656
FAVQULODDA VAZIYATLAR VA ULARNING TURLARI, TABIIY TUSDAGI
FAVQULODDA VAZIYATLAR.
Muradov Sirojiddin
Karimov Bohodir
Siddiqova Madinabonu
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti
“Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi” kafedrasi o‘qituvchilari.
Qarshi, O‘zbekistan
https://doi.org/10.5281/zenodo.11403246
Annotatsiya.
Maqolada O‘zbekiston Respublikasi 1999 yil 20 avgustdagi “Aholini va
hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
to‘g‘risida”gi qonunning qabul qilinishi, favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida
davlat siyosatini og‘ishmay amalga oshirish, haqiqiy xavf-xatar manbalarini va ularning tabiatini
anglab etish har bir kishiga o‘zini yuz berishi mumkin bo‘lgan avariya, halokat, tabiiy ofatlardan
muhofaza qilinganini sezish imkoniyatini beradi. Maqola mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi
yunalishlari talablari, mehnat muhofazasi va xavfsizlik mutaxassislari hamda keng izlanuvchilar
uchun muljallangan.
Kalit so‘zlar va iboralar
: “Fuqaro muhofazasi, fuqarolarning huquq va majburiyatlari,
texnogen.”
EMERGENCIES AND THEIR TYPES, NATURAL COLOR EMERGENCIES.
Abstract.
In the article, the adoption of the Law of the Republic of Uzbekistan on August
20, 1999 "On the Protection of Population and Territories from Natural and Man-made
Emergency Situations", consistent implementation of state policy in the field of emergency
protection, real sources of danger and understanding their nature gives everyone the opportunity
to feel that he is protected from possible accidents, disasters, and natural disasters. The article is
intended for the requirements of labor protection and technical safety directions, labor protection
and safety specialists, and general readers.
Key words and phrases:
"Civil protection, rights and obligations of citizens, man-made."
ЧРЕЗВЫЧАЙНЫЕ СИТУАЦИИ И ИХ ВИДЫ, ЧРЕЗВЫЧАЙНЫЕ
СИТУАЦИИ ЕСТЕСТВЕННОГО ЦВЕТА.
Аннотация.
В статье принято Закона Республики Узбекистан от 20 августа
1999 года «О защите населения и территорий от чрезвычайных ситуаций природного и
657
техногенного характера», последовательной реализации государственной политики в
области чрезвычайных ситуаций. , реальная опасность Понимание источников опасности
и их природы позволяет каждому чувствовать себя защищенным от возможных аварий,
катастроф и стихийных бедствий. Статья предназначена для требований направлений
охраны труда и технической безопасности, специалистов по охране труда и технике
безопасности, а также широкого круга читателей.
Ключевые слова и фразы:
«Гражданская защита, права и обязанности граждан,
техногенная».
KIRISH.
Tabiiy xususiyatli
favqulodda vaziyatlarga 3 xil ko‘rinishidagi falokatlar kirib, ular
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 oktyabrdagi “Texnogen, tabiiy va
ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar tasnifi to’g’risida” gi 455-son qarorida ko‘rsatib o‘tilgan
1
.
TABIIY XUSUSIYATLI FAVQULODDA VAZIYATLAR
Sodir bo`ladigan xar qanaqa tusdagi tabiiy ofatlar mamlakatning iqtisodiyotini izdan
chiqishiga, ko`plab insonlarning o`limiga yoki xayot faoliyatining buzilishiga, tabiatning
zararlanishiga va boshqa salbiy oqibatjarga olib keladi. Butun jahon “Qizil Xoj” hamjamiyati
tashkilotining ma`lumotlariga qaraganda tabiiy ofatlardan ko`rilayotgan moddiy va ma`naviy zarar
miqyosi butun dunyoda yuqori tezlikda ortib bormoqda. Ayniqsa, o`tgan XX asrda tabiiy
ofatlardan 11 mln. dan ortiq insonlarning o`limi va juda katta miqyosda moddiy zararlar ko`rilgan.
Shunga o`xshash xolat XXI asrning o`tgan 8 yili davomida xam kuzatildi. Jumladan, 2004
yil Xind okeanidagi “ Sunami ” dan - 300 ming; 2005 yil AQSHdagi “ Katrina ” to`fonidan - 200
ming; 2005 yil Kashmirdagi (Pokiston) yer silkinishidan - 78 ming; 2008 yil “Myanma” to`fonidan
130 ming; 2008 yil Xitoydagi “Sechuan” yer silkinishidan 62 mingdan ortiq odamlarning o`limi
yuz berdi.
Tabiiy xususiyatli favqulodda vaziyatlarga 3 xil turdagi vaziyatlar kiradi
Geologik xavfli Hodisalar:
odamlar oʻlimiga, maʼmuriy-ishlab chiqarish binolarini, texnologik asbob-uskunalarning,
energiya taʼminoti, transport kommunikatsiyalari va infratuzilma tizimlarining, ijtimoiy
1
О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 oktyabrdagi “Texnogen, tabiiy va ekologik tusdagi
favqulodda vaziyatlar tasnifi to’g’risida” gi 455-son qarori
658
yoʻnalishdagi binolarining va uy-joylarning turlicha darajada buzilishiga, ishlab chiqarish va
odamlar hayot faoliyatining izdan chiqishiga olib kelgan zilzilalar;
odamlar oʻlimiga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin boʻlgan va xavfli hududdan
odamlarni vaqtincha koʻchirishni yoki xavfsiz joylarga doimiy yashash uchun kuchirishni talab
qiluvchi yer kuchishlari, togʻ oʻpirilishlari va boshqa xavfli geologik hodisalar.
Gidrometerologik xavfli hodisalar:
odamlar oʻlimiga, aholi punktlarini, baʼzi sanoat va qishloq xoʻjalign obyektlarini suv
bosishiga, infratuzilmalar va transport kommunikatsiyalari, ishlab chiqarish va odamlar hayot
faoliyati buzilishiga olib kelgan va shoshilinch koʻchirish tadbirlari oʻtkazilishini talab qiladigan
suv toshqinlari, suv toʻplanishi va sellar;
aholi punktlaridagi, sanatoriy, dam olish uylaridagi, sogʻlomlashtirish lagerlaridagi
odamlarning, turistlar va sportchilarning jarohatlanishiga va oʻlimiga olib kelgan yoki olib kelishi
mumkin boʻlgan qor koʻchkilari, kuchli shamollar (dovullar), jala va boshqa xavfli
gidrometereologik hodisalar.
Favqulodda epidemiologik, epizootik va epifitotik vaziyatlar:
oʻlat, vabo, sargʻayma isitma kabi siyrak uchraydigan kasalliklarni keltirib chiqargan
alohida xavfli infeksiyalar;
odamlarda uchraydigan yuqumli kasalliklar rikketsiyalar-epidemik toshmali terlama,
Bril kasalligi, Ku-isitma;
zonooz infeksiyalar- Sibir yarasi, quturish;
virusli infeksiyalar-SPID;
epidemiya-alohida xavfli infeksiyalarga tegishli boʻlmagan, yuqish manbai bitta yoki
yuqish omili bir xil boʻlgan odamlarning guruh boʻlib yuqumli kasallanishi , bir aholi punktida-
50-kishi va undan ortiq;
aniqlanmagan etiologiya bilan guruh boʻlib kasallanish-20 kishi va undan ortiq;
tashxisi aniqlanmagan bezgak kasalligi-15 kishi va undan ortiq;
oʻlim yoki kasallanish darajasi oʻrtacha statistik darajadan 3 baravar va undan ortiq
boʻlgan vaziyat;
zaharli moddalar bilan zaharlanish-jabrlanganlar soni-10 kishi, vafot etganlar soni-2
kishi va undan ortiq;
oziq-ovqatdan ommaviy zaharlanish-jabrlanganlar soni-10 kishi, vafot etganlar soni-2
kishi va undan ortiq;
epizootiya-hayvonlarning ommaviy kasallanishi yoki nobud boʻlishi;
659
epifitotiya-oʻsimliklarning ommaviy nobud boʻlishi.
Tabiiy ofat
- bu tabiatda yuz beradigan favquloddagi o‘zgarish bo‘lib, u birdan, tezlikda
insonlarning mo‘tadil yashash, ishlash sharoitlarini buzilishi, odamlarning o‘limi hamda qishloq
xo‘jalik hayvonlarining, moddiy boyliklarning buzilishi va yo‘q bo‘lib ketishi bilan tugaydigan
hodisalardir.
Tabiiy ofatlarning turlari xilma-xil: yer silkinishi, suv toshqini, kuchli shamol, yong‘in,
qurg‘oqchilik, yer surilishi va boshqalar. Bu xildagi tabiiy ofatlar bir-biriga bog‘liq holda hamda
bog‘liq bo‘lmagan holda, alohida yuzaga kelishi mumkin. Ya’ni bir tabiiy ofat boshqa ofat
oqibatida yuzaga kelishidir. Masalan, o‘rmonda yong‘inlarning kelib chiqishi, tog‘li joylardagi
ishlab chiqarish portlashlari, karyerlarni ishga solishda, platinalar qurishda yerning surilishiga,
qorlarning ko‘chishi va boshqa ofatlarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.
Hech narsaga bog‘liq bo‘lmagan tabiiy ofatlar juda katta miqyosda va turli vaqtlargacha
bir necha soniya, daqiqadan (yer surilishi, yer silkinishi, qor ko‘chishi) bir necha soatlargacha
(kuchli qor va yomg‘ir yog‘ishi), hatto kun va oygacha (suv toshqini va yong‘in bo‘lishi)
cho‘zilishi mumkin. Lekin bu xildagi tabiiy ofatlar hamma joylarda ham yuzaga kelavermaydi.
Jumladan, yer silkinishi, yer surilishi ofatlari ko‘proq tog‘li hududlarda kuzatiladiki, buni
oqibatida nafaqat insonlar, balki iqtisodiyot tarmoqlari, hatto atrof-muhit qattiq shikastlanadi.
