296
IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA QISHLOQ XO‘JALIGINI
INNOVATSION RIVOJLANTIRISH VA UNING O‘ZIGA XOS JIHATLARI
Alikulov Umrzak Murtazaevich
O‘zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi tinglovchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.11199351
Annotatsiya. Mazkur tezisda iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichida mamlakat
iqtisodiyotining muhim sohasi bo‘lgan agrar sohani innovatsion asosda rivojlantirish orqali
sohani barqaror rivojlantirish va mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash masalalari
o‘rganilgan va ilmiy xulosalar yasalgan.
Kalit so‘zlar: globallashuv, iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash, yalpi
qishloq xo‘jaligi mahsuloti, innovatsiyalar, ilmiy-tadqiqot ishlari, resurs tejamkor texnologiyalar,
yashil iqtisodiyot, xalqaro standartlar.
INNOVATIVE DEVELOPMENT OF AGRICULTURE IN THE MODERNIZATION OF
THE ECONOMY AND ITS SPECIFIC ASPECTS
Abstract. In this thesis, at the current stage of economic reforms, the issues of sustainable
development of the sector and ensuring the country's food security through innovative development
of the agrarian sector, which is an important sector of the country's economy, were studied and
scientific conclusions were drawn.
Key words: globalization, modernization and diversification of the economy, gross
agricultural product, innovations, research and development, resource-efficient technologies,
green economy, international standards.
ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА В УСЛОВИЯХ
МОДЕРНИЗАЦИИ ЭКОНОМИКИ И ЕЕ ОСОБЕННОСТИ
Аннотация. В данной диссертационной работе на современном этапе
экономических реформ изучены и научно обоснованы вопросы устойчивого развития
отрасли и обеспечения продовольственной безопасности страны за счет инновационного
развития аграрного сектора, который является важной отраслью экономики страны.
выводы были сделаны.
Ключевые слова: глобализация, модернизация и диверсификация экономики, валовой
продукт
сельского
хозяйства,
инновации,
исследования
и
разработки,
ресурсоэффективные технологии, зеленая экономика, международные стандарты.
297
Iqtisodiyot globallashuvining yangicha sharoitida har qanday mamlakat iqtiso-diyotining
barqaror taraqqiyotida ishlab chiqarishni tashkil etishning yangicha usul va vositalari muhim o‘rin
tutadi. Ko‘pchilik zamonaviy tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, bugungi kunda ro‘y berayotgan
innovatsion o‘zgarishlar nafaqat jamiyatning ishlab chiqarish kuchlarini o‘zgartiradi, balki
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar tizimidagi markaziy bo‘g’inni ham ifodalaydi. Shu sababli ham
mamlakatimiz rahbari 2018 yilning 28-dekabrida Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasida: “
Bugun biz davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarini tubdan yangilashga qaratilgan
innovatsion rivojlanish yo‘liga o‘tmoqdamiz. Bu bejiz emas, albatta. Chunki zamon shiddat bilan
rivojlanib borayotgan hozirgi davrda kim yutadi? Yangi fikr, yangi g’oyaga, innovatsiyaga
tayangan davlat yutadi.
Innovatsiya – bu kelajak degani. Biz buyuk kelajagimizni barpo etishni bugundan
boshlaydigan bo‘lsak, uni aynan innovatsion g’oyalar, innovatsion yondashuv asosida
boshlashimiz kerak”-deb, ta’kidlagan edi (1).
Agrar sektorni modernizatsiyalash va barqaror rivojlantirish borasida davlat tomonidan
tizimli islohotlarning amalga oshirilishi va sohada tarkibiy o‘zgarishlarning amalga oshirilishi
natijasida yalpi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 2004-2018 yillar mobaynida
14 %ga, aholi jon boshiga qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi esa, 2018 yil
narxlarida 6,5%ni tashkil etdi. 2018 yil global oziq-ovqat xavfsizligi indeksida O‘zbekiston 113
ta mamlakat orasida 80-o‘rinda, 23 ta Osiyo va tinch okeani mintaqasi davlatlari o‘rtasida esa, 18-
o‘rinda qayd etilgan.
Mazkur indeks ustida ish olib boruvchi mutaxassislarning fikricha, fermerlarni moliyaviy
jihatdan qo‘llab-quvvatlash imkoniyatlarining mavjudligi, etishtirilayotgan qishloq xo‘jalik
mahsulotlarining nisbatan kam isrof bo‘lishi, oziq-ovqat mahsulotlarining xavfsizligi, qishloq
xo‘jaligi ishlab chiqarishi volatillik darajasining pastligi kabilar O‘zbekistonning kuchli
tomonlarini ko‘rsatsa, qishloq xo‘jaligi sohasida amalga oshiriluvchi ilmiy-tadqiqot ishlariga
ajratilayotgan davlat mablag’lari ulushining kamligi, korruptsiya elementlarining keng
tarqalganligi, uy xo‘jaliklarining umumiy xarajatlari tarkibida oziq-ovqat mahsulotlariga xarajatlar
salmog’ining yuqoriligi, aholi jon boshiga to‘g’ri keluvchi YaIM ko‘rsatkichining pastligi
mamlakatda oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash borasida jiddiy tahdidlarni keltirib chiqarishi
mumkin (2).
