ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
80
INSONLAR BILAN MULOQOT QILISH QOIDALARI
Sagindikova Nargiza
Berdoq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti Sanʼatshunoslik fakulteti
Pedagogika va psixologiya kafedrasi docenti, Psixol.f.b.PhD.
Nurgalieva Xurshida
Amaliy psixologiya 3- A guruh talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.12673909
Annotatsiya. Maqolada inson psixologiyasi va unda xulq atvor da muhim sanalgan sifat
muloqot va uni ahamiyati shaxs psixologiyasida turgan o`rni, shuningdek, muloqot jarayonida
amal qilish kerak bo`lgan qoidalar haqida so`z boradi.
Kalit so`zlar: muloqot, shaxs, xarakter, muloqot qoidalari, og`zaki va o`gzaki bo`lmagan
nutq, noverbal muloqot turlari.
RULES OF COMMUNICATION WITH PEOPLE
Abstract. The article talks about the important quality of communication in psychology and
human behavior and its significance in personality psychology, as well as the rules that should be
followed in the communication process.
Key words: communication, personality, character, rules of communication, verbal and
nonverbal speech, types of nonverbal communication.
ПРАВИЛА ОБЩЕНИЯ С ЛЮДЬМИ
Аннатоция. В статье говорится о важном качестве общения в психологии и
поведении человека и его значении в психологии личности, а также о правилах, которых
следует придерживаться в процессе общения.
Ключевые слова: общение, личность, характер, правила общения, вербальная и
невербальная речь, виды невербального общения.
Har bir inson ijtimoiy muhitda faoliyat olib borar ekan doimo boshqalar bilan aloqada
bo'ladi. Odamlar o'rtasidagi muloqot o'zaro muloyim va xushmuomala bo'lishi uchun siz
shaxslararo nizolarni oldini olishga yordam beradigan ma'lum qoidalarga amal qilishingiz kerak
va ularning so'zsiz rioya qilish suhbatdan keyin yoqimli taassurot qoldirishga yordam beradi.
Inson muloqotga kirishda dastlab nutq etikasiga e'tibor qaratishi lozim. Nutq etikasi -
axloqiy, tarixiy va madaniy an'analarga asoslangan munosib nutq xatti-harakatlari qoidalari
to'plami. Nutq odob-axloqining asosiy printsipi paritet - muloqotda barcha tomonlarning tengligi.
Ko'pincha odob-axloq qoidalari boshqa odamlarni xursand qilish va ularning ko'zlarida
yaxshiroq ko'rinish uchun kuzatiladi.
Etika va odob-axloq o'rtasidagi farqning mohiyati shundaki, axloq tashqi kuzatish uchun
mavjud bo'lmagan fikrlash sohasida shakllanadi. Odob faqat tashqi muhitda namoyon bo'ladi.
Odob shaxsning psixologik va ijtimoiy tomonlarini, axloqiy va motivatsion tomonlarini
aks ettiradi.
Muloqotni ikki turga bo'lish mumkin:
➢
og'zaki;
➢
og'zaki bo'lmagan;
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
81
Og'zaki muloqot so'zlar yordamida amalga oshiriladi va yozma va og'zaki turlarga
bo'linadi. Og'zaki muloqotning har qanday shaklida tildan foydalanadi. Til deganda ularni bir so'z,
so'ngra bitta gap yoki fikrga birlashtirgan belgilar va usullar tizimi tushuniladi. Og'zaki
muloqotning asosini nutqiy vaziyatlar tashkil qiladi. Ularni quyidagilarga bo'lish mumkin:
➢
nutq - ma'lumotni etkazish uchun tildan foydalanish;
➢
tinglash - tushunarli tilda ma'lumotni qabul qilish;
➢
yozish - nutqni yozma shaklga o'tkazish;
➢
o'qish - qog'ozdan tanish tildagi matnni takrorlash;
Og’zaki bo’lmagan muloqotni idrok etish qiyinroq, lekin uning asoslarini tushunish orqali
siz suhbatdoshingizni yaxshiroq tushunishingiz va uning haqiqiy munosabati va his-tuyg’ularini
ko’rishingiz mumkin. Agar og’zaki bo’lmagan muloqot vositalarini ko’rib chiqsak, u suhbat
davomida his-tuyg’ularning har qanday tashqi ko’rinishini o’z ichiga olishi mumkin.
Shu bilan birga, muloqot davomida imo-ishoralardan foydalanish ham muloqotning go'zal
kechishiga yordam beradi. Imo-ishoralar - qo'llar va boshning harakatlari. Odamlar o'rtasida
ma'lumot uzatishning ushbu usuli mavjud bo'lganlarning eng qadimiysi sifatida tan olingan.
Mimika - bu yuz mushaklarining harakati. Muloqot paytida suhbatdosh uchun asosiy
ma'lumot lablar va qoshlar tomonidan amalga oshiriladi. Alohida-alohida, yuz ifodalarining bir
qismi sifatida ko'z bilan aloqa qilishni ko'rib chiqishga arziydi. Vizual kontaktlar ham ma'lum
ma'noga ega:
-
Ishbilarmonlik ko'rinishi - bu holda siz sherigingizning peshonasiga qaraysiz, bu yanada
jiddiy muhit yaratishga yordam beradi.
