ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
439
AGROBIZNES KORXONALARIDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNI JORIY
ETISH IMKONIYATLARI
Iroda Nazarqosimova
Biznes va tadbirkorlik oliy maktabi tinglovchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.11195941
Annotatsiya.
Maqolada agrobiznes korxonalarida raqamli texnologiyalarni joriy etish
imkoniyatlari va istiqbollari tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar:
milliy iqtisodiyot, qishloq xo‘jaligi, agrobiznes, raqamli iqtisodiyot,
raqamlashtirish, raqamli texnologiya.
OPPORTUNITIES FOR THE INTRODUCTION OF DIGITAL TECHNOLOGIES IN
AGRIBUSINESS ENTERPRISES
Abstract.
The article analyzes the possibilities and prospects for the introduction of digital
technologies in agribusiness enterprises.
Keywords:
national economy, agriculture, agribusiness, digital economy, digitalization,
digital technologies.
ВОЗМОЖНОСТИ ВНЕДРЕНИЯ ЦИФРОВЫХ ТЕХНОЛОГИЙ НА
ПРЕДПРИЯТИЯХ АГРОБИЗНЕСА
Аннотация.
В статье проанализированы возможности и перспективы внедрения
цифровых технологий на предприятиях агробизнеса.
Ключевые слова:
национальная экономика, сельское хозяйство, агробизнес,
цифровая экономика, цифровизация, цифровые технологии.
Qishloq xo‘jaligini raqamlashtirishga ko‘maklashuvchi bazis shartlar qatorida bir necha
muhim omillar ham mavjud. Uchta asosiy omil – fermerlar va ishchilar tomonidan qishloq
xo‘jaligi ijtimoiy tarmoqlar, mobil tarmoqlar va internet bilimlar tarqatuvchi hizmatlardan
foydalanishi; qishloq aholisida raqamli texnologiyalardan foydalanish ko‘nikmalari mavjudligi;
innovatsiya va raqamli texnologiyalarni joriy etishga qishloq tadbirkorlarini undovchi madaniy
muhit.
Internet orqali ovozli a’loqa (VoIP), ijtimoiy tarmoqlar, mobil ilovalari internetga ulanish
imkoniyatli smartfonlar va yuqori tezlikdagi internetga ulanish imkoniyati tarqalishi bilan raqamli
platformalar qishloq hududlarida yashovchilarni axborot va hizmatlarga imkoniyat ochib berish
doirasini kengaytirish borasida ahamiyatli potensialga ega bo‘1ishdi. Shu bilan birga, ammo,
rivojlanayotgan davlatlarda ko‘plab kichik fermerlar hamon raqamli texnologiyalarga
imkoniyatlari mavjud emas va ulardan foydalanish ko‘nikmalariga ega emaslar.
“Qishloq xo‘jaligi raqamli ekosistemasi»ni yaratish fermerlar va tadbirkorlar innovatsion
yondashuvlarga yetib olishi uchun qulay sharoitlar bo‘lishi talab etadi. Hozirda allaqachon qishloq
xo‘jaligini raqamlashtirish loyihalari doirasida moliyalashtirish va hamkorlik kengayib bormoqda,
startaplar xalqaro investorlar va OAV qiziqishini o‘ziga tortmoqda. Bu jarayonda asosiy ro‘l
yoshlarga qaratilmoqda. Bunday ustunlikni odatda ularning kompyuter savodxonligi va
innovatsion yechimlar borasida potensiali ta’minlab bermoqda. Raqamli texnologiyalar bilan
ishlashni o‘qitish ta’lim dasturlariga kiritilsa, yoshlar raqamli qurilmalardan foydalanish
imkoniyatlarini o‘zlashtiradi va ularni yaratish ko‘nikmalariga ega bo‘lishadi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
440
Raqamli innovatsiyalarndan foydalanish kompyuter savodxonligi va raqamli
texnologiyalar bilan ishlash ko‘nikmalari mavjudligi bilan teng ravishda shuningdek, shu kabi
texnologiyalar mavjudligi bilan aniqlanadi. Shu bilan, biroq, raqamali texnologiyalar
imkoniyatlarini ochib berishga imkon beruvchi eng asosiy omil bo‘lib internetga ulanish
imkoniyati hisoblanadi.
Hozirda internetda dunyo aholisining yarmi foydalanishmoqda, lekin rivojlangan
davlatlarda istiqomat qiluvchilar ulushi noproportsional yuqori. Rivojlanishi past davlatlarda da
internetdan atigi har yettinchisigina foydalanadi, buning ustiga har bir mamlakat individual
xususiyatlaridan kelib chiqilsa ham, barchasida shahar va qishloq hududlari o‘rtasida sezilarli
tengsizlik kuzatiladi.
Inson internetdan foydalanadimi yoqmi va nima uchun u undan foydalanishi ahamiyatli
tarzda ta’lim va daromad darajasi bilan aniqlanadi. Yuqoriroq ta’lim olgan aholi qatlami qoida
tariqasida ancha ilg‘orroq hizmatlardan foydalanishadi – elektron savdo, online moliyaviy
hizmatlar, davlat hizmatlari va h.k. Pastroq ta’lim darajasidagi aholi qatlami internetdan birinchi
navbatda a’loqa vositasi va ko‘ngil ochar manbai sifatida foydalanishadi.