Agrar sektorda innovatsion rivojlanish strategiyasidan kelib chiqib iqtisodiy mexanizmni
shakllantirish quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshishi lozim:
•
Innovatsion faoliyatni normativ-xuquqiy tartibga solish tizimini shakllantirish;
298
•
Agrosanoat majmuining respublika va mahalliy darajalarida innovatsion faoliyatni
maqsadli-dasturli rivojlantirish ;
•
Davlat-xususiy sherikchiligini rivojlantirish.
Qishloq xo‘jaligida innovatsion faoliyatni tashkil etish va rag’batlantirishning samarali
shakli sifatida davlat-xususiy xamkorligi tamoyili asosida ya’ni davlat mexanizmidan foydalanib
innovatsion jarayonlarni rivojlantirishda xususiy biznesni ishtirokini rag’batlantirish, resurslarni
birlashtirish, foyda va tavakkalchilikni taqsimlash, raqobat muhitini shakllantirish va shu bilan bir
vaqtda-byudjet mablag’laridan samarali foydalanishga turtki beradigan davlat kapitalini ishtiroki
bo‘lishi lozim. Salohiyatini rivojlantirish chora-tadbirlarini amalga oshirish hisobidan
erishilmoqda.
Yangi texnologiyalarni tatbiq qilish ishlab chiqarish samaradorligi, tovar va xizmatlar
sifatini oshirishda asosiy omil bo‘lib qoldi. Iqtisodiyot real sektorlari davlat tomonidan qo‘llab-
quvvatlanishi iqtisodiy rivojlanishni sustlashtiruvchi omillarning salbiy ta’sirini kamaytirish,
innovatsion ishlab chiqarishga mablag’larni sarflash, mamlakatning ishlab chiqarish omillari
ta’minotchisi holatidan raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqaruvchi mavqeiga olib chiqadi.
Bugungi kunda fermer xo‘jaligi haqli ravishda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining
lokomotiviga, uni tashkil etishning asosiy shakliga aylandi. Mamlakatimizdagi jami erlarning 85
foizdan ortig’i, etishtiriladigan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining asosiy qismi (don 87,6%,
kartoshka 69,9%, sabzavotlar77,7 %, poliz 76,4%, meva va rezavorlar 94,6 %, uzum 91,5%) aynan
fermerlar hissasiga to‘g’ri kelmoqda”. Shundan kelib chiqqanda, qishloq xo‘jaligini istiqboldagi
rivoji fermer xo‘jaliklarida er, mehnat va moddiy texnika resurslaridan samarali foydalanishni
tashkil etish orqali ekinlar, ayniqsa paxta hosildorligini oshirishga, paxtachilikka ixtisoslashgan
fermer xo‘jaliklari moliyaviy ahvolini barqarorlashtirishga, paxtachilik-to‘qimachilik klasterlarini
yaratishga ko‘p jihatdan bog’liqdir.
Iqtisodiy mexanizmning ta’sirchan roli natijasida qishloq xo‘jaligida innovatsion faoliyatni
tashkil etish va rag’batlantirish shakl va yo‘llari tizimini aniqlash imkoni paydo bo‘ladi.
Mamlakatimizning agrar innovatsion siyosatini ilmiy-texnika taraqqiyoti talablariga mos
rivojlantirishda davlatning muvofiqlashtiruvchi funktsiyalari quyidagi yo‘nalishlarda olib
borilishi, fikrimizcha, yaxshi samara beradi. Ya’ni:
•
ilmiy-texnika yutuqlarini ishlab chiqarish jarayonlariga joriy etishning qisqa, o‘rta va uzoq
muddatlarga mo‘ljallangan yo‘nalish va bashorat ko‘rsatkichlarini belgilash;
•
ishlab chiqarish samaradorligi va mahsulotlar raqobatbardoshligini oshirishga tezkor va
kuchli turtki beruvchi innovatsiyalarni tanlash va amaliyotga izchil joriy qilish;
299
•
agrosanoat majmui tarmoqlarining moddiy-texnika bazasini rivojlantirish va investitsiya
resurslarini ko‘paytirish;
•
innovatsiya iste’molchilarining fan va texnika yangiliklarini tatbiq etish imko-niyatlarini
kuchaytirish
uchun
ularning
to‘lov
qobiliyatlarini ta’minlovchi iqtisodiy-moliyaviy
mexanizmlarni takomillashtirish va imtiyozlar tizimini qo‘llash.
