ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
120
DIPLOMATIYA SOHASIDA MULOQOT FAOLIYATI VA NUTQ ALOQASI
Ibodullayeva Dinora Bahramjanovna
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti Xorijiy tillar kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.12682317
Annotatsiya.
Ushbu maqolada diplomatiyaga oid atamalarning ingliz va o‘zbek tillarida
qo‘llanilishining nazariy mohiyati muhokama qilinadi. Tilshunoslikda atamalarning qo‘llanilishi
haqida ham ma’lumotlar berilgan.
Kalit so'zlar:
Diplomatiya, terminologiya, tilshunoslik, termin, muqaddima, talab, shaxs.
COMMUNICATION ACTIVITY AND SPEECH COMMUNICATION IN THE FIELD
OF DIPLOMACY
Abstract.
This article discusses the theoretical nature of the use of terms related to
diplomacy in English and Uzbek languages. Information about the use of terms in linguistics is
also provided.
Keywords:
Diplomacy,
terminology, linguistics,
terminus,
preamble,
requisition, person.
КОММУНИКАТИВНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ И РЕЧЕВОЕ ОБЩЕНИЕ В СФЕРЕ
ДИПЛОМАТИИ
Аннотация.
В данной статье рассматривается теоретическая сущность
использования дипломатических терминов в английском и узбекском языках. Также
даются сведения об использовании терминов в лингвистике.
Ключевые слова:
Дипломатия, терминология, лингвистика, термин, введение,
запрос, человек.
Diplomatiyaning yuragi – muzokaralar. Bu muzokaralar jarayoni va fransuz diplomatiya
ilmiy mutaxassisining konseptiyasi bo‘yicha mashhur Fransua de Kalverning tafakkurining asliy,
zamonaviy sababi shunday deb bilinadi. Tafsilotlarga kirmasdan, “keng doira” yaratmasdan,
muzokaralar eng yorqin muloqot jarayoni ekanligini ta’kidlamoqchimiz.
Bu jarayon – muzokaralar muloqotning boshqa turlariga (suhbat, hikoyalar va boshqalar)
nisbatan mas’uliyatliroq turi ekanligini alohida ta’kidlash o‘rinli bo‘lardi.
1
Ammo shuni ta’kidlash
kerakki, diplomatiya sohasidagi aloqa faoliyati muzokaralar bilan tugamaydi, chunki boshqa aloqa
turlari mavjud:
diplomatik suhbat – diplomatic conversation, tashriflar -visits, protokol-protocol,
rasmiy va norasmiy (oddiy) xatlar – official and simple letter.
Diplomatiyada muloqot jarayoni ancha murakkab va mas’uliyatli. Shunga
ko‘ra, diplomatlar va boshqa subyektlar- xalqaro munosabatlar va diplomatiyaning
kommunikatorlari kommunikativ faoliyatning asoslari va barcha nozik tomonlarini bilishlari va
o‘rganishlari kerak. Fransua de Kallier buni shunday izohladi: “Suveren knyazlar bilan
muzokaralar olib borish sanʼati nihoyatda muhim; eng buyuk davlatlarning taqdiri
muzokaralarning yaxshi yoki yomon oʻtkazilishiga, ularni olib boruvchi vazirlarning
qobiliyatlariga bogʻliq”. Bu so‘zlar yozilganiga ikki yarim asr o‘tgan bo‘lsa-da, xalqaro
1
Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. – Л., 1989. – C.54.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
121
munosabatlarda muzokara va muloqotning o‘rnini to‘g‘ri belgilab beradi. Bu jihatni yaxshiroq
tushunish va ochib berish uchun avvalo muloqot atamasining mohiyati va mazmunini ochib berish
to‘g‘ri bo‘ladi. Muloqot jarayoni va uning elementlarini tahlil qilishda foydalaniladigan asosiy
tushunchalar va atamalarni ko‘rib chiqish tushunchalarning asosiy nuanslarini ochishga yordam
beradi:
diplomatik aloqalar– diplomatic communication.
2
Muloqot jarayonini alohida qismlarga, aloqa birliklariga - kommunikativ aktlarga bo‘lish
mumkin. Muloqot jarayonining o‘zi uzluksiz, aloqa ishtirokchilarining doimiy o‘zaro ta’siridir.