-
Ijtimoiy qarash ko'zlar va og'iz orasidagi uchburchakka qaratilgan. Bu vaziyatni
tinchlantirishga va uni yanada do'stona qilishga yordam beradi.
-
Yon tomonga qarash ko'pincha dushmanlik yoki mensimaslik belgisi sifatida ko'riladi.
Pantomima - butun tananing harakatlari. Bu holat, turish va yurishni o'z ichiga oladi.
Yurish paytida muloqot qilishda barcha suhbatdoshlar bir xil yurish tezligidan, afzalroq,
bir xil yurishdan foydalanishlari kerak.
Odamlar o'rtasidagi muloqotni tartibga soluvchi juda ko'p qoidalar orasida eng muhim va
universal bo'lgan bir nechtasini ajratib ko'rsatish kerak. Birinchidan, suhbatdosh bilan ko'z
aloqasini o'rnatish. Muloqot paytida siz ko'pincha sherigingizning ko'zlari bilan chalg'itishingiz
kerak. Aks holda, suhbatda suhbatdosh kerak emasligi va boshqa ba'zi narsalar muhimroq
ekanligini his qilishingiz mumkin. Suhbatdoshingizga yaqin bo'lmaslikka harakat qiling.
Ko'pchilik siz uning shaxsiy makonini buzyapsiz deb o'ylashadi, bu ko'pincha suhbatda
kelishmovchilikka olib keladi. Optimal masofa - bir metr.
Biror kishini ism bilan chaqirish ko'proq mos ekanligini bilishingiz kerak.
Suhbatdoshingizni ism-sharifini to'g'ri shaklda chaqirsangiz, uning nazarida siz juda
muloyim odam bo'lasiz va sizning so'rovlaringizni rad etish qiyinroq bo'ladi. Ammo ismni tez-tez
tilga olish, ayniqsa bir shaklda zerikarli bo'ladi. Suhbatdoshingizga noqulaylik tug'dirmaslik uchun
unga qanday qilib eng yaxshi tarzda murojaat qilishni aniqlashga arziydi.
Doimiy ravishda sherigingizning kayfiyatini kuzatib boring - bu suhbatga kuchli ta'sir
qiladi. Agar sizning kayfiyatingiz yaxshi yoki o'rtacha bo'lsa, yana bir bor tabassum qilganingiz
ma'qul, agar kayfiyatingiz yomon bo'lsa, sabablarini bemalol bilib olganingiz ma'qul. Har bir
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
82
inson, kimdir uning muammolari bilan qiziqayotganini bilishdan mamnun. Ammo shu bilan birga,
siz fikrlarni "o'qishga" urinmasligingiz kerak - bu sizning suhbatdoshingizni sizdan qaytarishi
mumkin. Ular sizga hayot muammolari haqida gapirmaguncha kutish yaxshidir.
Muloqot paytida siz doimo suhbatdoshingizni eshitishingiz kerak. Har kim bu masala
bo'yicha suhbatdoshning fikrini eshitmasdan har qanday maslahat berishni boshlashi mumkin.
Bu pozitsiya sizning so'zlaringiz va maslahatlaringizning samimiyligiga shubha tug'dirishi
mumkin. Siz suhbatdoshingizni tinglashingiz, uning holatini to'liq tushunishingiz, uning istaklari
va imkoniyatlarini tushunishingiz kerak. Bu sizning bir-biringiz bilan muloqot qilishni
osonlashtiradi.
Har kuni biz turli odamlar bilan suhbatni boshlaymiz. Majburiy qoidalarga qo'shimcha
ravishda, faqat ma'lum bir odamlar doirasi bilan muloqot qilishda qo'llanilishi kerak bo'lgan
vaziyatli qoidalar mavjud.
Do'stlar bilan yoki kundalik hayotda muloqot qilishda ko'p odamlar chegaralar yo'qligiga
ishonishadi. Tez-tez o'tkir hazillar, boshqa odamlar oldida "laqablar" dan foydalanish, baland
ovozda gapirish - bu do'stlikni mustahkamlamaydi, aksincha.
Bolalar bilan muloqotda bo'lganingizda, bolalar siz aytgan narsalarni qilmasligini yodda
tutishingiz kerak. Bolalar sizning xulq-atvoringizni boshqalarga yoki sizga ko'rsatishi mumkin va
siz kabi keksalar va kattalar bilan muloqot qilishadi. Siz bolalarga faqat o'zingizning jismoniy
kuchingiz bilan bosim o'tkaza olmaysiz, chunki keyinchalik katta va kichik bolalar bu usulni sizga
qo'llashadi. Har doim ular bilan umumiy til topish va har qanday vaziyatdan chiqish kerak, shunda
hamma baxtli bo'ladi. Bolaning tengdoshlari bilan muloqotiga alohida e'tibor berilishi kerak.