Ta’lim darajasi va savodxonligi qoida sifatida pastroq bo‘lgan qishloq hududlarida mobil
telefonlar odatda a’loqa qilish va ijtimoiy tarmoqlarga kirish uchun foydalaniladi. Bunday holatlar
qishloq xo‘jaligi uchun raqamli ilovalarni joriy etishni murakkablashtiradi, chunki ulardan
foydalanish ancha rivojlangan raqamli ko‘nikmalarni talab etadi.
Umuman olganda qishloq hududlarida rivojlanmagan tarmoqli qoplanganligi va internet
hizmatlarining qimmatligi bilan monand kamroq tarqalgan smartfonlar ham qishloq xo‘jaligi
ilovalaridan foydalanishga yo‘l bermaydi va masalan, Facebook, agrar sektorni qo‘llab
quvvatlashda ko‘maklashish va fermerlar orasida axborot almashishini ta’minlash maqsadidagi
ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish imkoniyatini chegaralaydi. Axborot almashish imkoniyati
fermerlarga hayot kechirish uchun resurslar manbaini mukammallashtirish, atrof muhitga ta‘sirni
kamaytirish, hosildorlikni oshirishga olib kelish uchun asoslanganroq qarorlar qabul qilishiga
imkon berishi mumkin edi.
Texnoligiyalar har xilligi, standartlashtirish yo‘qligi va ular o‘rtasida moslikni mavjud
emasligi, masalan, ma’lumotlar almashinuvi borasi ham ularni fermerlar tomonidan
foydalanilishiga to‘sqinliq qilmoqda. Texnologiyalar moslashuvchanligi imkoniyatlari
chegaralangan, odatda turli markali qishloq xo‘jaligi texnikalarini birgalikda foydalanish mumkin
bo‘lmaydi, fermerlar qaysi markaga mablag‘larini qoyishi borasida tanlashiga to‘g‘ri keladi.
Fermerlarni qarorlar qabul qilishida qo‘llab quvvatlashga tayyor mustaqil maslahat
hizmatlari yetishmovchiligi his etiladi.
Raqamlashtirish kopmpyuter texnologiyalari bilan ishlash ko‘nikmalarini talab qiladi:
dasturlarni va ilovalarni ishlab chiqa oladigan, qanday natijalar kerakligini tushunuvchi, raqamli
qurilmalar bilan qanday ishlash kerakligini biladigan odamlar kerak. Ulardan nafaqat o‘qish va
hisoblash ko‘nikmalarga ega bo‘lishi, balki ma’lumotlar bilan ishlay olish va kommunikatsiya
ko‘nikmalari ham bo‘lishi talab etiladi. Shunday ko‘nikmalar yo‘q bo‘lgan aholi guruhini
kompyuter savodxonligini operativ oshirish zarur: AKT misli ko‘rilmagan sur’atda o‘sib
bormoqda va ilm olish sur’atlari ham ortda qolmasligi lozim (UNDP, 2015).
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
441
Shunday qilib, texnologiyalarga sarmoyalar bilan bir qatorda, hali ham fanlararo raqamli
ko‘nikmalar va bilimlarni rivojlantirishga mablag‘ kiritish zarurati mavjud. Bu rivojlangan va
rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ham amal qiladi. AKT bo‘yicha o‘quv dasturlari, raqamli
ommaviy axborot vositalaridan foydalanish va Internetga ishonchli kirish uchun moliyaviy
imkoniyatlari bo‘lgan mamlakatlar raqamli ko‘nikmalarni rivojlantirishda yetakchilik qilmoqda.
Qishloq xo‘jaligi oziq-ovqat sohasini raqamlashtirish mehnat bozori tarkibini va ishning
o‘ziga xos xususiyatini o‘zgartiradi. Bu fermerlar va qishloq tadbirkorlarining rollarini qayta
ko‘rib chiqishga majbur qiladi va agrar oziq-ovqat sektori uchun qo‘yiladigan ko‘nikma talablarini
o‘zgartiradi. Raqamlashtirish ish olib boriladigan joyni va ishning mohiyatini o‘zgartirishi
mumkin, va raqamli ko‘nikmalarning turli darajalari tufayli, bunday o‘zgarishlar ushbu sektorda
ishlaydigan ayollar va erkaklarga turlicha ta‘sir qilishi mumkin. Biznesni raqamlashtirish,
zamonaviy korxonalarni, zamonaviy raqamli texnologiyalarni joriy etish orqali o‘zgartirishni va
korxonalarning yangi turlarini yaratishni o‘z ichiga oladi, ular biznes faoliyatini takomillashtirish,
yangi (raqamli) biznes modellarni ishlab chiqish va yangi (raqamli) kanallar orqali mijozlar va
manfaatdor tomonlar bilan o‘zaro aloqalarni rivojlantirish uchun ishlatiladi.
(Yevropa Komissiyasi, 2013). Dunyo bo‘ylab tobora ko‘payib borayotgan tashabbuslar,
«qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat sohalarida, shu jumladan» raqamli startaplar «ni yaratish,
rivojlantirish va ko‘lamini kengaytirish orqali tadbirkorlikni raqamlashtirishga ko‘maklashishga
qaratilgan.
Bugungi kunda fermerlar har qachongidan ham ko‘proq tadbirkor bo‘lishlari mumkin.