Yana kuchli yog‘ingarchilik, qor yog‘ishi natijasida suv toshqini kuzatiladiki, oqibatda,
fuqarolarning yashash joylari, sanoat korxonalari, temir va magistral yo‘llar, gidrotexnik
inshootlar izdan chiqadi. Xuddi shunga o‘xshash ta’sirlar yer surilishi, qor ko‘chishi, qurg‘oqchi-
lik, kuchli shamollar ta’sirida ham kuzatilib, oxir oqibatda insonlar katta, ham ma’naviy, ham
moddiy zarar ko‘radilar. Ammo, barcha tabiiy ofatning turlari hamma joyda ham
kuzatilavermaydi. Tabiiy ofatning har qaysi shakllari o‘zlarining fizik ma’nosiga, kelib chiqish
sabablariga, tavsifiga, kuchiga va tashqi atrofga ta’sir ko‘rsatish xususiyatlariga ega.
Bu tabiiy ofatlar bir-biridan farq qilishidan qat’iy nazar, ular bir umumiy xususiyatga ega.
Ya’ni ularning ta’siri juda keng miqyosda bo‘lib, o‘zini o‘rab turgan atrof-muhitga juda
katta ta’sir kuchini ko‘rsatadi hamda insonlar ruhiyatiga jiddiy zarba beradi. Shuning uchun, bu
tabiiy ofatlarni o‘z vaqtida bilib, uning tavsiflari va sabablari aniq o‘rganilsa, ularni oldini olish
yoki zarar keltirish xususiyatlari bir muncha kamaytirilgan bo‘ladi. Shu tariqa tabiiy ofatlardan
keyingi qilinadigan xatti-harakatlarni va ofat oqibatlarini tezroq hal qilish imkoniyatlariga ega
bo‘linadi. Tabiiy ofatlarga qarshi kurash choralaridan biri bu xalqni o‘z vaqtida voqif etish
hisoblanadi. Bu esa tabiiy ofatdan keladigan zararlarni bir muncha kamaytirish imkoniyatini
vujudga keltiradi. Yana tabiiy ofatlar yuz berganda xalqqa ma’naviy yordam berish chora-
660
tadbirlari va qilinadigan birlamchi ishlarni to‘g‘ri tashkil etish shakllari eng asosiy vazifalardan
hisoblanadi. Bu ishlarning bosh-qoshida fuqarolar muhofazasi organlari turib, ular ofat yuz bergan
joyda (urush davrimi, tinchlik davrimi baribir), xalqni bu ofatlardan muhofaza etish va falokat yuz
bergan joydan hammani bexatar joyga ko‘chirish omillarini amalga oshiradi. Qaysi yerda yuqori
intizom, aniq belgilangan chora-tadbirlar bo‘lsa, o‘sha yerda har qanday ekstremal sharoitlarda
harakat qilish ishlari va ularning natijalari yuqori bo‘ladi (ma’naviy talofot va moddiy yo‘qotish).
Suv toshqini va uning talofatlari.
Keyingi vaqtlarda respublikamiz hududining ko‘pchilik qismida gidrometerologik
holatning keskin o‘zgarishi tufayli, aholining hayot faoliyatini, tabiatini, moddiy resurslar sifatini
izdan chiqaruvchi favqulodda vaziyatlar (sellar, suv toshqinlari, qor ko‘chkilari, kuchli shamollar,
qurg‘oqchilik va h.k.) kuzatilmoqda.
Bunday holatlarning yuzaga kelishiga biologik va meterologik o‘zgarishlarni hisobga
olmaslik, yangi yerlarni o‘zlashtirishda qo‘yilgan xatoliklar, sug‘orish tizmida zamonaviy
texnologik usullarni joriy etilmaganligi sabab bo‘lmoqda.
1998 yilda Favqulodda vaziyatlar vazirligi ma’lumotiga ko‘ra respublikamiz hududida
600 ga yaqin ko‘chki, sel va suv toshqinlari bo‘lgan bo‘lsa, ularning zararli oqibatlari natijasida
16 ming aholi jabrlanib, ko‘rilgan moddiy zarar esa 100 mln. so‘mdan ortiqni tashkil etgan.
Mutaxassislar xulosasiga ko‘ra respublikamiz hududida 238 ta xavfli ko‘llar, 46 ming kv. km
hududlar suv va sel toshqinlari ro‘y beradigan xavfli joylar, 1000 ga yaqin xavf sodir bo‘lishiga
olib keluvchi daryo va soylar mavjudligi aniqlangan.
Suv toshqini
ham tabiiy ofatlar ichida eng xavflisi hisoblanadi. Suv toshqini deb daryo,
ko‘l, hovuzlardagi suv sathining keskin ko‘tarilishi natijasida ma’lum maydonlardagi yerlarni suv
tagida qolishiga aytiladi.
Suv toshqiniga turli omillar sababchi bo‘ladi:
Kuchli yomg‘ir yog‘ish oqibatida (jala, sel quyishi);
Qorlarni surunkali erishi natijasida;
Kuchli shamol esishi natijasida;
Oqar daryolardagi muzliklarni yig‘ilib, sun’iy to‘g‘on hosil qilishi;
Tog‘ jinslarining nurashi, surilishi yoki boshqa sabablar bilan suv saqlash
omborlarining buzilishi oqibatida.
Kuchli yomg‘ir yog‘ishi natijasida suvlarning sathi keskin ko‘tarilib, daryo, ko‘llarga
sig‘maydi va natijada ekin maydonlarni, turar-joylarni, yo‘llarni suv bosadi va ularni izdan
chiqaradi. Bulardan tashqari, elektr energiya, aloqa uzatgichlar, meliorativ tizimlar ishdan chiqadi,
661
chorva mollari, qishloq xo‘jalik ekinlari yo‘q bo‘lib ketadi, xom ashyolar, yoqilg‘i, oziq-ovqatlar,
mineral o‘g‘itlar va boshqalar yaroqsiz holga keladi yoki yo‘q bo‘lib ketadi. Shular natijasida juda
katta moddiy zarar ko‘rilib, insonlar o‘limi bo‘lishi mumkin.
Suv toshqini ofati turli joylarida, jumladan, O‘zbekistonda ham tez-tez bo‘lib turadi.
Masalan, 1991-95 yillarda ko‘pgina viloyatlarida Xorazm, Buxoro, Surxondaryo,
Qashqadaryo, Jizzax, Sirdaryo va boshqa joylarda juda katta ekin maydonlari suv ostida qolib,
oqibatda katta miqdorda moddiy zarar ko‘rildi. Jumladan, 750 ming ga. paxta, 28 ming ga. poliz,
20 ming gektar mevazorlar, shuningdek 21 ming turar joy binolari, 100 dan ortiq bolalar
bog`chalari va maktablar, 250 km avtomobil yo`llari, 113 ta ko`priklar va 200 km dan ortiq
sug`orish inshoatlari yaroqsiz xolatga keldi.
2009 yil oktyabr oyida Fillipinda yomg`irning surunkali yog`ishi kuchli suv toshqinlarini
yuzaga keltirib xududlarni, yashash va ish joylarini, ko`priklarni va yo`llarni vayronaga aylantirdi.
Bu xam yetmaganday namgarchilikning xaddan tashqari yuqori bo`lishi oqibatida tog` oldi
joylarida ko`chkilar yuz berdi. Bu ofatdan 2,5 mln odamlar zarar ko`rib, xavfli xududlardan 30
ming axoli xavfsiz xududlarga evakuatsiya qilindi va ko`rilgan moddiy zarar miqyosi bir necha
10 mln AQSH dollirini tashkil qildi. Shuningdek 2009 yilda Turkiyaning 15 mln aholisi bo`lgan
Istambul shaxrida tinimsiz yoqqan yomg`ir, 2m balandlikdagi suv toshqinini yuzaga keltirib,
minglab uylarni, yo`llarni vayronaga aylantirdi.
Daryolardagi suvning oqimiga teskari yo‘nalishda esadigan kuchli shamol ham uni
sathini ko‘tarib yuboradi va natijada suv toshqini yuz beradi. Bu xildagi toshqin Sankt-
Peterburgdagi Neva daryosida kuzatilgan. 1997 yil noyabrda Vyetnamda ham juda kuchli shamol
oqibatida suv toshqini bo‘lib, katta miqyosdagi uy joylar, moddiy resurslar suv tagida qolib,
ko‘plab odamlar halok bo‘lishgan.
Oqar daryolarda suvlarning sathida muzliklar hosil bo‘lishi va bu muzliklar yig‘ilib
suvning oqimiga qarshi to‘siqlar (to‘g‘on) hosil qilishi natijasida ham suv toshqini ro‘y beradi. Bu
xildagi toshqin 1992 yilda Qoraqalpog‘iston Respublikasida Amudaryo oqib o‘tadigan uchta
hududda kuzatilgan. Bu ofatning oldini olish uchun hamma choralar bajarila bordi va oxir-
oqibatda harbiy samolyotlar yordamida to‘siq bo‘lib turgan muz to‘g‘onlari portlatish yo‘li bilan
yo‘q qilindi. Bu ofat natijasida Bo‘zatov tumanining ko‘pgina yerlari vayronaga aylanib, elektr
tokini o‘tkazuvchi manbalar, texnikalar ishdan chiqdi. Aspantoy, Porlitov, Qiziljar va Aliovul
punktlariga olib boruvchi yo‘llarni suv bosishi oqibatida aloqadan uzilib qoldi. Ofat oqibatlarini
bartaraf qilishda 3200 dan ortiq aholi, 3026 bosh qora mollar xavfsiz joylarga ko‘chirildi va
Porlitov, Qiziljar va Aliovullarga boradigan 26 km yo‘llar ta’minlandi. Bu ofatdan ko‘rilgan
662
moddiy zarar yuz million so‘mni tashkil qilgan. Bunday holatlardagi suv toshqinlari dunyo
miqyosida juda tez-tez bo‘lib turadi.
