513
UDK 338.43
QISHLOQ XO‘JALIGIDAGI INNOVATSIYALAR VA ILMIY-TEXNIK TARAQQIYOT
Alisher Burxanov
Guliston davlat universiteti “Iqtisodiyot kafedrasi dotsenti, iqtisodiyot fanlari nomzodi.
Sherqo`ziyeva Umida
Azimova Dilnovoz
Bozorboev Bektemir
Samandar Berdiqulov
Inomjon Xabibullaev
Raqamli iqtisodiyot va innovatsiyalar fakulteti talabalari.
Maqola uchun javobgar:
alisher892jentra@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.11351411
Annotatsiya.
Maqolada qishloq xo‘jaligida innovasiyion rivojlanishning ilmiy-texnik
taraqqiyotining ayrim jihatlari tahlil qilingan. O‘simlikchilikda ilmiy-texnik taraqqiyotning asosiy
yo‘nalishlari va qishloq xo‘jaligida ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirishning eng muhim
vazifalari bayon qilingan. Shuningdek maqolada ilmiy-texnik salohiyatli ishlashining asosiy
omillari tahlil qiqlingan.
Tayanch so‘zlar:
Innovatsiya, ilmiy-texnik taraqqiyot, iqtisodiy samaradorlik, agrotexnik,
texnologik, tashkiliy-iqtisodiy, inqilobiy o‘zgarishlar, mehnat qurollari, mehnat unumdorligi,
naslchilik, mineral o‘g‘itlar, kimyoviy va biologik ishlov berish, tuproq unumdorligi, melioratsiya,
sug‘oriladigan yerlar.
INNOVATIONS AND SCIENTIFIC-TECHNICAL DEVELOPMENT IN
AGRICULTURE
Abstract.
The article analyzes some aspects of the scientific and technical development of
innovative development in agriculture. The main directions of scientific and technical development
in plant breeding and the most important tasks of accelerating scientific and technical
development in agriculture are described. Also, the main factors of scientific and technical
potential work are analyzed in the article.
Key words:
Innovation, scientific and technical development, economic efficiency,
agrotechnical, technological, organizational-economic, revolutionary changes, labor tools, labor
productivity, breeding, mineral fertilizers, chemical and biological processing, soil productivity,
reclamation, irrigated lands.
514
ИННОВАЦИИ И НАУЧНО-ТЕХНИЧЕСКИЕ РАЗРАБОТКИ В СЕЛЬСКОМ
ХОЗЯЙСТВЕ
Аннотация.
В статье анализируются некоторые аспекты научно-технического
развития инновационного развития сельского хозяйства. Описаны основные направления
научно-технического развития растениеводства и важнейшие задачи ускорения научно-
технического развития сельского хозяйства. Также в статье анализируются основные
факторы работы научно-технического потенциала.
Ключевые слова:
Инновации, научно-техническое развитие, экономическая
эффективность, агротехнические, технологические, организационно-экономические,
революционные изменения, орудия труда, производительность труда, селекция,
минеральные удобрения, химическая и биологическая обработка, продуктивность почв,
мелиорация, орошаемые земли.
Kirish
(Introduction)
Ilm-fan va texnologiyalarning rivojlanish sur’atlarining oshishi bilan tavsiflangan bozor
sharoitida yangi vositalar, materiallar, zamonaviy texnologiyalarni yaratish va keng qo‘llash,
iqtisodiyotning real sektoriga sarmoyalar ko‘proq innovatsion sarmoyalarga qaratilgan.
O‘zbekiston Respublikasi “Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida”gi 2019 yil 29 oktyabrdagi
qonuniga asosan ilm-fan va texnologiyalarni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari milliy
iqtisodiyot raqobatbardoshligi hamda samaradorligiga erishish, mehnat unumdorligini oshirish,
yangi tarmoqlarni yaratish, aholi turmush darajasi, ilm-fan va ta’lim tizimlarini sifat jihatidan
yuksaltirib borish bilan bog‘liq muammolarning ilmiy echimini ta’minlash maqsadida ishlab
chiqilgan.