Bugungi kunda ular tez-tez biznes-rejalar tuzadilar, mablag‘ izlaydilar, fermerlik biznes-
inkubatorlari xizmatlaridan foydalanadilar va ilmiy konferentsiyalarda qatnashadilar. Bundan
tashqari, yosh fermerlar o‘z xo‘jaliklarini boshqarishda muhim qarorlarni qabul qilishga tayyorlar.
Masalan, Italiyada 2013 yilda 25 yoshdan 30 yoshgacha bo‘lgan erkaklar va ayollar 12000
qishloq xo‘jaligi startapiga asos solishdi (Coldiretti, 2018).
Bugungi kunda tadbirkorlik madaniyatini shakllantirish bo‘yicha etakchilik rivojlangan
mamlakatlarga tegishli, ammo rivojlanishning quyi darajasidagi mamlakatlar - Ruanda, Zambiya,
Turkiya, Armaniston - raqamli davr ochib berayotgan imkoniyatlardan zudlik bilan foydalanishga
intilishmoqda.
Agrar sohada tadbirkorlikni raqamlashtirishni rag‘batlantirish uchun kompaniyalar raqamli
mahoratga ega bo‘lgan xodimlardan iborat jamoalarni yaratishi kerak. Ushbu yondashuv tegishli
ko‘nikmalarga ega bo‘lgan potentsial ishchilarni topishni, ularni ishga qabul qilish va saqlab qolish
usullari va shartlarini aniqlashni, allaqachon ishga qabul qilingan xodimlar orasida o‘sishi mumkin
bo‘lgan iste’dodni aniqlashni va mavjud kasblar va lavozimlarga xos bo‘lgan raqamli ko‘nikmalar
miqdorini aniqlashni o‘z ichiga oladi.
Ta’lim innovatsiyalar va raqamlashtirishni jadallashtirishning eng muhim omili deb
hisoblanishi kerak. Ta’lim sohasidagi tadqiqotlar va ishlanmalar (AR-GE) va innovatsiyalarni
ilgari surishda hukumatlar uch tomonlama yondashishi kerak: mahalliy ilmiy-tadqiqot ishlaridan
oldin AR-GEga sarmoya kiritishi va sheriklar bilan keng koalitsiyada ta’limni elektron ta’limga
yo‘naltirish, amaliy mashg‘ulotlar, eksperimentlarni rag‘batlantirish, tanqidiy fikrlashni
rivojlantirish, kompyuter va moliyaviy savodxonlikni oshirish va dasturiy ta’minotni
rivojlantirish.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
442
Yosh tadbirkorlar qishloq xo‘jaligi sohasini raqamlashtirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Ular bobolari va otalaridan noyob bilimlarga ega bo‘lib, imkoniyatlarning qo‘ldan boy
berilganligini ko‘rishgan. Kichik mulkdorlar jamoalari tomonidan yaratilgan startaplar, ko‘pincha
uning asoschilari o‘sib ulg‘aygan yerda, dehqon jamoalarining tajribalariga asoslangan va ushbu
jamoalarga yordam berishni maqsad qilgan. Yoshlar uchun agrobiznes bozoriga kirish uchun
investitsiyalarni jalb qilish, investorlar va startaplar uchun hamkorlik qilish imkoniyatlarini
yaratish uchun tezlashtirilgan o‘quv dasturlari va moliyaviy ko‘mak zarur.
Ko‘pincha, tadbirkorlik madaniyati mavjudligi mamlakat YaIMiga yoki uning geografik
joylashuviga bog‘liq emas. Bunday madaniyatni yaratish dunyoning istalgan nuqtasida elektron
tijorat tizimlari va raqamli platformalarga kirishni sezilarli darajada soddalashtiradi. Ammo,
qishloq xo‘jaligi sohasida tadbirkorlikning barqaror raqamli madaniyatini shakllantirish, maktabda
tegishli ta’lim olishdan boshlanib, uzoq siyosiy va amaliy jarayondir. Buning uchun tavakkalchilik
uchun qulay muhit, manfaatdor tomonlar o‘rtasidagi ishonch, moliyaviy imkoniyatlar,
professional xizmatlar, barqaror raqamli ekotizim 3, talab qilinadigan ko‘nikmalar va natijalarni
baham ko‘rishga tayyorlik, ya’ni «innovatsiyalarga ochiqlik» kerak.
Yangi texnologiyalarning imkoniyatlarini ochishning eng muhim omili internetga kirish
imkoni bo‘lgan va shunday bo‘lib qolaveradi ham. Dunyo bo‘ylab foydalanuvchilar, ehtimol,
smartfonlardan foydalangan holda Internetga ulanishadi va aynan shu smartfonlar LDK va
rivojlanayotgan mamlakatlarda agrar oziq-ovqat sohasida o‘yinni o‘zgartirishi mumkin. Ular
mobil ilovalar, onlayn videolar va ijtimoiy tarmoqlar orqali ma’lumot va xizmatlardan foydalanish
imkoniyatini beradi. Facebook, Twitter va YouTube kabi veb-saytlar fermerlar va qishloq xo‘jaligi
sohasidagi boshqa muhim ishtirokchilar, jumladan, ishchilar, agrofirmalar, chakana sotuvchilar,
qishloq xo‘jaligi tadqiqotchilari va siyosatchilar uchun qulay aloqa vositasiga aylandi; Bundan
tashqari, xuddi shu veb-saytlar ro‘yxatdagi guruhlar ichida aloqani ta’minlaydi (19.2-rasm).