Suv toshqini kanallar va suv saqlaydigan omborlarning turli sabablarga ko‘ra ishdan
chiqishi oqibatida ham kuzatilishi mumkin. Umuman kanallar, suv omborxonalari - suv energiyasi,
suv yo‘llari hamda suvning o‘zidan foydalanish maqsadida quriladi. Hozirgi kunda MDH
davlatlarida suv sig‘imi 1 mln. m
3
dan ortiq bo‘lgan suv omborlari 1 mingga yaqin bo‘lib, ularning
suv sathi 116000 km
2
ga teng. Xuddi shunga o‘xshash O‘zbekistonda ham 54 ta suv saqlaydigan
omborxonalar qurilgan, ulardan 10 tasi qo‘shni Respublikalari chegarasida joylashgan. Jumladan,
Qayroqqum, Rog’un, (Tojikiston), Tuyamo‘yin (Turkmaniston), Taxtagul (Qirg‘iziston),
Chordarya (Qozoqiston) va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin.
Respublikamizga tegishli bo‘lgan suv omborxonalarida 55,5 mlrd. m
3
dan ortiq suv
saqlanib, ular orqali asosan qishloq xo‘jaligini suv bilan ta’minlab, katta iqtisodiy samara olinadi.
Lekin shu bilan birga bunday gidrotexnik inshootlar biror sabablarga ko‘ra buzilsa, saqlanayotgan
suvning ta’siri insonlarga, uy hayvonlariga, atrof-muhitga juda katta jiddiy zarar keltiradi. Shunga
o‘xshash katta hajmdagi suv Tuyamo‘yin suv omborida 5 km
3
dan ortiq, Qayroqqum suv omborida
esa 4 km
3
dan ortiq suv saqlanib, mabodo biror sababga ko‘ra ombor qismlari talofot ko‘rsa, Jizzax,
Sirdaryo, Samarqand, Buxoro viloyatlarini suv bosadi. Agar Taxtagul suv ombori talofot ko‘rsa
(unda 19 km
3
suv saqlanadi) butun Farg‘ona vodiysi viloyatlarini suv bosishi ehtimoli bor. Boshqa
suv saqlash omborxonalari uchun ham shunga o‘xshash fikrlarni aytish mumkin. Shuning uchun
suv saqlaydigan omborxonalarni har xil falokatlardan asrash uchun hamma turdagi omillar, ehtiyot
choralari ko‘rib qo‘yilgan bo‘lishi zarur. Jumladan, birlamchi va ikkilamchi saqlovchi platina
qurish, har bir platinalar temir betonli qorishmalardan tayyorlanishi va boshqa saqlovchi omillar
belgilanishi zarur. Afsuski, bunday chora-tadbirlar to`liq, mukammal tarzda belgilanishiga har
doim ham jiddiy e`tibor berilmaydi. Hozirda, Tojikiston xududida bahaybat Rog’un GES
qurilishini davom ettirish to`g’risidagi 2009 yilda qabul qilingan hukumat qarori Markaziy Osiyo
davlatlarini tashvishga solmoqda. Ma`lumki, ushbu GES qurilishi XX asrning 80-yillarida
boshlanib, keyinchalik muayyan sabablarga ko`ra to`xtab qolgan edi. Chunki o`sha davrda ushbu
gidroinshoot loyihasi to`laqonli ekspertizadan o`tkazilmagan bo`lgan, oradan shuncha vaqt
o`tgandan so`ng, zamonaviy loyiha va konstruktorlik andozalari talablariga mos bo`lmagan eski
loyiha asosida ish boshlangani, albatta tashvishli holat. Zero, ushbu GES qurilishi uchun tanlangan
xudud 9-10 ballik seysmik aktivlikka egaligi va tektonik yoriq chiziqda joylashganligi nazarda
tutilsa, baladligi 350 m dan iborat to`g’onda sodir bo`lishi mumkin bo`lgan texnogen buzilish
qanday halokatli oqibatlarga olib kelishini tasavvur qilish qiyin emas. Undan tashqari, ushbu
663
gidroinshoot qurilishi natijasida butun Markaziy Osiyo mintaqasi xududlarida katta ekologik
o`zgarishlar ro`y berishi hamda suv taqsimotidagi buzilishlar ko`lami ortishi, tabiiy. 2010 yil BMT
Sammiti mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag`ishlangan yalpi majlisida Mamlakatimiz
Prezidenti I. Karimov ta’kidlaganidek: “Ko`plab xalqaro ekologiya tashkilotlari va nufuzli
ekspertlar tavsiya qilayotganidek, ushbu daryolardan shu miqdordagi energetika quvvatlarini olish
uchun nisbatan xavfsiz, ammo ancha tejamkor GES lar qurilishiga o`tish oqilona yo`l bo`lur edi”.
Suv toshqini xavfida quyidagi vazifalar bajarilishi talab etiladi:
suv toshqini xavfi
haqida aholini ogoh etish; razvedka va kuzatuv ishlarini olib borish; FVDT kuch va vositalarini
jalb etish; qutqaruv va tiklov ishlarini olib borish; kerak bo‘lganda aholini va moddiy boyliklarni
xavfsiz joylarga evakuatsiya qilish; suv toshqini bo‘lgan xudulardagi korxona va tashkilotlarning
ishlab chiqarish jarayonini qisman yoki butunlay to‘xtatish; suv bosgan hududlarda qutqaruv
tizimlari va boshqa tizimlar kerakli texnika va suzuvchi vositalar yordamida odamlarni qutqarish
va evakuatsiya qilish ishlarini olib boradi. Qutqaruv ishlarida ishtirok etuvchilar odamlarni suvdan
qutqarish bo‘yicha tajribaga, hamda qutqarilganlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish
tajribalariga ega bo’lishi lozim.
Kuchli shamol, qurg‘oqchilik va uning oqibatlari.
Kuchli shamol, qurg‘oqchilik ofatlari ham gidrometerologik favqulodda vaziyatlar turiga
kirib, ularning tabiat va jamiyatga salbiy ta’sirlari ortib bormoqda. Jumladan, 1970 yil 13 noyabrda
Pokistonning sharqiy hududlarida bo‘lgan kuchli shamol oqibatida 10 ml. aholi talofot ko‘rdi.
Shundan 500 ming kishi halok bo‘ldi va bedarak yo‘qoldi. Shunga o‘xshash salbi oqibatlar 2002
yilda Rossiyada, 2003, 2004 yilda AQSHning bir qancha hududlarida kuzatilgan kuchli dovullar
oqibatida ham ro’y bergan.
Kuchli shamol va insonlar hayotiga va iqtisodiyot tarmog’iga jiddiy zarar yetkazadigan
ofatdir. Bu ofat uzoq davom etuvchi va buzish kuchiga ega. Bu ofatning tezligi 30-90 m/s ga
yetadi. O‘rta Osiyo mintaqalarida shamolning kuchi 40-60 m/s ga, O‘zbekistonning Xovos,
Bekobod tumanlarida esa 50-60 m/s tashkil etadi. Kuchli shamolni paydo bo‘lishi, ya’ni
atmosferada muvozanatning buzilishi natijasida havo oqimi juda katta tezlikda harakatlanib, ba’zi
joylarda, u aylanma (voronka) harakatga kelib qoladi. Bunday ofat oqibatida odamlarning halok
bo‘lishi, inshootlarning buzilishi, ekinzorlarning payhon etilishi, elektr, aloqa tarmoqlarining
izdan chiqishi va boshqa oqibatlarga olib keladi. Shuningdek, kuchli shamol esganda odamlar, uy
hayvonlari yuradigan yo‘llardan adashadilar, simyog‘ochlar, daraxtlar ag‘anaydi, uylarning
tomlari buzilishi natijasida odamlar turli darajada jarohat oladilar. Masalan, 1997 yilda 2maydan
3mayga o`tar kechasi Qashqadaryo viloyatida kuchli shamol ta’sirida 156838 ga qisloq xo`jalik
664
ekinzorlari, 12 km elektr tarmoqlarining shikastlanishiga, 250 turar joy uylarini, 79.5 km
avtomobil yo`llarini suv bosishiga, 393 bosh yirik shoxli qoramolar, 7254 bosh qo`y, echkilar, 26
bosh ot va 13 ming 280 ta xonaki parrandalarning o`limiga olib kelganligi ma’lum.
Bu ofatdan saqlanishning yana bir omili - ofat haqida odamlarni o‘z vaqtida ogoh
qilishdir. Albatta, hozirgi paytda ob-havoni bir necha kun oldindan ayta oladigan zamonaviy
uslublar yaratilganki, bularning bergan ma’lumotlari asosida nafaqat odamlarni, balki uy
hayvonlarini, moddiy boyliklarni falokatdan asrash, buzilishini yoki yaroqsiz holga kelishini
oldini olish mumkin.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, kuchli shamol ofati yuz berganda fuqaro muhofazasi
tizimlari davlat organlari xodimlari boshchiligida qutqaruv va buzilgan joylarda tiklash ishlarini
bajaradi, jabr ko‘rganlarga birlamchi tibbiy yordam ko‘rsatadi.
Qurg‘oqchilik ofati
ham
O‘zbekistonga xos bo‘lib, ilgari bunga deyarli e’tibor
berilmagan. Lekin keyingi yillarda ekologiyaning haddan tashqari buzilishi, suv resurslaridan
noto‘g‘ri foydalanish va boshqa sabablar oqibatida bizning mintaqada ham bunday ofat aynan
hozirgi paytda kuzatilmoqda.
Qurg‘oqchilikda odamlarni o‘limi, daraxtlar, ekinzorlarning qurishi, kuchli
yong‘inlarning chiqishi va turli xil kasalliklarning tarqalishiga imkoniyat yaratiladi. Takidlash
joizki, O‘zbekistonda qurg‘oqchilik muammosi Orol dengizi bilan bog‘liqdir.