Biroq, tahlil qilish va tavsiflash uchun diskret birliklarni ajratish kerak – inson bilishi shunday
ishlaydi. Kommunikativ aktlar aloqa ishtirokchilari – kommunikantlar (jo‘natuvchi va qabul
qiluvchi), xabarlarni yaratish va sharhlashni o‘z ichiga oladi. Muloqotchilar shaxslar va jamoat
institutlari bo‘lishi mumkin
(hokimiyat-government,partiyalar-parties,diplomatik agentlar -
diplomatic agent, elchi-ambassador, diplomatik vakolatlar-diplomatic mission)
3
.
Ikkinchi holda,
biz ma’lum bir mavhumlik bilan shug‘ullanamiz, chunki oxirgi jo‘natuvchi va oluvchi har doim
bitta shaxs, bizning holatlarimizda, ehtimol, diplomatik darajaga ega bo‘lgan shaxs. Shu bilan
birga, huquq, siyosat, diplomatiya, biznes, ta’lim va boshqa ommaviy aloqa sohalarida kollegial
yoki institutsional jo‘natuvchi ko‘pincha mas’ul jo‘natuvchi sifatida tan olinadi. Odatda xabarlar
bayonotlar yoki matnlardir. Ammo og‘zaki bo‘lmagan muloqotda xabar tasvir yoki ramz (siyosiy
rahbarlar uchrashuvining fotosurati), jismoniy obyekt (minnatdorchilik belgisi sifatida sovg‘a yoki
hukm belgisi sifatida qora belgi, vizit kartasi) bo‘lishi mumkin. belgisi).
Harakatlar xabar sifatida ham tan olinishi mumkin (masalan, siyosiy arboblarning muhim
harakatlari yoki demarsh qadamlari). Xabarlar turli xil belgilardan (og‘zaki va og‘zaki bo‘lmagan)
iborat bo‘lib, ularni o‘rganish semiotika yoki semiologiya (yunoncha “belgi” dan olingan belgilar
haqidagi fan) tomonidan amalga oshiriladi. Belgilar imo-ishora tizimini, kodini yoki tilini (og‘zaki
til, ishora tili, madaniy kod, Morze kodi, dasturlash tillari va boshqalar) tashkil qiladi. Og‘zaki
bo‘lmagan vositalar, o‘z navbatida, ikki guruhga bo‘linadi: asosiy tillar (imo-ishoralar tizimi,
ammo kar va soqovlarning imo-ishora tillari emas!, pantomima, yuz ifodalari) va ikkinchi darajali
tillar (Morze), kod, nota yozuvlari, dasturlash tillari). Shuni ham ta’kidlash joizki, verbal
vositalarni tilshunoslik, noverbal vositalarni esa paralingvistika va semiotikaning ayrim bo‘limlari
o‘rganadi. Ushbu segmentda og‘zaki tilni o‘rganish bo‘yicha tadqiqot apparati eng rivojlangan –
asosan tizimli tilshunoslikda. Ushbu apparat boshqa ko‘plab ijtimoiy fanlar tomonidan o‘zlarining
qiziqish sohalarini, shu jumladan diplomatiyani tavsiflash uchun olingan.
Strukturaviy tilshunoslikda belgilarning o‘zi va ularni tashkil etuvchi shaxslar, masalan,
fonemalar og‘zaki belgilarning tarkibiy elementlari sifatida ajralib turadi. Bular daniyalik
strukturalist tilshunos L. Xjelmslev (1899-1965) atamalari. U shunday deb yozadi: “til shunday
tashkil etilganki, bir hovuch raqamlar yordamida va ularning tobora yangi va yangi tartiblari
tufayli belgilar legioni tuzilishi mumkin”. Bundan tashqari, bir darajali til belgilari yuqori darajali
belgilarning tarkibiy qismlari ekanligi aniqlandi: fonema morfemalarning tovush qobig‘ini,
morfema - so‘z va boshqalarni ajratib turadi.