Mobil telefonlar narxlarining pasayishi, Internetga ulanish uchun tarmoq qamrovining
kengayishi va aholining o‘sib borayotgan ulushi qishloq joylarda mobil telefonlardan
foydalanishni kuchayishiga sabab bo‘lmoqda. Biroq, rivojlanayotgan mamlakatlarda, ayniqsa
qishloq joylarda, smartfon egalarining ulushi hali ham past va Internetga kirish cheklangan, bu esa
qishloq joylarida mobil Internetga ulanish va ijtimoiy tarmoqlar bo‘yicha qo‘shimcha izlanishlarni
talab qiladi. hamma fermerlar ham AKTni tezkor ravishda qabul qilishga tayyor emaslar.
Ko‘p odamlar xizmatlarga murojaat qilish yoki ulardan foydalanish uchun zarur bo‘lgan
bilimlarga ega emaslar, ayniqsa, AKT texnologiyalari agrar oziq-ovqat sohasida nisbatan yaqinda
paydo bo‘lganligi sababli va ko‘plab elektron xizmatlar hali ham ishlab chiqilmoqda.
Texnologiyalar aniq ehtiyojlarga moslashtirilishi juda muhim: agar texnologiyalar
fermerga kerakli ma’lumotlarni bermasa, ular amalga oshirilmaydi.
Qishloq joylarga, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarga xos bo‘lgan kompyuter
savodxonligining past darajasi va raqamli ko‘nikmalarning yyetishmasligi raqamli
texnologiyalardan foydalanishni sezilarli darajada cheklaydi. Mavjud raqamli texnologiyalarning
xilma-xilligi va standartlashtirishning yyetishmasligi ham ularni qabul qilishga to‘sqinlik
qilmoqda. U yoki bu texnologiyani tanlash qiyin, va fermerning o‘z qarorini oqlashiga imkon
beradigan konsalting xizmatlarini olish uchun hech qanday joy yo‘q. Raqamli qabul qilishni
qo‘llab-quvvatlash uchun ta’lim va yordam xizmatlarini takomillashtirish kerak.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
443
Bugungi kunda ham raqamli texnologiyalar qishloq xo‘jaligi oziq-ovqat sektori
dinamikasini o‘zgartirmoqda, ammo bu jarayon tizimsiz kechmoqda. Raqamli qishloq
xo‘jaligining to‘liq imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, agrar oziq-ovqat qiymatlari zanjirining
barcha ishtirokchilarisiz mumkin emas. Xususiy sektor, hukumat va boshqalar vakillari bo‘lgan,
raqamli qishloq xo‘jaligi oziq-ovqat sektori va raqamli mahsulotlar sanoatini ishtirokchilari
tomonidan raqamli qishloq xo‘jaligi imkoniyatlaridan foydalanish imkoniyatlarini ko‘rib
chiqishlari zarur.
Fermerlar asosiy rol o‘ynaydi va raqamli texnologiyalar hamkorlik va innovatsiyalar uchun
imkoniyatlarni ochib beradi. Bundan tashqari, qishloq xo‘jaligi sohasida oliy ma’lumotli odamlar,
fan va texnika sohasi mutaxassislari ulushi ortib bormoqda. Ular ko‘pincha tajriba va innovatsion
fikrlash qobiliyatiga ega. Agrar oziq-ovqat sohasidagi yoshlar ham ko‘pincha ishbilarmonlik
ruhiga singib ketgan va yangi korxonalar yaratish uchun tavakkal qilishlari mumkin.
Tadbirkorlikni ko‘proq qo‘llab-quvvatlashga ehtiyoj bor: qishloq xo‘jaligi biznes kurslari,
AKT bo‘yicha o‘quv dasturlari, innovatsion markazlar va biznes-inkubatorlarni qo‘llab-
quvvatlash, ularning imkoniyatlarini oshirish va venchur kapitalidan foydalanish imkoniyatlarini
kengaytirish (ayniqsa, olingan natijalarni ko‘lamini oshirish uchun zarur bo‘lgan o‘rta
moliyalashtirishgacha), biznes uchun ko‘proq qulay muhit yaratish. Axir, haqiqiy ta‘sir ular
yaratadigan biznesdir, ya'ni ular yaratgan KO‘K va raqamli fermer xo‘jaliklarida ish joylarining
miqdori va sifati.
Qishloq xo‘jaligi va qishloq joylarini raqamlashtirish uchun hali ko‘p mehnat talab etiladi.
Bir qator ayniqsa muhim omillarni hisobga olish kerak.
Birinchidan, qishloq xo‘jaligini raqamlashtirish kontseptsiyasini tushunishga, asosan,
ushbu mavzu bo‘yicha tizimli, rasmiy ma’lumotlarning yyetishmasligi to‘sqinlik qilmoqda.
Ma’lumotlarning aksariyati, masalan, kompyuter savodxonligi darajasida - shahar va
qishloq joylari bo‘yicha bo‘linmasdan, faqat mamlakat darajasida mavjud. Tarmoq ma’lumotlari
asosan qamrovni aks ettiradi, ammo xizmatlarning sifati va mavjudligi to‘g‘risida ma’lumot
bermaydi. Hozirgacha bilvosita amalga oshirilgan davlat ko‘magi va raqamlashtirish uchun
me`yoriy-huquqiy baza, shu jumladan elektron davlat xizmatlari mavjudligi va ulanish va
ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha me'yoriy-huquqiy bazalar to‘g‘risida ma’lumot
yyetishmayapti.