Respublikamiz Prizidenti Islom Karimov «O‘zbekiston XX asr bo‘sag‘asida:
xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» kitobida ta’kidlaganidek:
«Yaqin-yaqinlargacha cho‘lu-sahrolardan tortib olingan va sug‘orilgan yangi yerlar haqida
dabdaba bilan so‘zlanardi. Ayni chog‘da ana shu suv Orolda tortib olinganligi, «jonsizlantirib
qo‘yilganligi» xayolga kelmasdi, endilikda Orolbo‘yi ekologik kulfat hududiga aylandi».
Ma’lumki, Orol dengizi suvi yildan yilga kamayib, qurib bormoqda. Buning oqibatida dengizga
yaqin bo‘lgan joylarda dov-daraxtlar, ekinzorlar qurib, turli xil kasalliklar ko‘payib bormoqda.
Ma’lumotlarga ko‘ra, Amudaryo suvining bor-yo‘g‘i 10 foiz miqdori Orol dengiziga quyilmoqda.
Ammo hozirgi vaziyatda dengizga quyilayotgan suv hajmidan ko‘ra atmosferaga bug‘lanayotgan
suv miqdori bir necha barobar ko‘pdir. Shu sababdan, Orol dengizi suvining balandligi ancha
pastga tushib ketgan. Endi Orolni ilgarigi holatiga qaytarish uchun unga taxminan 50 km
3
suv
quyish kerak, bu degan so‘z butun boshli Sirdaryo suvini to‘liq quyish bilan barobardir.
Qor ko‘chkisining sabablari va oqibatlari.
Tog‘larning tik yon-bag‘irlaridan qor
massasining pastlik tomon ag‘darilib yoki sirpanib tushishiga tog‘ ko‘chkisi deyiladi. Baland
tog‘larning ustiga ko‘p qor yog‘ib, uning qalinligi ortadi va o‘z og‘irlik kuchi ta’sirida zichlashib,
665
qayta kristallanib, yonbag‘irlikka pastlikka qarab osilib turadi va natijada uning qalinligi oshgan
sari turg‘unligi susayib boradi. Kuchli shamol ta’sirida mana shunday qor massasi harakatga kelib
pastlik tomon siljiy boshlaydi yoki ag‘darilib tushadi. Qor ko‘chkisida suriluvchi massaning hajmi
bir necha ming m
3
dan million m
3
gacha tashkil yetadi. Qor ko‘chkilari quruq yoki ho‘l bo‘lishi
mumkin. Agar qorning ustki qismi biroz muzlagan bo‘lib, uning ustiga qalin qor yog‘ib pastga
qarab siljisa, quruq ko‘chki hosil bo‘ladi. Agar qor erigan suvga shimilib, uning tagi ho‘llanishi
natijasida pastga ag‘darilishi ho‘l ko‘chki hosil bo‘ladi. Ho‘l ko‘chkilar 20-50 km/soat tezlikda,
quruq ko‘chkilar esa 100 km/soat, ba’zan 300-400 km/soat tezlikda siljiydi. Qor ko‘chkilari pastga
qarab harakat qilganda, yon-atrofdagi qor massalarini hamda tog‘ jinslarini o‘zi bilan surib ketadi.
Mana shuning natijasida qor massasi kattalashib, hajmi bir necha mln. m
3
ga, tezligi esa soatiga
250-350 km ga yetib, o‘z yo‘lidagi o‘rmonlarni sindirib ketadi, imorat va inshootlarni vayron
qiladi, oqibatda juda katta moddiy zararni keltirib, insonlar o‘limiga sabab bo‘lishi mumkin.
Katta hajmli qor ko‘chkilari asosan 25-60
0
li qiyalikda kuzatiladi. Sirti tekis, o‘t bilan
qoplangan qiyaliklar qor ko‘chkisi xavfli bo‘ladigan joylar hisoblanib, butali, toshli joylar qor
ko‘chkisiga to‘sqinlik qiladi. Shuning uchun o‘rmonzorlarda qor ko‘chkisi juda kam kuzatiladi.
Masalan, 1990 yilning 13 iyulida Pomir tog‘ining eng yuqori cho‘qqisida yer silkinishi oqibatida
katta hajmdagi qor massasi ko‘chib, pastlikka 5300 m balandlikda joylashgan alpinistlar lageriga
qulab tushgan va oqibatda 40 nafar odam qor ostida qolgan. 1999 yil 21 noyabrda ko‘p miqdorda
qor yog‘ishi natijasida «Qamchiq» dovonining 157-167 km larida sodir bo‘lgan. Bu ofat oqibatida
29 odam halok bo‘ldi, 19 kishi turli jarohatlar olgan va 73 kishi sovuqda uzoq muddat qolib ketgan.
Favqulodda vaziyatlar vazirining buyrug‘iga ko‘ra tezkor guruhlar hodisa yuz bergan
joyga yetib kelib, tegishli chora-tadbirlar ko‘rilgan. Ko‘rilgan tadbirlar oqibatida 34 ta turli
rusumdagi avtomobillar qor uyumi ostida qolganligi, 6 ta mashinani qor chuqurlik tomon surib
tushirganligi aniqlanib zudlik bilan ular qutqarilgan. Ofat yuz bergan joyga Toshkent, Farg‘ona,
Andijon, Namangan viloyatlari avariya qutqaruv bo‘limlari, «Najotkor» Respublika qidiruv-
qutqaruv markazi, Chirchiq shahri «Haloskor» maxsus harbiylashtirilgan qidiruv qutqaruv qismi
o‘z texnik vositalari bilan jalb qilinganlar. Ular yo‘llarni qor uyumlaridan tozalab, odamlarni
xavfsiz joylarga olib chiqilib, jabr ko‘rganlarga birinchi tibbiy yordam va boshqa ko‘maklarni
ko‘rsatganlar. Umuman, bu ofat oqibatida 400 ta transpor vositasi va 1200 dan ziyod yo‘lovchi
qutqarib qolingan.
Hozirgi vaqtda tog‘li hududlarda maqsadli qurilishlar (suv omborlari, geslar, dam olish
uylari, davolanish maskanlari) qurilishi munosabati bilan qor ko‘chkilari bo‘lishi mumkin bo‘lgan
hududlar aniqlanib, o‘rganilib tegishli tadbirlar qilingan. Qor ko‘chkilarini oldini olish uchun
666
muhandislik choralarini ko‘rish (tog‘ yon-bag‘irlari tekislanib, supalar tashkil etish, daraxtzorlar
barpo etish, harakatga keluvchi qor uyumlarini yo‘qotish, to‘siqlar o‘rnatish va boshqa
himoyalanuvchi vositalar qurish) talab etiladi.
Sel, uning xususiyatlari va talafotlari.
Tog‘ hududlarida kuchli yomg‘irlarning
yog‘ishi, muzlik va qorlarning tez erishi natijasida hosil bo‘lgan daryo toshqinlarini, tog‘ yon
bag‘rilarida nuragan tog‘ jinsi bo‘laklarini suv oqimi bilan tekislikka tomon oqizib tushirilishi sel
hodisasi deb yuritiladi. Sel oqimi massasining taxminan 50-60 foizi turli kattalikdagi tog‘ jinsi
bo‘laklaridan, o‘simlik va daraxt bo‘laklaridan iborat bo‘ladi. Sel oqimining davomiyligi
ko’pincha, 0,5-2 soatdan 12 soatgacha, tezligi 5-8 m/s dan 12 m/s gacha etishi mumkin, sel
massasining zichligi esa 1,2-1,9 t/m
3
ni tashkil etadi.
Sel oqimlarining tezligini 3 guruhga bo`lish mumkin: juda tez (100 ming m
3
dan ko`p sel
massasining harakati, 6-10 yilda bir marta ), o`rtacha (10 dan 100 ming m
3
, 2-3 yilda bir marta) va
kuchsiz (10 ming m
3
dan kam ). Bunday fizik ko‘rsatkichlarga ega oqim juda katta kuch bo‘lib,
iqtisodiyot tarmoqlariga sezirarli zarar keltiradi, oqim yo‘lida uchragan suv inshootlarini,
yo‘llarni, qishloq va shaharlarni, bog‘larni, ko‘priklarni vayron qilib ketadi, ulkan maydonlarni
loy, qum, tosh qatlamlari bilan ko‘mib tashlaydi.
Sel
- arabcha so‘z bo‘lib, tog‘lik hududlardagi suv toshqini ma’nosini anglatadi.
Sel
oqimlari o‘zi bilan olib keladigan qattiq zarrachalarning o‘lchamiga qarab uch
guruhga bo‘linadi:
suv-toshli sellar;
loyqa sellar;
aralash sellar.
Yer yuzasida yuz bergan ofatli sellarga misol qilib, 1934 yilining yangi yil kechasi
AQSHning Los-Anjeles shahri atrofida kuzatilgan sel oqimini ko‘rsatish mumkin. Shu kuni
shaharga yaqin Kordelyera tog‘ida kuchli yomg‘ir yog‘ib, uning miqdori 538 mm.ni tashkil etgan.
Yomg‘ir tinishidan sal oldinroq tog‘dan katta tezlikda suv toshqini pastga harakat qilgan.
Bu suv toshqini 100 m masofagacha yoyilib unga yaqin bo‘lgan ikki shahar - Lya Kreket
va Montero shaharlariga katta talofat yetkazgan. Suv oqimi to‘lqinining balandligi 6 m.gacha
yetgach, o‘z yo‘lida 500 ta ko‘prikni, bir qancha imoratlar va inshootlarni vayron qilgan,
qanchadan-qancha odamlarni boshpanasiz qoldirgan.
Markaziy Osiyoda eng kuchli sel oqimlari Qozog‘iston Respublikasining Olma-Ota
shahridan o‘tuvchi, shahar nomi bilan ataluvchi daryo vodiysida kuzatilgan. Masalan, 1921 yil 8
iyun kuni kechqurun yuz bergan sel oqimi natijasida shaharga olib kelingan tog‘ jinslari 100
667
mingta vagonga jo bo‘lgan. Bu ofat natijasida 400 dan ortiq kishi halok bo‘ldi. Sel oqimining
vujudga kelishiga tog‘lik hududlardagi qorlar va muzliklarning erishi, kuchli yomg‘ir yog‘ganligi
sabab bo‘lgan.