Tahlil va natijalar.
Bozor munosabatlarini shakllantirish sharoitida innovatsion jarayonni
boshqarishda yangicha yondashuv dasturiy-maqsadli yo‘nalish va uni moliyalashtirishning turli
manbalarining mavjudligi hisoblanadi. Ilmiy-texnik taraqqiyotning asosini iqtisodiyotning turli
sohalarida fundamental ilmiy tadqiqotlar tashkil etadi. Ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirishning
asosiy manbai byudjet mablag‘lari bo‘lishi kerak. Amaliy tadqiqotlar asosan ma’lum bir davlat
ko‘magi bilan xo‘jalik yurituvchi subyektlar hisobidan ta’minlanishi mumkin.
Ilmiy
tadqiqotlarni
rivojlantirishni
moliyalashtirishda
ishlanmalarni
kreditlash,
innovatsiyalarni joriy etish va ulardan foydalanishga ixtisoslashgan innovatsion banklarga muhim
ahamiyat beriladi. Innovatsion kreditlar qoida tariqasida xavfning oshishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu
muqarrar ravishda foiz stavkalari darajasiga ta’sir qiladi.
515
Ilmiy-texnika taraqqiyoti - tez iqtisodiy o‘sish va ko‘plab ijtimoiy muammolarni hal
qilishning kuchli vositasi. Uning yutuqlarini amalga oshirish darajasi va ishlab chiqarish
samaradorligi ko‘p jihatdan ushbu faoliyat sohasidagi ilmiy asoslangan milliy siyosatni ishlab
chiqish va izchil amalga oshirishga bog‘liq. Tabiiy boyliklardan foydalanish, jamiyatning ishlab
chiqarish kuchlarini rivojlantirish va shakllantirishda ilmiy kashfiyotlardan foydalanish haqiqatan
ham cheksizdir. Muayyan sharoitlarda fan yordamida tabiatning ulkan kuchlari ishlab chiqarish
xizmatiga qo‘yilishi mumkin va ishlab chiqarish jarayonining o‘zi fanning texnologik qo‘llanilishi
sifatida taqdim etilishi mumkin.
Mashinalar, mehnat qurollari va boshqa ishlab chiqarish vositalarini doimiy ravishda
takomillashtirish, shuningdek, ishlab chiqarishning progressiv texnologiyasini joriy etish ilmiy-
texnik taraqqiyotning aniq ifodasidir. Ilmiy-texnik taraqqiyotni rivojlantirishda mexanik mehnat
vositalariga alohida ahamiyat beriladi. Ikkinchisi jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlarining asosiy
elementlaridan biri bo‘lib, ko‘proq darajada ilmiy-texnik taraqqiyot va ishlab chiqarishning
o‘sishiga yordam beradi. Ular ijtimoiy mehnat xarajatlarini tejashga, mehnat resurslaridan oqilona
va samarali foydalanishga hissa qo‘shadilar.
Ilmiy-texnik taraqqiyot sharoitida qishloq xo‘jaligi ishchilarini texnik jihozlashning
ko‘payishi jonli va moddiylashtirilgan mehnat o‘rtasidagi nisbatning o‘zgarishiga olib keladi,
mehnat unumdorligini oshirishga yordam beradi. Ilmiy-texnik taraqqiyot mehnat unumdorligiga
mashinalar sonini ko‘paytirish va ulardan unumli foydalanish hamda fan va ishlab chiqarish ish
vaqtining birligiga ishlab chiqarishning o‘sishiga hissa qo‘shadigan boshqa ishlab chiqarish
omillariga ta’siri orqali ta’sir qiladi. Boshqa omillar qatorida mehnatning mazmuni va sharoitidagi
o‘zgarishlar, uni tashkil etish, ishchi kuchining rivojlanish darajasi va undan foydalanish tabiati va
boshqalar muhim o‘rin tutadi.