Ikkinchi muammo - bu rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning qishloq xo‘jaligi
sohasida, shuningdek global kompaniyalarda va mahalliy, jamoat, oilaviy fermer xo‘jaliklarida
raqamli texnologiyalarni tatbiq etishda sezilarli bo‘shliqdir. Zamonaviy qishloq xo‘jaligi
texnologiyalarini joriy etish moliyaviy imkoniyatlar va ta'lim darajasi bilan bog‘liq. Qishloq
joylaridagi kichik fermerlar bu borada nomutanosib ahvolga tushib qolgan, ularning infratuzilma,
tarmoq va texnologiyalardan foydalanish imkoniyati cheklangan.
Va nihoyat, raqamli qishloq xo‘jaligini amalga oshirishda o‘lchov tejamkorligi hisobga
olinadi. Korxona qanchalik katta bo‘lsa, bunday texnologiyalarni amalga oshirish osonroq bo‘ladi.
Bu borada yirik fermer xo‘jaliklari kichik fermer xo‘jaliklaridan ustunroqdir. Bu holat katta
va kichik fermer xo‘jaliklari o‘rtasida tengsizlikni va shunga mos ravishda rivojlangan va
rivojlanayotgan mamlakatlar o‘rtasida tengsizlikni keltirib chiqaradi. Transformatsiyaga yo‘l
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
444
ochadigan raqamli innovatsiyalar va texnologiyalar ko‘pincha fermer xo‘jaligi miqyosida
yaratilmaydi.
Keyingi ishlarning ayrim ustuvor yo‘nalishlari:
˗
raqamli texnologiyalar va raqamlashtirish bo‘yicha tumanlar va aholi guruhlari darajasida,
xususan, shahar va qishloq joylari bo‘yicha yanada batafsil ma’lumotlarni to‘plashga
ko‘maklashish;
˗
kichik mulkdorlarni qishloq xo‘jaligini raqamli o‘zgartirishga jalb qilish uchun hayotiy
raqamli echimlarni taqdim etadigan barqaror biznes modellarini yaratish;
˗
kichik mulkdorlarni qishloq xo‘jaligini raqamli o‘zgartirishga jalb qilish uchun hayotiy
raqamli echimlarni taqdim etadigan barqaror biznes modellarini yaratish;
˗
raqamli qishloq xo‘jaligining rivojlanishini raqamlashning asosiy va unga yo‘ldosh
sharoitlari mavjudligi nuqtai nazaridan ham, jarayonning iqtisodiyot, ekologiya va jamiyatga
potentsial ta‘siri jihatidan ham alohida mamlakatlarning madaniy, ta'lim va institutsional
o‘lchovlari sharoitida aks ettiruvchi indeksni yaratish. FAOning Yevropa va Markaziy Osiyo
mintaqaviy byurosi tomonidan 2015 yilda yaratilgan “Qishloq xo‘jaligi sektorida raqamli
texnologiyalarni joriy etishga tayyorlik indeksini» asos qilib olish mumkin. Bunday indeks FAOga
a'zo mamlakatlarda kelgusida raqamli qishloq xo‘jaligi strategiyasini ishlab chiqish uchun
kontekstni taqdim etishga yordam beradi; Ushbu strategiyalar avvalo mamlakatlarning elektron
qishloq xo‘jaligi kontseptsiyasini qo‘llab-quvvatlashi va AKTning agrar oziq-ovqat sektori uchun
ahamiyatini tushunishini ta’minlashi va qishloq xo‘jaligini raqamlashtirishga imkon beradigan
qadamlarni taklif qilishi kerak.
Raqamli texnologiyalardan foydalanish yuzaga keluvchi ma’lumotlar bilan munosabat
borasida siyosiy va tartibga soluvchi choralarga ehtiyojni yaratadi. Ma’lumotlar boshqarish
shartlari va formatini belgilab beruvchi standartlarning yo‘qligi tengsizlikni keltirib chiqarishi
mumkin, birinchi navbatda bu, yirik xalqaro kompaniyalar raqamlashtirishni agrobiznesni
rivojlantirish uchun amalga oshirayotgan bir paytda, qishloq xo‘jaligi sektorida ishlayotgan kichik
fermer xo‘jaliklari va aholi tadbirkorlari esa raqamli texnologiyalarni qishloq va qishloq
xo‘jaligidagi hududlardagi ijtimoiy muammolarni yechish uchungina joriy etishida namoyon
bo‘ladi.