Olma-Ota shahri va uning atrofida juda ko‘p talofotli sel oqimlari kuzatilgan. Ulardan
yana biri Medeo sel to‘g‘oni qurilgandan keyin, 1973 yil 15 iyul kuni ro‘y bergan. Shu kuni kuchli
yomg‘ir ta’sirida baland tog‘likdagi tabiiy ko‘l to‘g‘onlarining buzilishi natijasida kuchli sel oqimi
hosil bo‘lgan. Bu oqim taxminan 2 soat davom etib, uning sarfi 2000-3000 m
3
/s ga etgan va Medeo
to‘g‘oniga 400 000000 m
3
sel massasi olib kelib tashlangan. Ertasi kuni sel qayta takrorlanganda
Medeo seli to‘g‘ondan oshib ketishiga atigi 6 m masofa qolgandi. Agar sel to‘g‘ondan oshib
harakatlansa, Olma-Ota shahriga juda katta xavf tug‘dirishi mumkin edi. Shuning uchun buni
oldini olish maqsadida to‘g‘ondagi suv asta sekin chiqarib yuborilib, to‘g‘onning balandligi 150
m gacha ko‘tarilgan.
O`zbekiston Respublikasining Toshkent, Qashqadaryo, Surxandaryo va Farg`ona
viloyatlarining tog`lik xududlari sel ofati bo`ladigan zonalar hisoblanadi. Oxirgi 100 yil ichida
O‘zbekiston Respublikasi hududida 2500 dan ortiq sel oqimlari kuzatilgan. Bulardan 1400 dan
ortig‘i loyqa, 350 dan ortig‘i suv-toshlik, 650 dan ortig‘i aralash sellardir. Respublikamizning
Farg‘ona vodiysida, Toshkent oldi hududlarida sel oqimlari tez-tez kuzatilib turiladi. Sel oqimlari
Respublikamiz hududida bahor mavsumida va yozning birinchi oyida yuz beradi. Bunga sabab
hududimiz joylashgan mintaqaning tabiiy sharoiti bo‘lib, bahor oylaridagi kuchli jala, yomg‘irlar,
haroratning issiq kelishi, tog‘larda muzlik va qorlarning tez erishi, daryo o‘zani qiyaligining 3-5
0
dan kattaligi, suv yig‘ish maydonida zarrachalari bog‘lanmagan bo‘shoq tog‘ jinslarining
mavjudligi asosiy omillardan bo‘lib hisoblanadi. Masalan, 1998 yil yozda havoning birdan issib
ketishi natijasida Qirg‘iziston Respublikasining O‘sh viloyati tog‘laridagi qorlarni erishi tezlashib,
buning oqibatida 1998 yilning 7 iyulidan 8 iyulga o‘tar kechasi katta suv oqimi paydo bo‘lgan. Bu
oqim Shohimardon soyga qo‘shilib, uning suv sig‘imini 200 m
3
/s ga ko‘paytirib yuborgan va
kuchli oqim natijasida 52 ta xo‘jalik, 36 ta dam olish maskanlari zarar ko‘rgan. 8-9 iyul kunlari
odamlarni Shoximardon qishlog‘idan ko‘chirish ishlari boshlangan. Bu ofat oqibatida 104 ta odam
jasadlari, 68 ta har-xil hayvonlarning tanalari topilgan. Kuchli sel oqimi natijasida 15 km gaz
o‘tkazish, 14 km avto yo‘l, 4 ta yirik avtomobil ko‘prigi, 3 km suv o‘tkazish tizimlari, 3 km elektr
uzatish tarmoqlari yaroqsiz holatga kelgan, 200 dan ortiq savdo shaxobchalari butunlay vayron
bo‘lgan. Bu tabiiy ofat oqibatlarini bartaraf etishga 2000 ga yaqin fuqarolar, 438 ta texnikalar jalb
qilingan.
668
2002 yilning iyul oyida xuddi shu yerda Vodil qishlog‘ida sel ofati ro‘y berdi. Ofat
o‘chog‘i Qirg‘izistoning Qadamjoy tumanidan boshlangan kuchli jala yomg‘iri oqibatida
Shohimardonsoy daryosidagi suv sathi keskin ko‘tarilib, Vodil qishlog‘iga katta sel oqimi yopirilib
keldi. Bu ofat Vodio qishlog‘i hududlaridagi uylarga, yo‘llarga, ekinzorlarga, kommunikatsiya
tizimlariga katta zarar yetkazgan.
Sel oqimlarining oldini olish, ularga qarshi kurashish, sel bo‘lishi mumkin bo‘lgan
maydonlarni aniqlash, ularni vujudga kelish sabablarini chuqur o‘rganish, atrof-muhitni muhofaza
qilishning asosini tashkil etib katta xalq xo‘jalik ahamiyatiga ega. Shuning uchun sel hodisasini
bartaraf qilish maqsadida olib boriladigan ishlar ilmiy, amaliy xulosalarga, chora-tadbirlarga
asoslangan bo‘lishi maqsadga muvofiq.
Bular quyidagilardan iborat:
1.
Sel bo‘lishi mumkin bo‘lgan daryolarning suv yig‘ish maydonlarida doimiy kuzatish
ishlarini olib borish. Bunda suv yig‘ish maydonida bo‘shoq tog‘ jinslari yig‘ilishining oldini olish,
oqar suvlar oqimiga to‘sqinlik qiluvchi tabiiy va sun’iy to‘siqlardan tozalash ishlari;
2.
Sel oqimi yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan daryolarning suv yig‘ish maydonlarini
muhofaza qilish, ya’ni bu maydonlarda o‘simlik dunyosini saqlash, daraxtlar va butalarni kesish,
maydonlarda shudgorlash va sug‘orish ishlarini olib borishni chegaralash;
3.
O‘rmon xo‘jaliklarini rivojlantirish, ya’ni tog‘ yon-bag‘rilarida butalar va
daraxtlarning ekilishini yo‘lga qo‘yish talab etiladi, chunki bu o‘simliklar tog‘ jinslari qatlamlarini
mustahkam ushlab turadi, qor erishini sekinlashtiradi, yer yuzasini yuvilishdan saqlaydi;
4.
Tog‘li hududlardagi daryolarning o‘zanida suv oqimini boshqaruvchi inshootlar
qurish, tabiiy, sun’iy to‘g‘onlarni tartibga solish, temir yo‘l, avtomobil yo‘llari ostiga sel
o‘tkazuvchi katta diametrli quvurlar yotqizish ishlarini tashkil etish.
Sel oqimiga qarshi kurashish uslubini tanlash maqsadida maxsus muhandis-geologik
qidiruv ishlari olib boriladi. Olingan natijalardan (har tomonlama tahlil qilish asosida)
o‘rganilayotgan hudud uchun xarita tuziladi.
Bu xaritada:
sel kuzatiladigan;
sel kuzatilishi mumkin bo‘lgan;
sel kuzatilmaydigan maydonlar ajratiladi.
Sel kuzatiladigan va kuzatilishi mumkin bo‘lgan joylarning iqlim sharoitiga, geologik
o‘zgarishlarga, vujudga kelishi mumkin bo‘lgan sel oqimi kuchiga qarab kurashish usullari
669
tanlanadi, tadbir choralari belgilanadi. Tog‘lik hududlarda shaxsiy imoratlarni qurish ishlari sel
xavfi xaritasi bilan tanishgan holda, maxsus tashkilotlar ruxsati asosida olib borilishi kerak.
Xulosa
qilib ta’kidlash mumkinki, yuqorida aytilgan hamma ofat turlari O‘zbekistonga
xos xarakterlidir. Shuning uchun shu o‘lkada yashovchi har bir fuqaro yuqoridagi aytilgan tabiiy
ofatlardan qo‘rqmasdan, esankiramasdan, yuqori tashkilotlar, fuqarolar muhofazasi organlari
tomonidan beriladigan har bir ko‘rsatma, yo‘riqnomalarga qat’iyan rioya etib, harakat qilish zarur.
Bunda hech qanday o‘zboshimchalik, odamlarni bezovtalantirish, xavfsirash, faqat o‘z manfaatini
ko‘zlaydigan harakatlarni qilish ta’qiqlanadi. Qayerda yuqori intizom, chuqur ishlangan omillar
bo‘lsagina, o‘sha yerda ofat oqibatlari tugatilib, hayot tezda o‘z iziga tushib ketadi.
REFERENCES
1.
Dustkabilovich R. O. et al. Modern lectures and methods of organizing problematic
lectures //Проблемы науки. – 2020. – №. 2 (50). – С. 46-49.
2.
Хужакулов А. Х. Значение инновационных технологий в организации
самостоятельной работы студентов в системе высшего образования //Вестник науки.
– 2023. – Т. 2. – №. 4 (61). – С. 113-117.
3.
Рахимов О. Д. и др. Неиспользуемые возможности: дистанционного образования в
Узбекистане //Научный журнал. – 2021. – №. 3 (58). – С. 72-75.
4.
Rakhimov O. et al. Methodology for using forsight technology in training future ecologists
in Uzbekistan //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 462. – С. 03048.
5.
Каримов С. М. и др. Нормативно-правовая база в области гражданской защиты в
Республике Узбекистан //Теоретические и прикладные вопросы комплексной
безопасности: Материалы. – 2019. – С. 36.
6.
Rashidov N. S. et al. Stepped plow with cutting disc for tillage of sloping fields //IOP
Conference Series: Earth and Environmental Science. – IOP Publishing, 2022. – Т. 1076.
– №. 1. – С. 012023.
7.
Хужакулов А. Х. У. Использование серы в сельском хозяйстве Узбекистана и
обучение требованиям безопасности //Проблемы науки. – 2021. – №. 6 (65). – С. 96-
102.