Inson faoliyatining turli sohalarida yuz berayotgan doimiy o‘zgarishlar innovatsiyalarga
turtki beradi. Har bir sohada yangiliklarning maqsadlari barqaror va uzoq muddatli iqtisodiy
o‘sishni ta’minlashga qaratilgan korxonalarda yangi jarayonlar yoki mahsulotlarni joriy qilish
hisoblanadi. Bu o‘z navbatida har sohada yuqori malakali mutaxasisslarni talab qiladi. Hozirgi
kunda mamlakatimizning iqtisodiy va ma’naviy ehtiyojiga mos keladigan, yuksak malakali xorijiy
mutaxassislar bilan raqobat qila oladigan yuqori salohiyatli kadrlarni tayyorlash ta’lim tizimining
asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi.
Qishloq xo‘jaligi ekinlarini yetishtirish serhosil tuproqlarda olib boriladi hamda yuqori va
barqaror hosil olish yer uchastkalarini oqilona qayta ishlash, organik va mineral o‘g‘itlar,
516
o‘simliklarni himoya qilish vositalarining maqbul me’yorlarini qo‘llash yordamida amalga
oshiriladi.
Уеrdan, ishlab chiqarish vositalaridan va moddiy resurslardan samarali foydalanish ilmiy
asoslangan almashlab ekish, yangi texnologiyalar va yuqori samarali uskunalarni joriy etishga
bog‘liqdir.
Qishloq xo‘jaligi ekinlari biologik tarkibi, vegetatsiya davri va oziq-ovqat mahsulotlarini
qayta ishlashsiz va qayta ishlashdan keyin foydalanish darajasi bilan farq qiladi. Shu munosabat
bilan ilmiy-texnik taraqqiyotning rivojlanishi ma’lum turdagi qishloq xo‘jaligi ekinlarining
biologik xususiyatlaridan to‘liqroq va yaxshiroq foydalanish yo‘nalishida amalga oshirilishi kerak.
Mahsulotlarni saqlash, qayta ishlash va sotish sohalari va tarmoqlarini rivojlantirishga
alohida e’tibor qaratish lozim.
Ko‘p turdagi ekinlar yetishtirilganda juda ko‘p mehnat talab qiladi. Bu birinchi navbatda
ishlov berilgan va texnik ekinlarga tegishli. Ularni yetishtirish g‘alla ekinlarini yetishtirishdan
ko‘ra ko‘proq jonli mehnatni talab qiladi. Shunday qilib, sabzavot ekinlarini yetishtirishda 1 gektar
ekinlarga mehnat xarajatlari g‘alla ekinlari ishlab chiqarishga nisbatan 40-60 baravar ko‘pdir.
Ilmiy-texnika taraqqiyotining tezlashishi, birinchi navbatda, ishlab chiqarish jarayonlarini
har tomonlama mexanizatsiyalash bilan ko‘p mehnat talab qiladigan ekinlarni yetishtirish uchun
yangi texnika va jihozlarni yaratishga yordam berishi kerak.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari katta tonnajli, tez buziladigan hisoblanadi. Bu mevalar, ildiz
ekinlari va boshqa turdagi ekinlarning biokimyoviy tuzilishi va ularning tarkibida ko‘p miqdordagi
suv borligi bilan bog‘liq. O‘rim-yig‘im, sotib olish va tashish jarayonida mahsulot massasining
sezilarli darajada yo‘qotilishi, uning namoyish etilishi va iste’mol xususiyatlarining yomonlashuvi
kuzatiladi. Shuni inobatga olgan holda, ilmiy tadqiqotlar mahsulotlarni saqlash, tashish va
keyinchalik qayta ishlashning istiqbolli usullarini ishlab chiqishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.
