509
ТАСВИРИЙ САНЪАТДА РАНГТАСВИР ВА ҚАЛАМТАСВИРНИНГ ЎРНИ
Уразов Алишер Қувондиқ ўғли
Камолиддин Баҳзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институти
Профессионал таълим рангтасвир дастгоҳлик йўналиши 3-бочқич талабаси.
https://doi.org/10.5281/zenodo.11351214
Аннотация.
Ушбу мақолада тасвирий санъат–санъатнинг бир тури эканлиги ва
унинг кишилар ҳаётидаги ўрни ва аҳамияти. Шунингдек, Ўзбекистон худудида тасвирий
санъатнинг тараққиёти (Афрасиоб, Варахша, Тупроқ қалъа в.б. жойлардан топилган
тасвирий санъат намуналари). Тасвирий санъатнинг турлари (рангтасвир,графика,
ҳайкалтарошлик) ва жанрлари (манзара, турмуш, натюрморт, портрет, тарихий, батал,
анимал, афсонавий, марина). Рангтасвир турлари-дастгоҳли рангтасвир, монументал
рангтасвир, миниатюра рангтасвири. Рангтасвир техникаси-фреска, мозаика,
витражлар хақида сўз боради.
Калит сўзлар:
рангтасвир,графика, ҳайкалтарошлик, манзара, турмуш,
натюрморт, портрет, тарихий, батал, анимал, афсонавий, марина.
THE ROLE OF PAINTING AND DRAWING IN THE FINE ARTS
Abstract.
In this article, visual art is a type of art and its place and importance in people's
lives. Also, the development of visual art in the territory of Uzbekistan (examples of visual art
found in Afrasiob, Varakhsha, Tuproq Qala, etc.). Types of fine art (painting, graphics, sculpture)
and genres (landscape, life, still life, portrait, historical, battle, animal, legendary, marina). Types
of painting - easel painting, monumental painting, miniature painting. Painting technique -
fresco, mosaic, stained glass.
Keywords:
painting, graphics, sculpture, landscape, life, still life, portrait, historical,
battle, animal, legendary, marina.
РОЛЬ ЖИВОПИСИ И РИСУНКА В ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОМ ИСКУССТВЕ
Аннотация.
В данной статье изобразительное искусство – это вид искусства, его
роль и значение в жизни людей. Также развитие изобразительного искусства на
территории Узбекистана (примеры изобразительного искусства найдены в Афрасиобе,
Варахше, Тупрок Кале и др.). Виды изобразительного искусства (живопись, графика,
скульптура) и жанры (пейзаж, натюрморт, натюрморт, портрет, исторический,
батальный, анималистический, легендарный, марина). Виды живописи - станковая
живопись, монументальная живопись, миниатюрная живопись. Техника росписи –
фреска, мозаика, витраж.
510
Ключевые слова:
живопись, графика, скульптура, пейзаж, быт, натюрморт,
портрет, исторический, батальный, звериный, легендарный, пристань.
Маълумки, тасвирий санъат санъатнинг бир тури ҳисобланиб, кишилар ҳаетида ўз
ўрни ва аҳамиятига эга. Унинг шаклланиши ва тараққиёти узоқ ўтмишга бориб қадалади.
Шу ўринда унинг назарий жиҳатларига эътибор қаратиш лозим.
Тасвирий санъат – одатда, борлиқни маълум бир шакллар,ёки кўринарли образлар
орқали ифода этадиган санъатдир. Яъни,унга кўра шакллар ёрдамида фазовий
кенгликда,юзада ёки текисликда (қоғоз юзасида, девор юзасида, матода ва ҳ.к)акс этади.
Тасвирий санъат тушунчаси кенг маънога эга бўлиб,графика, рангтасвир ва
ҳайкалтарошлик санъати ҳам шулар жумласидандир. Ҳамма турлари бир-бирига яқин ва
бир қанча ўхшашликлари мавжуд. Аммо,ҳар бири ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб,
тасвирлаш услублари ва техникаси бор. Шу билан бирга, бир қатор тур ва жанрларга
бўлиниб,уларнинг ишлатилиш ўрни, муайян мавзуси ва услубига қараб ажратиб олишимиз
мумкин. Аждодларимиз томонидан яратилган тасвирий ва амалий безак санъати,
меъморчилик намуналари – ёдгорлигимиз ҳисобланиб, бой тарихимизнинг жонли ва
ишончли кўзгуси десак, ҳеч ҳам муболаға бўлмайди. Яъни, буларнинг барчаси серқирра
ижодкорлар томонидан яратилган бўлиб, гўзаллик қонун-қоидалари асосида бадиий тарзда
ифодаланган.