8.
Berdimuratov P. et al. Seeder of exact seeding of seeds of cotton on the crest with drip
irrigation //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2021. – Т. 264. – С. 04044.
9.
Норбаев Э. К., Хужакулов А. Х. У. Доля затрат на эксплуатацию техники для
подготовки кормов //Life Sciences and Agriculture. – 2020. – №. 4. – С. 21-24.
670
10.
Muradov S., Xujaqulov A., Eshmuxamedov L. ORGANIZING TRAINING ON THE
CAUSES OF EMERGENCY SITUATIONS, CHARACTERISTICS AND ACTION AT
THE FOCUS OF INJURY //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С.
247-264.
11.
Muradov S. et al. EMERGENCY EPIDEMIOLOGICAL, EPIZOOTIC AND
EPIPHYTOTIC SITUATIONS. PARTICULARLY DANGEROUS INFECTIONS THAT
CAUSE CONTAGIOUS AND COMMON DISEASES //Modern Science and Research. –
2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 52-89.
12.
Muradov S. et al. STANDARDS OF SAFETY REQUIREMENTS FOR PRESSURE
CABINETS, APPARATUS AND GAS EQUIPMENT //Modern Science and Research. –
2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 159-180.
13.
Xakim o‘g‘li X. A. MUHANDISLIK YO ‘NALISHI TALABALARING
UMUMKASBIY TAYYORGARLIGIGA QO ‘YILGAN TALABLAR //PROSPECTS
AND MAIN TRENDS IN MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 1. – №. 6. – С. 60-63.
14.
Muradov S. et al. NATURAL EMERGENCIES, INFECTIOUS DISEASES //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 416-441.
15.
Muradov S. et al. MOVEMENT OF CHICTONIC PLATES, ORIGIN OF
EARTHQUAKES //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 401-415.
16.
Muradov S. et al. STUDY OF THE HISTORICAL STAGES OF THE SCIENCE OF
LABOR PROTECTION //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 350-
365.
17.
Muradov S. et al. CHECKING KNOWLEDGE OF LABOR PROTECTION //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 386-400.
18.
Muradov S. et al. MAIN CONTENT AND COMPONENT PARTS OF THE SCIENCE"
SAFETY OF CONSTRUCTION OF BUILDINGS AND CONSTRUCTIONS" //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 335-349.
19.
Muradov S. et al. ANALYSIS OF SECURITY CATEGORY AND RULES FOR
CARRIERS //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 366-385.
20.
Muradov S. et al. ADMINISTRATIVE BUILDINGS AND THEIR REQUIREMENTS
//Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 257-280.
21.
Muradov S. et al. EMERGENCY EPIDEMIOLOGICAL, EPIZOOTIC AND
EPIPHYTOTIC SITUATIONS. PARTICULARLY DANGEROUS INFECTIONS THAT
671
CAUSE INFECTIOUS AND COMMON DISEASES //Modern Science and Research. –
2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 281-318.
22.
XUJAQULOV
A.
QISHLOQ
XO
‘JALIGI
SOHASIDA
BO
‘LAJAK
MUTAXASSISLARNI KASB TANLASH VA KASBIY SHAKLLANISHINING
PSIXOLOGIK MUAMMOLARI //News of UzMU journal. – 2024. – Т. 1. – №. 1.3. 1. –
С. 230-233.
23.
Xujaqulov A. IXTISOSLIK FАNLАRINI О ‘QITISHDА TАLАBАLАRNING TEХNIK
IJОDKОRLIGINI RIVОJLАNTIRISHDА PEDАGОGIK SHАRT-SHАRОITLАR
//Interpretation and researches. – 2024.
24.
Xakim o’g’li X. A. SANOAT KORXONALARIDAN CHIQAYOTGAN ZARARLI
GAZLARNING
SANOAT
RAYONLARIDA
YASHOVCHI
AHOLINING
SALOMATLIGIGA TA’SIRI //IJODKOR O'QITUVCHI. – 2024. – Т. 3. – №. 36. – С.
28-31.
25.
Xakim o‘g‘li X. A. UMUMKASBIY FANLARNI O ‘QITISH ORQALI TALABALAR
TOMONIDAN
SHAKLLANADIGAN
TADQIQOTCHILIK
QOBILIYATLARI
//INNOVATION IN THE MODERN EDUCATION SYSTEM. – 2023. – Т. 3. – №. 35. –
С. 321-326.
26.
Khujaqulov A. K. ANALYSIS OF RADIOACTIVE DAMAGE TO SURFACES AND
INDIVIDUALS //Innovative Development in Educational Activities. – 2023. – Т. 2. – №.
18. – С. 145-149.
27.
Шоназаров Ж. У., Хужакулов А. Х. ТВОРЧЕСКАЯ И ИННОВАЦИОННАЯ
ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ БУДУЩЕГО ПРЕПОДАВАТЕЛЯ И СПОСОБЫ ДОСТИЖЕНИЯ
ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ НАВЫКОВ //Вестник науки. – 2020. – Т. 1. – №. 12. – С.
55-60.
28.
Muradov S. et al. STABILITY CALCULATION OF LOAD LIFT VEHICLES //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 205-234.
29.
Muradov S. et al. CONTENT AND ESSENCE OF THE LAW AND LEGAL
DOCUMENTS ON THE PROTECTION OF THE POPULATION AND TERRITORIES
FROM EMERGENCIES //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 168-
204.
30.
Muradov S. et al. ANALYSIS OF SAFETY REQUIREMENTS OF EQUIPMENT
WORKING UNDER HIGH PRESSURE //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3.
– №. 5. – С. 131-167.
672
31.
Bahodir O‘ktam o‘g K. et al. ELEMENTS OF THE MANAGEMENT SYSTEM OF
INDUSTRIAL SAFETY, LABOR PROTECTION AND ENVIRONMENTAL
PROTECTION AT THE" UZBEKISTAN GTL" PLANT //International journal of
advanced research in education, technology and management. – 2023. – Т. 2. – №. 11.
32.
Bahodir O‘ktam o‘g K. et al. ELEMENTS OF THE MANAGEMENT SYSTEM OF
INDUSTRIAL SAFETY, LABOR PROTECTION AND ENVIRONMENTAL
PROTECTION AT THE" UZBEKISTAN GTL" PLANT //International journal of
advanced research in education, technology and management. – 2023. – Т. 2. – №. 11.
33.
Muradov S. et al. EMERGENCY EPIDEMIOLOGICAL, EPIZOOTIC AND
EPIPHYTOTIC SITUATIONS. PARTICULARLY DANGEROUS INFECTIONS THAT
CAUSE CONTAGIOUS AND COMMON DISEASES //Modern Science and Research. –
2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 52-89.
34.
Shodmonov G. D. et al. MEHNAT MUHOFAZASI FANINING RIVOJLANISH TARIXI
VA BOSHQA FANLAR BILAN O ‘ZARO BOG ‘LIQLIGI //GOLDEN BRAIN. – 2024.
– Т. 2. – №. 3. – С. 149-153.
35.
Eshmuxamedov L. M. et al. LABOR PROTECTION IMPROVE WORKING
CONDITIONS, INCREASE EMPLOYEES’PRODUCTIVITY, IMPLEMENTATION
OF REST REGIME //Educational Research in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 3
SPECIAL. – С. 1161-1166.
36.
Karimov B. MEHNAT MUHOFAZASI VA TEXNIKA XAVFSIZLIGI” TA’LIM YO
‘NALISHINING FAOLIYAT OB’EKTLARI VA ISH SOHALARI TO ‘G ‘RISIDA
TUSHUNCHA //Educational Research in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 16. –
С. 487-489.
37.
Karimov B., qizi Nishonova S. C. MEHNATNI MUHOFAZA QILISHNING MAQSAD
VA VAZIFALARI //Educational Research in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 16
SPECIAL. – С. 482-486.
38.
Dustkabilovich R. O., Ugli K. B. U. The Significance of Digital Technology and Artificial
Intelligence In Studying Security Issues In The Process Of Higher Education //Raqamli
iqtisodiyot (Цифровая экономика). – 2024. – №. 6. – С. 280-286.
39.
Qizi S. M. A. et al. O ‘QUV BINOLARI VA O ‘QUV MARKAZLARINI RANG
YECHIMINI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR HAMDA SUN’IY INTELLEKT
ORQALI LOYIHALASH //Raqamli iqtisodiyot (Цифровая экономика). – 2024. – №. 6.
– С. 325-332.
673
40.
Хидирова Д. З. МУТАХАССИСНИНГ КРЕАТИВЛИГИ ВА КАСБИЙ
ТАЙЁРГАРЛИГИНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ //YOSHLARDA KITOBXONLIK
TAFAKKURINI SHAKLLANTIRISHDA IJTIMOIY-GUMANITAR FANLARNING
O'RNI VA DOLZARBLIGI. – С. 418.
41.
Rakhimov O. et al. Results of the study of rotary feed pump with separator and screw feeder
//BIO Web of Conferences. – EDP Sciences, 2024. – Т. 95. – С. 01023.
42.
Zayniddinovna X. D. TЕXNIKА ОLIY TА’LIM MUАSАSАLАRIDА TАXSIL
ОLАYОTGАN
TАLАBАLАRNING
LОYIHАLАSH
KОMPЕTЕNTLILIGINI
ОSHIRISH //ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. –
2024. – Т. 38. – №. 5. – С. 136-143.
43.
Xidirova D. Z. TALABALARNING LOYIHALASH KOMPETENTLIK SIFATLARINI
RIVOJLANTIRISHDA INTEGRATSION YONDASHUV //Innovative Development in
Educational Activities. – 2024. – Т. 3. – №. 3. – С. 357-367.
44.