Ilmiy-texnika taraqqiyoti takror ishlab chiqarishning moddiy, iqtisodiy va tashkiliy
omillari rolini bajaradigan qishloq xo‘jaligiga o‘z taraqqiyotining eng muhim yo‘nalishlari orqali
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘simlik yetishtirishga kelsak, uning elementlari samaraliroq mashina
va mexanizmlarni, ximik va meliorativ vositalarni yaratish, ulardan keng foydalanish, qishloq
xo‘jaligi ekinlarining yangi yuqori mahsuldor navlaridan foydalanish, ularni yetishtirish va yig‘ib
olishning intensiv texnologiyalaridir. Boshqarishning, mehnatni tashkil etish va unga haq
to‘lashning oqilona shakllarini joriy etish, yuqori malakali kadrlarni tayyorlash ilmiy-texnik
taraqqiyotning rivojlanishi bilan bevosita bog‘liqdir.
517
Amaliyotda o‘simlik yetishtirishda ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlari ishlab chiqilgan va
keng qo‘llaniladigan asosiy yo‘nalishlar belgilab olingan va keng qo‘llanilmoqda. Ular orasida
agrotexnik, texnologik, tashkiliy va iqtisodiy yo‘nalishlari mavjud (1-jadval).
Qishloq xo‘jaligi ekinlarini yetishtirish va yig‘ib olish uchun mashinalar va jihozlarning
printsipial jihatdan yangi kompleksini yaratish ilmiy-texnik taraqqiyotning ustuvor yo‘nalishiga
aylanmoqda.
1-jadval.
O‘simlikchilikda ilmiy-texnik taraqqiyotning asosiy yo‘nalishlari
Agrotexnik
Texnologik
Tashkiliy-iqtisodiy
Almashtirib ekishning
intensiv usullarini
qo‘lash
Yuqori mahsuldor mashina
va texnikalarni qo‘llash
Ishlab chiqarishda
ixtisoslashuv va
kontsentratsiyalashuvini
rivojantirish
Qishloq xo‘jaligi
ekinlarining
yuqorihosildor va gibrid
navlarini qo‘lash
Progressiv
texnologiyalarni kiritish
Maxsulot saqlash omborlarini
kengaytirish
Sug‘oriladigan yerlarni
kengaytirish va
sug‘orish texnikasini
takomillashtirish
Tara va o‘ramning yangi
turlarini qo‘llash
Mahsulot realizatsiya
qilishning shakl va usullarni
takomillashtirish
Mineral o‘g‘itlar va
o‘simliklarni kimiyoviy
va biologik himoyalashni
qo‘lash
Transport vositalarini
rivojlantirish
Mehnatni tashkil etish va
moddiy rag‘batlantirish
Yuqori malakali
mutaxassislarni tayyorlash
Qishloq xo‘jaligida yangi mashinalar, uskunalar va texnologiyalarni ishlab chiqish va
qo‘llash mehnat, moddiy va moliyaviy resurslardan samarali foydalanish uchun keng yo‘l ochib
beradi.
518
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida mashinalardan oqilona foydalanishning muhim sharti
bu uskunalarning ishonchliligini va uning ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlariga muvofiqligini
oshirishdir.
Texnologiyalarning ishonchliligi murakkab parametr bilan tavsiflanadi, shu jumladan
mashinasozlik va uskunalarning ishonchliligi, chidamliligi, texnik xususiyatlari va ularning asl
xususiyatlarini saqlab qolish kabi ko‘rsatkichlar. Ishonchlilik foydalanish shartlari va
intensivligiga, profilaktika ishlari va ta’mirlash sifatiga, diagnostika vositalaridan foydalanishga
bog‘liq.
Biotexnologiya - ilmiy-texnik taraqqiyotning istiqbolli yo‘nalishi. Bu tabiiy va maqsadga
muvofiq yaratilgan jonli tizimlardan sanoat asosida foydalanishga asoslangan fan va ishlab
chiqarishning nisbatan yangi tez rivojlanayotgan sohasidir. Qishloq xo‘jaligida sanoat usulida
ishlab chiqarilgan biologik mahsulotlar o‘simliklarni himoya qilish, bakterial o‘g‘itlar,
xamirturush, qo‘ziqorin mitseliyasi va boshqalar keng qo‘llaniladi.