Biroq, bozor munosabatlari va raqobat kurashi ta’sirining muttasil kuchayishi sharoitida
inertsion rivojlantirish stsenariysi sohani intensivlashtirish samarador-ligini oshirish talablariga
etarli darajada javob bermaydi. Zotan, bu stsenariy mavjud ishlab chiqarish vositalarini yangilash
emas, balki avvalgilarining o‘rnini aynan muayyan turdagi o‘xshash vositalar bilan qayta tiklashni
nazarda tutadi. Shu sabablarga ko‘ra ham, bizningcha, mamlakat qishloq xo‘jaligining jahon oziq-
ovqat bozoridagi o‘rni va raqobatbardoshligini oshirish, aholini dehqonchilik va chorvachilik
mahsulotlari bilan, tegishli sanoat tarmoqlarini esa xom ashyo bilan ichki imkoniyatlardan unumli
foydalanish evaziga ta’minlash masalalarini hal etishga ustuvorlik berish maqsadga muvofiq.
Buning uchun esa, mamlakatimiz qishloq xo‘jaligi moddiy-texnika bazasining hozirgi
holatida birinchi navbatda ishlab chiqarish jarayonlarini innovatsiyalar asosida texnik-texnologik
tashkil qilish stsenariysiga muvofiq rivojlantirishga muhim yo‘nalish sifatida qaralmog’i lozim.
Bu stsenariyning ahamiyati va samarasi shundan iboratki, innovatsiyalar asosida
takomillashgan texnika, texnologiyalarni joriy etish, birinchidan, ham resurstejamkorlik, ham
qishloq xo‘jalik ekinlari va chorva mollarini parvarishlash tadbirlarini o‘z vaqtida sifatli bajarish
imkoniyatlarini kengaytirsa, ikkinchidan, ekinlar hosildorligi va chorva mollari mahsuldorligini
oshirish orqali ularga qilinadigan sarf-xarajatlarni kamaytirib, xo‘jalik yuritish sub’ektlarining
daromadlilik darajasini yuksaltirishga olib keladi.
Bu o‘z navbatida xo‘jaliklarning xususiy mablag’lari hisobiga innovatsiyalarni joriy qilish,
provardida esa ularning investitsion-innovatsion faolligini oshirish uchun mustahkam zamin
yaratadi. Biroq, qishloq xo‘jaligini modernizatsiyalash samaradorligini oshirish yo‘llari va chora-
tadbirlari faqatgina ishlab chiqarish jarayonlarini innovatsiyalar asosida texnik-texnologik tashkil
qilish stsenariysiga tayangan holda emas, balki u bilan baravar ravishda majmuaviy innovatsion
rivojlantirish stsenariysi nazarda tutuvchi yo‘nalishlarni ham hisobga olgan holda amalga
oshirilishi lozim.
Keyingi stsenariy o‘zining keng qamrovligi jihatdan ham katta afzalliklarga ega bo‘lib, u
ishlab chiqarish, texnika-texnologiya, selektsiya va genetika, tashkiliy-boshqaruv, axborot-
kommunikatsiya, iqtisodiy-ijtimoiy, ekologiya va ayrim vaziyatlarda siyosiy yo‘nalishlarga
bog’liq innovatsiyalarni uyg’un tarzda joriy qilishga asoslangan. Majmuaviy innovatsion
300
rivojlantirish stsenariysi doirasidagi innovatsion yo‘nalishlar tasnifi va ularni uyg’un tarzda
amalga oshirishning ob’ektiv zaruriyati va ahamiyati isbot talab qilmaydigan haqiqatdir.
Xulosa qilib aytish mumkinki, qishloq xo‘jaligini innovatsion rivojlantirish globallashuv
sharoitida mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, mehnatni moddiy rag’batlantirish
tizimini rivojlantirish, aholini turmush sifati va darajasini yaxshilash, milliy iqtisodiyot
raqobatbardoshligini oshirish pirovardida esa, mamlakatda barqaror iqtisodiy o‘sishning
ta’minlanishiga olib keladi.
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi.
https://president.uz/uz/lists/view/2228
2.
“O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga
3.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 5 martdagi “2016-2020 yillarda meva
sabzavot va go‘sht-sut mahsulotlarining xom-ashyo bazasini yanada rivojlantirish, ularni
qayta ishlashni chuqurlashtirish, oziq-ovqat tovarlari ishlab chiqarish va eksport qilishni
ko‘paytirish chora-tadbirlari to‘g’risida”gi PQ-2505-sonli qarori
4.
Абдувохидов А. и др. Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ўсиш сифатини аниқлаш ва
унинг кўрсаткичлари таҳлили //Iqtisodiyot va taʼlim. – 2022. – Т. 23. – №. 4. – С. 16-
31.