Zayniddinovna X. D., Sunnatillayevna P. S., Oybekovna X. G. АUDITОRIYА VA
АUDITОRIYАDАN
TАSHQАRIDА
O
‘QUV
MASHG
‘ULOTLARINI
INNOVATSION
TEXNOLOGIYA
VA
METODLAR
ASOSIDA
LOYIHALASHTIRISH //PEDAGOG. – 2024. – Т. 7. – №. 3. – С. 222-229.
45.
Zayniddinovna X. D., Oybekovna X. G. BO’LAJAK MUTAXASSISLARDA MAVJUD
BO’LISHI
ZARUR
BO’LGAN
LОYIHАLASH
KOMPETENSIYALARNI
RIVOJLANTIRISH //Proceedings of International Conference on Educational Discoveries
and Humanities. – 2024. – Т. 3. – №. 4. – С. 261-272.
46.
Рахимов З. Т., Хидирова Д. З. ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ//ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ
ТЕХНОЛОГИИ–ФАКТОР РАЗВИТИЯ ОБРАЗОВАНИЯ. 2020. 58-61.
47.
Xidirova D. Z. O ‘QUV MASHG ‘ULOTLARINI INNOVATSION TEXNOLOGIYA VA
METODLAR ASOSIDA LOYIHALASHTIRISH //Innovative Development in
Educational Activities. – 2024. – Т. 3. – №. 4. – С. 4-14.
48.
РАХИМОВ З. Т. ХИДИРОВА ДИЛДОРА ЗАЙНИДДИНОВНА. – СОВРЕМЕННОЕ
ОБРАЗОВАНИЕ//ПЕДАГОГИКО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ
АСПЕКТЫ
ПСИХИЧЕСКОГО СОСТОЯНИЯ УЧИТЕЛЯ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ. 2019. 14-
17.
49.
Рахимов З. Т., Хидирова Д. З. ПРОБЛЕМЫ НАУКИ//ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ
ТЕХНОЛОГИИ–ФАКТОР РАЗВИТИЯ ОБРАЗОВАНИЯ. 2020. 58-61.
674
50.
Хидирова Д. З. БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРНИ ЗАМОНАВИЙ ПЕДАГОГИК
ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ҚЎЛЛАШГА ЎРГАТИШ //V Международной научно-
практической конференции «НАУКА И ОБРАЗОВАНИЕ В СОВРЕМЕННОМ
МИРЕ: ВЫЗОВЫ ХХI века».-2019.
51.
INTEGRATSION T. L. K. S. R. YONDASHUV //DZ Xidirova. Innovative Development
in Educational Activities. – 2024. – Т. 3. – №. 3. – С. 357-367.
52.
Zayniddinovna X. D. TA‟ LIM JARAYONINI TEXNOLOGIK LOYIHALASHTIRISH
//YUKSAK
BILIMLI
VA
INTELLEKTUAL
RIVOJLANGAN
AVLODNI
TARBIYALASH–MAMLAKATNI
BARQAROR
TARAQQIY
ETTIRISH
VA
MODERNIZATSIYA QILISHNING ENG MUHIM SHARTI” MAVZUSIDAGI
RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI MATERIALLARI (27 mart, 2020 y.).
53.
Хидирова Д. ОРГАНИЗАЦИЯ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО ПРОЦЕССА НА ОСНОВЕ
ИНТЕРАКТИВНЫХ МЕТОДОВ //ТЕНДЕНЦИИ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ
НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ. – 2020. – Т. 31.
54.
Хидирова Д. З. Олий таълим муассасаларида бўлажак ўқитувчиларнинг касбий
компетентлигини шакллантириш //TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYA. – 2020.
55.
Хидирова Д. З. ЎҚУВ ЖАРАЁНИНИ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАР
АСОСИДА ЛОЙИҲАЛАШТИРИШ ТАЪЛИМ ИННОВАЦИЯСИ СИФАТИДА
//САМАРҚАНД ВИЛОЯТИНИ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНТИРИШ: МУАММО
ВА
ЕЧИМЛАР”
РЕСПУБЛИКА
ИЛМИЙ-АМАЛИЙ
АНЖУМАНИ
МАТЕРИАЛЛАРИ. – 2020. – С. 40-43.
56.
ZAYNIDDINOVNA X. D. THE NEED FOR THE USE OF DISTANCE LEARNING
AND E-LEARNING LITERATURE IN THE DEVELOPMENT OF STUDENT
CREATIVITY //ГЛОБАЛЬНАЯ НАУКА И ИННОВАЦИЯ. – 2021.
57.
XIDIROVA D. Z. MAKTAB VA HAYOT //Bo ‘lajak o ‘qituvchilarnihg ta’lim jarayonini
loyihalash madaniyatini shakllantirishga doir kompetensiyalarini rivojlantirish. – 2022. –
Т. 37. – №. 5. – С. 169.
58.
РАХИМОВ З. Т. ХИДИРОВА ДИЛДОРА ЗАЙНИДДИНОВНА. СОВРЕМЕННОЕ
ОБРАЗОВАНИЕ
//ПЕДАГОГИКОПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ
АСПЕКТЫ
ПСИХИЧЕСКОГО СОСТОЯНИЯ УЧИТЕЛЯ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ. – 2019. –
С. 14-17.
675
59.
Зайниддиновна Х. Д. БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРНИ ЗАМОНАВИЙ ПЕДАГОГИК
ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ҚЎЛЛАШГА ЎРГАТИШ //НАУКА И ОБРАЗОВАНИЕ В
СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: ВЫЗОВЫ ХХI века. – 2019. – Т. 138. – С. 378.
60.
Zayniddinovna
X.
D.
TEXNIKA
OLIY
TA’LIM
MUASSASALARI
TALABALARINING LOYIHALASH KOMPETENTLIGINI RIVOJLANTIRISH
MODELI //International journal of scientific researchers (IJSR) INDEXING. – 2023. – Т.
3. – №. 2.
61.
Рахимов З. Т. Хидирова Дилдора Зайниддиновна. ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
//ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ–ФАКТОР РАЗВИТИЯ ОБРАЗОВАНИЯ. –
2020. – С. 58-61.
62.
Хидирова Д. З. ПЕДАГОГИК ЖАРАЁННИ ЛОЙИҲАЛАШТИРИШ ТАЪЛИМ
ИННОВАЦИЯСИ СИФАТИДА //Современное образование (Узбекистан). – 2021. –
№. 5 (102). – С. 39-46.
63.
Хидирова Д. З. DESIGNING THE PEDAGOGICAL PROCESS IN THE CONTEXT OF
EDUCATIONAL INNOVATIONS //Современное образование (Узбекистан). – 2021.
– №. 5. – С. 39-46.
64.
Хидирова Д. З. Олий касбий таълимда педагогик Технологияларини лойиҳалаш–
ўқув масадига эришиш омили сифатида //KASB-HUNAR TA’LIMI. – 2022. – Т. 2. –
С. 0109.
65.
Zayniddinovna K. D. The Importance of the Design of the Pedagogical Process in
Improving the Quality of Education //Journal of Pedagogical Inventions and Practices. –
2022. – Т. 7. – С. 261-266.
66.
Dustkabilovich R. O., Zayniddinovna K. D. Main Criteria of Quality and Efficiency of
Education In the Higher Education System //Excellencia: International Multi-disciplinary
Journal of Education (2994-9521). – 2023. – Т. 1. – №. 5. – С. 450-453.
67.
Zayniddinovna X. D. ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В
МИРЕ //TЕXNIKА ОLIY TА’LIM MUАSАSАLАRIDА TАXSIL ОLАYОTGАN
TАLАBАLАRNING LОYIHАLАSH KОMPЕTЕNTLILIGINI ОSHIRISH. – 2024. – С.
136-143.
68.
Хидирова Д. З. Развитие проектной компетентности студентов в образовательном
процессе //Среднее профессиональное образование. – 2021. – №. 8. – С. 51-53.
676
69.
Рахимов З. Т., Хидирова Д. З. Педагогико-психологические аспекты психического
состояния учителя в процессе обучения //СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ:
АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, ДОСТИЖЕНИЯ И ИННОВАЦИИ. – 2019. – С. 14-17.
70.
Рахимов З. Т., Хидирова Д. З. Педагогические технологии-фактор развития
образования //Проблемы науки. – 2020. – №. 5 (53). – С. 58-61.
71.
Xidirova D., Muradov S. O ‘zbekiston respublikasi hududida seysmoaktiv hududlar va
zilzilaning xavfliligi //Innovative Development in Educational Activities. – 2024. – Т. 3. –
№. 2. – С. 167-172.
72.
Рахимова Д. О. ОСНОВНЫЕ АСПЕКТЫ РЕЧЕВОГО ЭТИКЕТА У МЛАДШИХ
ШКОЛЬНИКОВ //Интернаука. – 2017. – Т. 10. – №. 14 Часть 1. – С. 61.
73.
Рузиева З. М., Рахимова Д. О. Воспитание творческой личности на основе изучения
литературы
в
общеобразовательной
школе
//Современное
образование
(Узбекистан). – 2017. – №. 5. – С. 63-68.
74.
Каипова Ж. М. АРНАЙЫ ПЕДАГОГТАРДЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН
ҚАЛЫПТАСЫРУДА АКТ ҚОЛДАНУ ЖОЛДАРЫ //ГЛОБАЛЬНАЯ НАУКА И
ИННОВАЦИЯ 2021: ЦЕНТРАЛЬНАЯ АЗИЯ. – 2018.
75.
Хусанова Д. Г. ЭРТА БОСҚИЧЛАРДА ИЖТИМОИЙ ЕТИМЛИКНИ ОЛДИНИ
ОЛИШ ЮЗАСИДАН МАЖМУАВИЙ ИШЛАР МАЗМУНИ //ГЛОБАЛЬНАЯ
НАУКА И ИННОВАЦИЯ 2021: ЦЕНТРАЛЬНАЯ АЗИЯ. – 2018.
76.