Raqamlashtirish muhim iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik foyda keltirishi mumkin. Quyidagi
misollarda raqamli texnologiyalar oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tizimlarining ishlashini va
samaradorligini saqlashga qanday yordam berishi mumkinligini ko‘rsatib beradi:
fermerlarga narxlar to‘g‘risida ma’lumot beradigan mobil ilovalardan foydalanish bozor
nomutanosibligini kamaytirishi va fermerlarga ishlab chiqarish jarayonlarini rejalashtirishda
yordam berishi mumkin. Masalan, Keniyada M-Farm dasturidan foydalangan dehqonlar ekinlar
tarkibini o‘zgartirdilar va ba’zilar xabar berganidek, o‘z mahsulotlarini yuqori narxlarda sotishga
muvaffaq bo‘lishdi (Baumüller, 2015);
Ilova
EMA-I FAO
veterinariy nazorat tizimini qo‘llab – quvvatlaydi. EMA-i - bu FAO
tomonidan ishlab chiqilgan, dala veterinarlariga hayvonlarning kasalliklari to‘g‘risida real vaqtda,
yuqori sifatli ma’lumotlarni taqdim etish imkoniyatini beradigan erta ogohlantirish dasturi. Ilova
hayvonlarning kasalliklari bo‘yicha global axborot tizimiga (EMPRES i) kiritilgan bo‘lib, bu
ma’lumotlar xavfsiz saqlanishi va mamlakatlar tomonidan ishlatilishini ta’minlaydi. EMA-i
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
445
hayvonlarning kasalliklari to‘g‘risida xabar berish milliy tizimlariga juda mos keladi. Ilova milliy
kuzatuvni va real vaqt rejimida axborot uzatishni qo‘llab-quvvatlaydi, hayvonlar kasalliklari
to‘g‘risida erta ogohlantirish va ularga qarshi kurashish tizimini takomillashtiradi, oziq-ovqat
xavfsizligi va turmush sharoitiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi. EMA-i hozirda Afrikaning oltita
mamlakati - Gana, Gvineya, Kot-d`Ivuar, Lesoto, Tanzaniya va Zimbabveda qo‘llaniladi.
texnologiyalar
fermerlarga
kasallik
va
zararkunandalar
tarqalishiga,
hosil
etishmovchiligiga, iqlim o‘zgarishiga o‘z vaqtida javob berish nuqtai nazaridan yordam berishga
qodir: fermerlar ob-havo prognozini inobatga olgan holda zarur choralarni oldindan qabul
qilishlari mumkin;
MYCROP
to‘liq fermer xo‘jaligini boshqarish va fermer xo‘jaliklarini rejalashtirish
tizimi. MyCrop - bu fermerlarga ma’lumot, tajriba va resurslar bilan ishlash, rentabellik va
rentabellikni oshirish, shu bilan turmush darajasini oshirish orqali ularni kuchaytirishga qaratilgan
texnologiyaga asoslangan tashabbus. U o‘zida eng zamonaviy texnologiyalarga (katta
ma’lumotlar, mashinasozlik, smartfonlar G’ planshetlar va boshqalar) tayanib kichik
fermerlarning hamkorlikda ishlashi uchun innovatsion biznes modellar (qishloq xo‘jaligi
platforma xizmat sifatida) va odamlarning maqsadga yo‘naltirilgan harakatlarini
mujassamlashtirgan (qishloq xo‘jaligi prognozlari, mahsulot va hizmatlar) platformasi.
MyCrop fermerlarga maqbul qarorlarni qabul qilishda va ularni amalga oshirishda yordam
beradi: yaqin vaqt ichida platforma sizga yer xaritasini tuzish, ekinlarni tanlashni rejalashtirish,
yakka tartibdagi fermer xo‘jaliklari uchun ish rejalarini tuzish va ob-havo sharoiti, tuproq sifati,
kasalliklar, zararkunandalar va ekinlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar asosida mehnatni
avtomatlashtirishga imkon beradi.
MyCrop - bu real vaqtdagi hamkorlik uchun moslashuvchan, ma’lumotlarga asoslangan,
kengaytiriladigan, aqlli, o‘z-o‘zini o‘rganadigan platforma, bu fermer xo‘jaligi boshqaruvi va
fermerlarni rejalashtirish vositasi bo‘lib, proaktiv tahlil va monitoringni amalga oshirishni
ta’minlaydi, asoslangan qaror qabul qilishni va elektron tijorat (resurslar va tayyor mahsulotlarni
sotib olish va sotish) platformasi bo‘lib xizmat qiladi.
Internet buyumlari (IoT) texnologiyasini qishloq xo‘jaligida qo‘llashning misoli - aniq
dehqonchilik (TK). Ekish va o‘g‘itlash paytida qishloq xo‘jaligi texnikasini boshqarish
tizimlaridan foydalanish, traktor uchun urug‘ materiallari, o‘g‘itlar va yoqilg‘ining narxini
pasaytirish va dala ishlariga sarflanadigan vaqtni qisqartirishi mumkin. O‘zgaruvchan tariflarni
belgilash (VCT) texnologiyasi va uchuvchisiz uchish apparatlaridan foydalanish suv va pestitsid
iste‘molini, ishchi kuchi va resurs xarajatlarini kamaytirishga yordam beradi;
Qishloq xo‘jaligida muhim o‘rin korporativ resurslarni rejalashtirish dasturiy ta’minotiga
beriladi: bu sizning xaridlaringizdan ishlab chiqarish va tarqatishgacha bo‘lgan har qanday
jarayonni optimallashtirishga imkon beradi. Bunday dasturiy ta’minotdan foydalanish
iqtisodiyotni (yoki tegishli korxonani) atrof-muhitni muhofaza qilish bilan bog‘liq muammolarga
ko‘proq organik javob berish, tizimni mos ravishda sozlash va o‘z biznesiga sarmoyalar
rentabelligini oshirish imkoniyatini beradi;
blokcheyn kabi texnologiyalardan foydalanganda ham foyda olish mumkinligi ko‘rsatildi.