Ўзбекистон ҳудудида ҳам қадимги рангтасвир асарларини учратишимиз мумкин.
Масалан, Болаликтепа, Варахша ва Афросиёбдаги деворий расмлар орқали,
аждодларимизнинг тасвирий санъатга бўлган қизиқишларини ва нақадар гўзал қалб эгалари
бўлишганини англашимиз мумкин. Қадимги рассомлар фаолиятида ҳам кузатувчанлик
сезиларли даражада ўз кучига эга бўлиб, воқеаларнинг характерини ва мазмунини аниқ
тасвирлаб бера олган. Буларнинг ҳаммаси хилма хил бўлиб, ҳар бир белги, шакл ва
қораламалар ўзига хос фикр ва хусусиятларни ифодалайди. Бу орқали эса, уларнинг ҳаётида
тасвирий санъатнинг тутган муҳим ўрни мавжудлигини кўришимиз мумкин.
Натурага қараб расм ишлаш машғулотлари нарсаларнинг тузилиши, шакли, ранги,
ўлчовлари, уларнинг характерли, типик белгиларини билиш имконини беради.
Шу орқали болаларда кузатувчанлик, хотира, эстетик дид, образли тафаккур каби
энг муҳим тасвирий малакалар шакллантирилади ва ривожлантирилади. Улар тик, ётиқ,
оғма, эгри, тўлқинсимон чизиқларни чизиш, бўёқлар билан тегишли юзани бир меёрда
бўяш, оч тусдан тўқ тусга ва аксинча тўқдан очга ўтиш, ўқувчилар тўғри ва эгри чизиқларни
511
тенг бўлакларга бўлиш малакаларни ўзлаштирадилар. Чизилаётган расм мазмунидан келиб
чиққан ҳолда қоғоз форматини тўғри танлашни ҳамда расмни қоғозда композицион
жиҳатдан тўғри жойлаштиришни ўрганадилар. Шунингдек, расмни босқичлар асосида
ишлашни ўзлаштирадилар.
Натурага қараб расм ишлаш машғулотларида ўқувчилар мўйқалам, рангли қаламлар,
акварел, гуашь бўёқлари билан ишлаш йўлларини ўрганадилар, имкони бор жойларда
кўмир (уголь), соус, пастел, сангина каби материаллар билан ҳам иш олиб борадилар.
Амалий ишларда одам, ҳайвон, қушлар гавдасининг тузилиши, улар қисмларининг
ўлчов нисбатлари, шаклларини тўғри акс эттириш малакалари такомиллаштирилади.
Ёруғсоя, рангшунослик, перспектива, композиция юзасидан назарий маълумотлар
бериш билан бир қаторда ўзига қараб алоҳида ва натюрморт ишлаш юзасидан амалий
ишлар бажарилади. Тасвирлаш жараёнида натурани таҳлил қилиш, уларнинг қисмларини
бир-бири билан таққослаш, умумлаштириш кабилар расм ишловчининг эътибор марказида
бўлади. Бунда, айниқса, чизиқлар равонлиги, рангларнинг нафис ва мутаносиблиги,
ифодаланган гўзалликни зеҳнлаб тасвирлай олишга алоҳида эътибор берилади.
Дастгоҳли рангтасвир орқали чуқур фалсафий мавзуга эга бўлган асарлар яратишга
тайёрлаш, бадиий дидни юксалтириш, тасвирий санъат асарлари билан таништиради.
Рангтасвир асарларида қалам тасвирнинг аҳамияти муҳим аҳамиятга эга.
Рангтасвир ҳаққоний шаклнинг рангли тузилиши қонуниятларига асосланади.