Хусанова Д. Г. ЭРТА БОСҚИЧЛАРДА ИЖТИМОИЙ ЕТИМЛИКНИ ОЛДИНИ
ОЛИШ ЮЗАСИДАН МАЖМУАВИЙ ИШЛАР МАЗМУНИ //ГЛОБАЛЬНАЯ
НАУКА И ИННОВАЦИЯ 2021: ЦЕНТРАЛЬНАЯ АЗИЯ. – 2018
77.
Rakhimova D. O., Shomurodov S. S. ON THE CRITERIA FOR ASSESSING THE
QUALITY OF EDUCATION AND THE LECTURES IN THE HIGHER EDUCATION
SYSTEM OF UZBEKISTAN //Global Science and Innovations: Central Asia (см. в
книгах). – 2021. – Т. 8. – №. 1. – С. 58-62.
78.
Рахимов О. Д., Рахимова Д. О. Форсайт исследование по прогнозированию развития
цифровизации высшего образования Республики Узбекистан. – 2021.
79.
Рахимов О. Д., Рахимова Д. О. Форсайт исследование по прогнозированию развития
цифровизации высшего образования Республики Узбекистан. – 2021.
80.
Khusenovich R. A. LAW AND PRINCIPLES OF ENERGY SAVING IN
FUNDAMENTAL PHYSICS THEORIES //Academy. – 2021. – №. 5 (68). – С. 39-43.
677
81.
Oktyabrovna R. D. BO ‘LAJAK MENEJERLARDA “FORSAYT KOMPETENTLIK” NI
SHAKLLANTIRISH METODIKASI //Современное образование (Узбекистан). –
2022. – №. 3 (112). – С. 68-74.
82.
Oktyabrovna R. D. TYPES AND FORMS OF ORGANIZING MANAGEMENT
SCIENCE EDUCATION //European Journal of Research and Reflection in Educational
Sciences. – 2022. – Т. 10. – №. 2.
83.
Рахимова Д. О. БЎЛАЖАК МЕНЕЖЕРЛАР ТАЙЁРЛАШДА ФОРСАЙТ
ТЕХНОЛОГИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЗАРУРИЯТИ ВА АҲАМИЯТИ
//RESEARCH AND EDUCATION. – 2022. – С. 338.
84.
Шомуродов
Ш.
Ш.
и
др.
МАСОФАВИЙ
ТАЪЛИМДА
ТАЛАБАЛАРДАМУСТАҚИЛ ИЖОДИЙ ФИКРЛАШ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ //TA'LIM VA RIVOJLANISH TAHLILI
ONLAYN ILMIY JURNALI. – 2022. – С. 36-41.
85.
Рахимова Д. О. ФОРСАЙТ ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ МОҲИЯТИ, МАЗМУНИ ВА
ФОРСАЙТ УСЛУБЛАРИ ТАҲЛИЛИ //INTERNATIONAL СONFERENCE ON
LEARNING AND TEACHING. – 2022. – Т. 1. – №. 3. – С. 95-99.
86.
Рахимова
Д.
О.
“MENEJMENT”
FANINI
O’QITISHDA
FORSAYT
TEXNOLOGIYADAN
FOYDALANISH
METODIKASI:
Raximova
Dilrabo
Oktyabrovna, Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti “Biznes va innovatsion menejment”
kafedrasi assistenti, mustaqil izlanuvchi //Образование и инновационные исследования
международный научно-методический журнал. – 2022. – №. 4. – С. 154-158.
87.
Oktyabrovna R. D. FORESIGHT COMPETENCE FORMATION MODEL FOR
FUTURE MANAGERS //Berlin Studies Transnational Journal of Science and Humanities.
– 2022. – Т. 2. – №. 1.5 Pedagogical sciences.
88.
Rakhimov O. et al. Analysis of foresight competency development model components in
future ecologists //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 462. – С. 03049.
89.
Oktyabrovna R. D. BO’LAJAK MENEJERLARDA FORSAYT KOMPETENTLIKNI
RIVOJLANTIRISHDA “FORSAYT METODLARI” DAN FOYDALANISHNING
ZARURIYATI //Proceedings of International Conference on Scientific Research in
Natural and Social Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 4. – С. 146-155.
90.
Рахимова Д. О., Ефименко О. В. Эффективность использования иммунотерапии в
комплексном лечении острых внебольничных пневмоний у детей раннего возраста
//Биология и интегративная медицина. – 2017. – №. 5. – С. 15-20.
678
91.
Рахимов О. Д., Отакулов У. Х., Рахимова Д. О. Образовательный форсайт качества
и результативности самостоятельного образования //Вестник науки и образования. –
2021. – №. 7-1 (110). – С. 69-72.
92.
Rakhimov O. et al. Analysis of developmental education models in the ecological
education system in Uzbekistan //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т.
458. – С. 06020.
93.
Турсунов И. Э., Рахимова Д. О. Развитие виртуального предпринимательства на
основе цифровой экономики //Economics. – 2021. – №. 1 (48). – С. 14-18.
94.
Rakhimov O. et al. Methodology for using forsight technology in training future ecologists
in Uzbekistan //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 462. – С. 03048.
95.
Рахимов О. Д. и др. Неиспользуемые возможности: дистанционного образования в
Узбекистане //Научный журнал. – 2021. – №. 3 (58). – С. 72-75.
96.
Dustkabilovich R. O., Oktyabrovna R. D. Educational quality in the era of globalization
//Проблемы науки. – 2021. – №. 1 (60). – С. 36-39
97.
Рахимов О. Д., Рахимова Д. О. Форсайт исследование по прогнозированию развития
цифровизации высшего образования Республики Узбекистан. – 2021.
98.
Oktyabrovna R. D. FORESIGHT COMPETENCE FORMATION MODEL FOR
FUTURE MANAGERS //Berlin Studies Transnational Journal of Science and Humanities.
– 2022. – Т. 2. – №. 1.5 Pedagogical sciences.
99.
Sultonova D. N., qizi Siddiqova M. A. COLOR SCHEME IN THE FORMATION OF
THE ARTISTIC ENVIRONMENT OF THE INTERIOR OF MODERN EDUCATIONAL
CENTERS //Educational Research in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 14. – С.
109-115.
100.
Husan ogli M. S., Hamidulla o‘g‘li X. X. Siddiqova Madinabonu Asatilla qizi.(2021).
NEW INNOVATIVE ENGINEERING SOLUTIONS TO THE PROBLEMS OF
SIGNALIZATION AND SECURITY SYSTEMS //European Journal of Life Safety and
Stability (2660-9630). – Т. 2. – С. 28-30.
101.
Muradov S. et al. EMERGENCY EPIDEMIOLOGICAL, EPIZOOTIC AND
EPIPHYTOTIC SITUATIONS. PARTICULARLY DANGEROUS INFECTIONS THAT
CAUSE CONTAGIOUS AND COMMON DISEASES //Modern Science and Research. –
2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 52-89.
679
102.
Muradov S. et al. STANDARDS OF SAFETY REQUIREMENTS FOR PRESSURE
CABINETS, APPARATUS AND GAS EQUIPMENT //Modern Science and Research. –
2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 159-180.
103.
Muradov S. et al. MOVEMENT OF CHICTONIC PLATES, ORIGIN OF
EARTHQUAKES //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 401-415.
104.
Muradov S. et al. STUDY OF THE HISTORICAL STAGES OF THE SCIENCE OF
LABOR PROTECTION //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 350-
365.
105.
Muradov S. et al. CHECKING KNOWLEDGE OF LABOR PROTECTION //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 386-400.
106.
Muradov S. et al. MAIN CONTENT AND COMPONENT PARTS OF THE SCIENCE"
SAFETY OF CONSTRUCTION OF BUILDINGS AND CONSTRUCTIONS" //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 335-349.
107.
Muradov S. et al. ANALYSIS OF SECURITY CATEGORY AND RULES FOR
CARRIERS //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 366-385.
108.
Muradov S. et al. ANALYSIS OF SECURITY CATEGORY AND RULES FOR
CARRIERS //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 366-385.
109.
Muradov S. et al. ANALYSIS OF SECURITY CATEGORY AND RULES FOR
CARRIERS //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 366-385.
110.
Muradov S. et al. ADMINISTRATIVE BUILDINGS AND THEIR REQUIREMENTS
//Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 257-280.
111.
Muradov S. et al. EMERGENCY EPIDEMIOLOGICAL, EPIZOOTIC AND
EPIPHYTOTIC SITUATIONS. PARTICULARLY DANGEROUS INFECTIONS THAT
CAUSE INFECTIOUS AND COMMON DISEASES //Modern Science and Research. –
2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 281-318.
112.
Qizi S. M. A., Namazovna S. D. JAMOAT BINOLARI VA O ‘QUV MARKAZLARI
UCHUN TASVIRIY SAN’AT VA RANG YECHIMINI LOYIHALASHDA RAQAMLI
TEXNOLOGIYALARNING O ‘RNI //Raqamli iqtisodiyot (Цифровая экономика). –
2024. – №. 6. – С. 333-340.
113.
Qizi S. M. A. et al. O ‘QUV BINOLARI VA O ‘QUV MARKAZLARINI RANG
YECHIMINI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR HAMDA SUN’IY INTELLEKT
ORQALI LOYIHALASH //Raqamli iqtisodiyot (Цифровая экономика). – 2024. – №. 6.
– С. 325-332.
680
114.
Muradov S. et al. CAUSES OF NATURAL EMERGENCIES //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 92-130.
115.
Muradov S. et al. ANALYSIS OF SAFETY REQUIREMENTS OF EQUIPMENT
WORKING UNDER HIGH PRESSURE //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3.
– №. 5. – С. 131-167.
116.
Muradov S. et al. CAUSES OF NATURAL EMERGENCIES //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 92-130.
117.
Muradov S. et al. CONTENT AND ESSENCE OF THE LAW AND LEGAL
DOCUMENTS ON THE PROTECTION OF THE POPULATION AND TERRITORIES
FROM EMERGENCIES //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 168-
204.
118.
Muradov S. et al. STABILITY CALCULATION OF LOAD LIFT VEHICLES //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 205-234.
