim muassasasi o‘qituvchilari misolida). P.f.f.d (phd)
dissertatsiyasi avtoreferati. Samarqand. 2019 y. – B. 28-42.
11.
Melibaeva R.N. Talabalar tafakkurini rivojlantirishning psixologik mexanizmlari. P.f.f.d.
diss avtoreferat. - T.: 2018 y. – B. 30-46