2
Кунин А.В. Фразеология современного английского языка.–М;Международные отношения, 1996.–C. 32
3
Catford C. Linguistic theory of translation / C. Catford. – Oxford, 1965.–P.78.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
122
Yaxshi diplomat-muzokarachi muzokaralarda muvaffaqiyat qozonishi uchun muloqot
faoliyatining barcha nozik tomonlarini bilishi kerak. Buning uchun siz aloqa shakllari, turlari va
boshqa nuanslarini batafsil bilishingiz kerak. Yozma, og‘zaki, vizual va boshqalar kabi aloqa
shakllari bir-biridan xabarni kodlash uchun maxsus tizimlar bilan farqlanadi. Aloqa vositalari turli
xil aloqa shakllarini birlashtiradi, ko‘pincha xabarni jo‘natuvchi va qabul qiluvchi (masalan, kitob:
so‘zlar, shriftlar, rasmlar, grafiklar) o‘rtasidagi vaqtinchalik va fazoviy masofani ko‘prik qilish
uchun ba’zi texnologiyalardan foydalanadi.
4
Ommaviy aloqa vositalari (OAV) turli xil aloqa shakllarini ham o‘z ichiga olishi mumkin.
Shunday qilib, televidenie va kinoda og‘zaki til so‘zlari, rasmlar, musiqa, gazetalarda yozma til
so‘zlari, shriftlar, rasmlar va boshqalar ishlatiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, yuqoridagi
manbalarning har birining kommunikativ tili va lug‘ati sezilarli farqlarga ega.
Aloqa shakllari va vositalarining ayrim xususiyatlari ularning tabiati yoki texnologik
cheklovlari bilan bog‘liq. Demak, so‘zlar o‘tkinchidir: “
So‘z chumchuq emas, agar u uchib ketsa,
uni ushlay olmaysiz.”
So‘zlar faqat jo‘natuvchining ovozi va qabul qiluvchining eshitishi doirasida
eshitilishi mumkin. Chop etilgan materiallar vaqt va makonga nisbatan ancha chidamli; bu ba’zida
boshqaruv muammolariga olib keladi (eski hujjatlar bilan tartibsizlik). Aloqa shakllari va
vositalarining, shuningdek, kommunikativ janrlarning ayrim xususiyatlari an’anaviydir. Aloqa
vositalaridan qasddan ham foydalanish mumkin. Og‘zaki bo‘lmagan signallar (yuz ifodalari)
ko‘pincha qabul qiluvchiga xabar jo‘natuvchining alohida xohishisiz xabar beradi. Tashqi
tinglovchi og‘zaki nutq xabarini beixtiyor qabul qiluvchi bo‘lishi mumkin; Bundan kelib chiqqan
holda, aslida, muloqot paytida diplomatik odob-axloq qoidalariga qat’iy cheklovlar mavjud.
Ingliz va o‘zbek diplomatik terminlarining salmog’ini birikma terminlar ko‘proq tashkil
etadi va u birikma holida bir tushuncha beradi. Unda hokim bo‘lak tushuncha mohiyatini bildirib,
tobe bo‘lak unig nimaga xosligini belgilaydi yoki ma’noni mo‘ljallangan tushuncha hajmigacha
toraytirib ifoda etishga xizmat qiladi. Uning aniqlovchisi esa uning nimaga taalluqligini ko‘rsatib
kelgan.
REFERENCES
1.
Kobrin B.N., Golovin R.Y.Linguistic foundation of the doctrine of terms.-M. Higher.sh.k.,
1987.- P.104
2.
Savory T. The language of science: its growth, character and usage
I
T. Savory. – London:
Andre Deutch, 1953. – P.43
3.
Кунин А.В. Фразеология современного английского языка.–М; Международные
отношения, 1996.–C. 32
4.
Catford C. Linguistic theory of translation / C. Catford. – Oxford, 1965.–P.78.
5.
Narxodjayeva X. 0 ‘zbek tilida jarayon anglatuvchi terminlaming lingvistik xususiyatlari.
Filol.fan.bo’yicha.fals. dok.diss.avtoref.-Toshkent, 2017.
6.
Odilov Yo. O’zbek tilida enantiosemiya. Dok. diss. avtoref. -Toshkent, 2016.
7.
Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. – Л., 1989. – C.54.
4
Savory T. The language of science: its growth, character and usage
I
T. Savory. – London: Andre Deutch, 1953. –
P.43
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
123
8.
Ismailov G’. O’zbek tili terminologik tizimida semantik usulda termin hosil bo’lishi.
Filol.fan.nomz.diss.avtoref.-Toshkent, 2011.