Xususan, oziq-ovqat qiymati zanjiridagi sifatsiz oziq-ovqat mahsulotlarini aniqlash uchun
blockcheyn texnologiyasi muvaffaqiyatli qo‘llanilib, o‘z vaqtida va samarali harakatlarni amalga
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
446
oshirishga imkon beradi. Xuddi shu texnologiya iste‘molchiga oziq-ovqat mahsulotlarining kelib
chiqishi to‘g‘risida ma’lumot berishi mumkin, bu esa o‘z foydalanuvchilariga raqobatdosh
ustunlikni beradi;
“WALMART» va Blokcheyn: mahsulotni fermadan rastagacha kuzatib boorish.
Blokcheyn
- bu sirli va tushunarsiz ko‘plab virtual pullar uchun yangi, inqilobiy texnologiya -
bloklar zanjiri yoki
blockchain
.
WALMART
– bu Walmart brendi ostida ishlaydigan dunyodagi eng yirik ulgurji va
chakana savdo tarmog‘ini boshqaradigan Amerika kompaniyasi.
Wallmartga bargli sabzavotlarini etkazib beradigan yuzdan ziyod fermer xo‘jaliklari,
shunga o‘xshash qadamlarni tashlayotgan, Wallmart va boshqa bir qator sotuvchilar uchun IBM
kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan blokcheyn texnologiyasiga asoslangan ma’lumotlar
bazasiga yetkazib berayotgan oziq-ovqat ta’minoti to‘g‘risidagi ma’lumotlarni kiritishi kerak
bo‘ladi.
Ushbu tashabbus Walmartning ikkita strategiyasiga to‘liq mos keladi: raqamlashtirish va
mahsulotning yangiligiga e’tibor. Bundan tashqari, blokcheyn Walmart-ga pulni tejashga yordam
beradi. Muammo yana paydo bo‘lganda - masalan, Rim salatining E. coli bilan ifloslanishida -
sotuvchi mahsulotning qolgan qismini sotuvdan olib tashlamasdan, xavf manbaiga aylangan
mahsulotning o‘ziga xos partiyalarini aniqlay oladi.
so‘nggi yillarda sun‘iy intellekt (AI) texnologiyalari ko‘plab agrosanoat korxonalarini
boshqarish samaradorligini oshirishga yordam berdi. AI kompaniyalari fermerlarga dala
sharoitlarini baholashda va ishlab chiqarish siklining har bir bosqichini kuzatishda yordam beradi.
AI texnologiyasi qishloq xo‘jaligini o‘zgartirmoqda: fermer xo‘jaligini baholash uchun endi
fermerning jismoniy ishtiroki talab qilinmaydi, u sun‘iy yo‘ldosh va PUA ma’lumotlariga
tayanishi mumkin. AI texnologiyalari o‘z vaqtida qabul qilingan qarorlarni asoslash va monitoring
tizimlarining kecha-kunduz ishlashini ta’minlash uchun bashoratli modellashtirish asosida
resurslardan foydalanishni optimallashtirishga qodir.
qishloq xo‘jaligi robotlari («agrobotlar») yaqin kelajakda qishloq xo‘jaligiga juda kuchli
ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. Bugungi kunda dala agrobotlari fermerlarga suv iste‘molini o‘lchash va
sug‘orishni optimallashtirishga yordam berishmoqda. Yengil kichik robotlar parklari og‘ir
traktorlarni almashtirishi mumkin, bu esa tuproqning zichlashishini asta-sekin kamaytiradi, havo
bilan to‘yintirish qobiliyatini tiklaydi va samaradorligini oshiradi.
AGROBOT «DAYNO» – bu qishloq xo‘jaligi va uzumzorlarga yordam berish uchun
foydalaniladi.
Nio Technologies mutaxassislari guruhi fermerlarning ishini yengillashtiradigan va fermer
xo‘jaliklari rentabelligini oshiradigan qishloq xo‘jaligi robotini ishlab chiqdilar.
Daino
- bu fermerlarga tobora kuchayib borayotgan, fitosanitariya qoidalariga rioya qilish,
pestitsid bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etish va qishloq xo‘jaligi sohasida ishchi kuchi
yetishmovchiligini boshqarish imkonini beradigan yangi, samarali yechim. Daino begona o‘tlarni
haydash roboti begona o‘tlarni maqsadli nazorat qilishga qodir, bu esa mavsum davomida
fermerlarning mehnatini tejashga yordam beradi.
Daino ayniqsa, pushta yoki qatorlarda o‘stiriladigan marul, sabzi, piyoz va boshqa
sabzavotlari katta maydonlarida begona o‘tlarga qarshi kurashda samarali hisoblanadi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
447
ko‘pincha, bunday texnologiyalarni joriy etish katta moliyaviy mablag‘larni talab qiladi,
ular yirik fermer xo‘jaliklari uchun ko‘proq mos keladi va boshqa qishloq xo‘jaligi tarmoqlari
texnologiyalari va jarayonlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lishi kerak. Shu sababli, kichik fermer
xo‘jaliklarida bunday texnologiyalarni joriy etish ko‘plab muammolar bilan bog‘liq bo‘lib, yirik
fermer xo‘jaliklari va agrosanoat kompaniyalari uchun esa ularni o‘zlashtirish osonroq.