Qishloq xo‘jaligida ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirishning eng muhim vazifalariga
quydagilar kiradi:
- naslchilik ishlariga sifat jihatidan yangi yondashuv, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida
biotexnologiyalardan keng foydalanish;
- tuproq unumdorligini saqlash va oshirishga hissa qo‘shadigan qishloq xo‘jaligining
progressiv tizimini rivojlantirish;
- qishloq xo‘jaligi ekinlari uchun hosilni boshqarish tizimini ishlab chiqish va joriy etish;
- yangi sug‘oriladigan yerlarni yaratish, mavjud melioratsiya inshootlarini rekonstruktsiya
qilish va modernizatsiya qilish;
- qishloq xo‘jaligi ekinlarini yetishtirish va yig‘ish uchun mashinalar va boshqa ishlab
chiqarish vositalarining prototiplarini loyihalashtirish va ishlab chiqarish.
Xulosa.
Qishloq xo‘jaligi ekinlarini tanlashda ilmiy-texnik taraqqiyotni joriy etishning roli
ayniqsa katta. U yuqori va barqaror hosildorlikka ega, har xil pishib etish davriga ega va sanoat
usulida yetishtirish va yig‘ish texnologiyalariga moslashtirilgan navlarni yaratishga yo‘naltirilgan
bo‘lishi kerak.
Ilmiy-texnika taraqqiyotining tezlashishi ma’lum darajada jamiyatning ilmiy-texnik
salohiyatiga bog‘liqdir. U fan va texnika taraqqiyoti darajasini, jamiyatning ilmiy-texnik
muammolarini hal qilish uchun ega bo‘lgan imkoniyatlari va resurslarini har tomonlama baholash
bilan tavsiflanadi.
519
Ilmiy-texnik salohiyati ishlashining asosiy ko‘rsatkichlari malakali ilmiy-texnik
kadrlarning mavjudligi, ilmiy-texnik va eksperimental loyihalash ishlarini moddiy-texnik jihatdan
ta’minlash, ilmiy-texnik ma’lumotlar tizimini rivojlantirish, fan va texnologiyalarni rejalashtirish
va boshqarish, ilmiy-texnik tadqiqotlarni moliyalashtirish hisoblanadi.
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23 oktyabrdagi “O‘zbekiston
Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020 — 2030 yillarga mo‘ljallangan
strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni. Manba Www.lex.uz
2.
“Ilm-fan va ilmiy faoliyat to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasining 29.10.2019 yildagi
O’RQ-576-sonli Qonuni.
3.
“Innovatsion faoliyat to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining 24.07.2020 yildagi
O‘RQ-630-sonli Qonuni.
4.
Burxanov A. Qishloq xo‘jaligida innovatsiyon iqtisodiyotga o ‘tishning zamonaviy
muammolari //Iqtisodiyot va taʼlim. – 2023. – Т. 24. – №. 4. – С. 37-42.
5.
Burkhanov A. et al. Issues strengthening the food base in animal husbandry–a factor of
increasing productivity //new renassaince conference. – 2024. – Т. 1. – №. 2. – С. 53-58.
6.
Khadzhimuradovich B. A. Formation of new economic relations is the key to stable
development of agriculture //" Conference on Universal Science Research 2023". – 2023.
– Т. 1. – №. 4. – С. 9-15.
7.
Burkhanov A. Trends in the formation of economic relations in agriculture in foreign
countries //Collection of scientific papers «SCIENTIA». – 2023. – №. April 7, 2023; Pisa,
Italia. – С. 10-12.
8.
Бурханов А. Инновация–главный фактор повышения эффективности и доходов
сельского хозяйства //Innovatsion texnologiyalar. – 2023. – Т. 50. – №. 02. – С. 121-129.
9.
Бурханов А. Х. Аграр соҳада инновацион ривожланишнинг концептуал масалалари
//Science and innovation. – 2024. – Т. 3. – №. Special Issue 21. – С. 105-110.
10.
Бурханов А. Сув ресурсларидан фойдаланишни илмий асосда такомиллаштириш
//Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil. – 2024. – Т. 2. – №. 3. – С. 236-244.