Ishbilarmonlik muhitida siz har doim o'z fikrlaringizni qisqa, ammo lo'nda, bema'ni va
keraksiz ma'lumotlarsiz ifodalashingiz kerak. Turli masalalarni hal qilishda doimiy ishdagi
hamkasblaringizni tinglash va ularning fikrlarini inobatga olish zarur. Nafaqat nutq, balki yozish
madaniyati ham yuqori darajada saqlanishi kerak.
Telefonda muloqot qilishda doimo xushmuomala bo'lishingiz kerak. Agar begona odam
sizga qo'ng'iroq qilsa ham, uning qo'ng'iroq qilish maqsadini bilishga harakat qiling. Shuni esda
tutish kerakki, qo'ng'iroqqa tezda javob berish yaxshidir - har qanday odam samaradorlikni
yoqtiradi.
Telefonda gaplashish uchun bir qator qoidalar mavjud:
-
Ertalab soat 9 dan oldin yoki 21 dan keyin qo'ng'iroq qilish tavsiya etilmaydi.
-
Suhbat salomlashish iborasi bilan boshlanishi kerak.
-
Har doim o'zingizni ismingiz bilan tanishtiring, ayniqsa siz notanish yoki deyarli
tanimagan odamga qo'ng'iroq qilsangiz.
-
Suhbatdoshingiz suhbatlashish uchun qulay yoki yo'qligini bilib olishingiz kerak.
-
Telefon suhbatlari uzoq davom etmasligi kerak.
-
Suhbat do'stona ohangda o'tkazilishi kerak.
-
Fikrlar qisqacha ifodalanishi kerak.
-
Suhbatdoshingiz barcha kerakli narsalarni aytganiga va o'rganganiga amin bo'lganingizdan
keyingina suhbatni tugatishingiz kerak.
Nogironlar bilan muloqot qilishda bag'rikenglik va sabr-toqat ko'rsatish kerak.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
83
Kasalliklariga qaramay, ular bilan teng huquqli muloqot qilishingiz kerak. Ularning
muloqot doirasi boshqalarniki kabi katta bo'lishi kerak, chunki hozir inklyuziya jarayoni qizg'in
pallada.
Muloqot madaniyati har doim bolalikdan ota-onalar, do'stlar va maktab muhiti tomonidan
belgilanadi. Ko'pincha, bolalik davrida ishlatiladigan aloqa modellari kattalar sifatida muloqot
qilishda samarali bo'lmasligi mumkin. Muloqot samarali bo'lishi uchun ba'zi qoidalarga rioya
qilish kerak:
-
Suhbatdosh bilan aloqa o'rnatish kerak. Busiz aloqa o'z ma'nosini butunlay yo'qotishi
mumkin.
-
Nutqda bir xil tempni saqlab turish kerak.
-
Xuddi shunday tana pozitsiyasini olish tavsiya etiladi.
-
Siz ko'p yoki gulli gapirmasligingiz kerak. Nutqning aniq bo'lishi eng yaxshisidir.
-
Og'zaki bo'lmagan aloqa vositalariga doimo e'tibor bering.
-
Suhbat oxirida suhbatdoshlar bir-birlarining fikrlarini va so'zlarini to'g'ri tushunganmi yoki
yo'qmi, degan xulosaga kelish yaxshiroqdir.
Muloqot odobi tushunchasi barcha muloqot normalarining yig'indisini o'z ichiga oladi.
Bu qoidalarni hech kim bitta to‘plamga jamlagani yo‘q, lekin ularga har qanday bilimli va
odobli kishi amal qilishi kerak. Zamonaviy dunyoda har qanday ijtimoiy maqomga ega bo'lgan
odamlar bilan aloqa o'rnatish uchun turli vaziyatlarda odamlar bilan nizosiz muloqot qilish
qoidalarini bilish kerak. O'zini hurmat qiladigan har bir kishi samarali muloqot madaniyatini
o'rganishi kerak. Odamlar bilan muloqot qilishning barcha qoidalari bilan shaxsiy eslatma yozish
mumkin. Jinsi, irqi, ijtimoiy mavqei va yoshidan qat'i nazar, muvaffaqiyatli inson bo'lishga
intilganlar odob-axloq qoidalarini bilishlari kerak.
REFERENCES
1.
Сагиндикова Н.Ж. Талабалар ўқув фаолиятида масъулиятнинг гендер хусусиятлари.
T.:«Fan va texnologiya», 2016, 120 бет. УДК:159.947.23
2.
Sagindikova. N.J. Responsibility and its manifestation in youth psychology International
Journal of Mechanical and Production Engineering Research and Development
(IJMPERD) ISSN(P): 2249–6890; ISSN(E): 2249–8001. Vol. 10, Issue 3, Jun 2020,
11849–11854 © TJPRC Pvt. Ltd
www.tjprc.orgю.
3.
Psychology of personality and lifestyle / Ed. Shorokhova E. V. - M .: Nauka, 1987, pp. 27
– 29
4.
http://dspace.univer.kharkov.ua/handle/
5.
https://journalppw.com/index.php/jpsp/article/view/2294