Kelgusi yillarda agrar sohani raqamlashtirish qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarini
ishlab chiqarishda sezilarli o‘zgarishlarga olib keladi. U iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy foyda
keltirishi mumkin, ammo shu bilan birga bir qator muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Raqamli texnologiyalar va xizmatlardan foydalanishdagi tengsizlik raqamli bo‘linish xavfini
anglatadi. Kichik fermerlar va boshqa qishloq aholisi nafaqat kompyuter savodxonligi va raqamli
manbalardan foydalanish, balki mahsuldorlik va iqtisodiy va ijtimoiy inklyuziyaning turli jihatlari
bo‘yicha ham o‘zgarishlarga mos kelmaslik xavfi ostida.
Natija olish uchun texnologiyani joriy etish etarli emas. Ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy
tizimlar raqamlashtirishga imkon beradigan asosiy va unga yo‘ldosh sharoitlarni ta’minlashi
kerak. «Texnologik yutuq qonuni» (Dauns, 2009) ga ko‘ra, texnologiyalar beqiyos o‘zgarib turadi,
iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlar esa chiziqli bo‘lib, texnologik bilan hamqadam bo‘lmaydi.
Qishloq joylarda raqamlashtirish uchun zarur shart-sharoitlarni ta’minlash ustida ishlash ayniqsa
muhimdir.
Qishloq xo‘jaligini raqamlashtirishning zaruriy sharti, ayniqsa qishloq joylarda rivojlangan
raqamli infratuzilma va oziq-ovqat tizimlarining mavjudligi. Texnologik yutuqlar va tartibga
soluvchi islohotlar dunyoda AKTdan foydalanish imkoniyatini kengaytirdi, ammo raqamli
bo‘linish hanuzgacha mavjud. Darhol barcha darajadagi odamlar uchun texnologiya (masalan,
Internetga dial-up kirish imkoniyati) paydo bo‘lishi bilanoq, yangi texnologiya (masalan, keng
polosali) paydo bo‘ladi va rivojlanayotgan mamlakatlardagi foydalanuvchilar yana «O‘yinni
ushlab turish»ga to‘g‘ri keladi.
Qishloq xo‘jaligini raqamlashtirishning barcha imkoniyatlarini ishga solish uchun
hukumatlar qulay tartibga solish muhitini yaratishi kerak. Elektron hukumat loyihalarini
loyihalashtirish va boshqarish yuqori darajadagi ma'muriy salohiyatni talab qiladi, ayrim
mamlakatlar, ayniqsa, mahalliy rivojlanish va rivojlanayotgan mamlakatlarda ta’minlay olmaydi.
Raqamli tafovutni bartaraf etish siyosiy ustuvor vazifa bo‘lishi kerak va hukumatlar fermerlar,
qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining potentsial investorlari va boshlang‘ich tashkilotlarni, kichik
fermer xo‘jaliklarini raqamlashtirishda ijtimoiy-iqtisodiy mazmunli ishtirokini boshlashi kerak.
Rivojlanayotgan mamlakatlar hukumatlari siyosat va me'yoriy o‘zgarishlarni qo‘llab-quvvatlash
uchun salohiyatni sezilarli darajada oshirishga muhtoj.
REFERENCES
1.
Abdulazizovich A. A. et al. ISSUES OF BANKING SYSTEM DIGITALIZATION IN
UZBEKISTAN //World Bulletin of Management and Law. – 2022. – Т. 11. – С. 14-19.
2.
Абдувохидов А. и др. Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ўсиш сифатини аниқлаш ва
унинг кўрсаткичлари таҳлили //Iqtisodiyot va taʼlim.
– 2022. – Т. 23. – №. 4. – С. 16-31.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
448
3.
Холмуротов Ф. МИНТАҚАДА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ РИВОЖЛАНИШИГА
ТАЪСИР ҚИЛУВЧИ ОМИЛЛАР ТАСНИФИ //Iqtisodiyot va taʼlim. – 2023. – Т. 24. –
№. 2. – С. 386-391.
4.
Джиянмуратова Г.Ш., Гафуров О.У. Совершенствование государственной
молодежной политики в Новом Узбекистане. Ijtimoiy davlat sharoitida jamiyatni
faollashtirish va davlat fuqarolik xizmatini rivojlantirish imkoniyatlari. Xalqaro ilmiy-
amaliy
konferensiya
materiallari.
2023-yil
26-may.
–
B.
182-185.
/
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=fdboTmYAA
AAJ&pagesize=80&citation_for_view=fdboTmYAAAAJ:MLfJN-KU85MC
5.
Нурмухаммидова М. Х. и др. ИҚТИСОДИЙ ИСЛОҲОТЛАРНИНГ ҲОЗИРГИ
БОСҚИЧИДА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИНИ БАРҚАРОР РИВОЖЛАНТИРИШ
АСОСЛАРИ //TA'LIM VA RIVOJLANISH TAHLILI ONLAYN ILMIY JURNALI. –
2021. – Т. 1. – №. 6. – С. 401-417.
6.
Khakimova, Muabara Khalilovna. "USE OF THE BRAINSTORMING METHOD IN THE
TEACHING OF SOIL SCIENCE AS A FACTOR OF ACHIEVEMENT OF
EFFECTIVENESS." Bulletin of Science and Education 6-3 (109) (2021): 56-61.