Рангтасвирни биз рассомлар шундай таърифлаймиз “Бу 100 фоиз қаламтасвир ва 100
фоиз рангтасвирнинг бир-бирига чамбарчас боғлиқлигидир”. Рангтасвирнинг жозибали
чиқишида каламтасвирнинг ўрни беқиёсдир. Аммо, мохир рассом қаламдан
фойдаланмасдан ишни буёқлар билан тасвирлаши ҳам мумкин. Ижодкор изланиш
жараёнида рангтасвирни қаламтасвир билан бевосита боғликлигини хис этади. Яъни,
буюмларнинг фазовий жойлашуви, нисбатларнинг аниқлиги, рангларнинг туғри қўйилиши,
ишни бир бутунликда якунланиши кўп жиҳатдан ижодкорга боғлиқ.
Рассом қаламтасвирни пухта ўзлаштириб олганда, рангтасвирда кўзланган мақсадга
эришиш мумкин, акс холда ноаниқ ечилган қаламтасвир ишини таҳлил этсак, ранглар
қанчалик жозибали бўлмасин, барибир бу ишни сифатли деб бўлмайди.
Шунинг учун турли рассомлик мактабларининг тарихий тажрибалари шундан
гувохлик берадики, таълимнинг дастлабки босқичларида каламтасвирни мукаммал
ўзлаштириш, кейинги жараёнлар учун шароит яратади.
512
“Каламтасвир доимо бизга йўл кўрсатиб турувчи қутб ва компас бўлиб, турли
буёқлар океанида чўкаётганларга нажот бериш омилидир, - дея таъкидлаган Шарль
Лебрен.
1
Энгр эса ўз устахонасининг эшикларига куйидаги сўзларни ёзган – “Бу ерга келган
шогирдларга қаламтасвирни ўргатаман, кетаётганда эса, улар рангтасвир устаси бўлиб
етишади”. “Шундай нарса мавжудки, у хамма саньат турларининг асоси ҳисобланади, бу —
қаламтасвир. Кимки каламтасвир саньатини мукаммал эгалласа, у рангтасвирни ҳам,
ҳайкалтарошликни хам ўзлаштира олади,” — деб айтган Караччи.
2
Етук рассомларнинг
яратган асарлари шуниси билан диққатга сазоворки, асар композициясининг мохирона
топилгани, мавзунинг долзарблиги, иссиқ ва совуқ рангларнинг ўзаро ҳамоханглиги
кишини хайратга солади. Рангтасвирда нозик пластик шаклнинг мавжудлиги
нисбатларнинг мутаносиблиги, ҳам фазовий сифатлар муҳим ўрин эгаллайди. Рангтасвирчи
рассом натурадаги ана шу жихатларни тўлақонли акс эттира олсагина максадга мувофик
бўлади. Агарда бу жиҳатлар мавжуд бўлмаса, тасвир ўта эҳтиётсизлик, пала-партишлик
билан ишланган сифатсиз иш деб бахоланади.
Умуман олганда, рангтасвирда ранглар қаламтасвир билан узвий боғлик бўлиши
яъни ишни рангда бошлаш учун қаламда натуранинг зарур жойларини белгилаб олиб,
шаклнинг шартли чизиқларини унутиб, ранглар воситасида шакл хажмини тасвирлаш
муҳим аҳамиятга эга.
REFERENCES
1.
Н.Ойдинов. Тасвирий санъат тарихи. Тошкент: Ижод нашриёт уйи. 2007.
2.
Н.Абдуллаев. Санъат тарихи. I-том. Тошкент: Ўқитувчи. 1987.
3.
С.Рахметов. Дастгоҳли рангтасвирда композиция асослари. Тошкент: Шарқ. 2007.
4.
С.Абдирасилов, Н.Толипов. Дастгоҳли рангтасвир.Тошкент: IQTISOD-MOLIYA.
2008.
5.
Е.Залегина.Живопись. Москва: 2010.
6.
Р.Т.Норчаев. Чизматасвир. Тошкент: Ўқитувчи.2010.
7.
Р.Т.Норчаев. Рангтасвир. Тошкент: Ўқитувчи.2013.
1
Н.Абдуллаев. Санъат тарихи. I-том. Тошкент: Ўқитувчи. 1987. 259-Б
2
Е.Залегина.Живопись. Москва: 2010. 58-Б.
