376
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
SPORTDA DIQQAT VA KONSENTRATSIYANI BOSHQARISH USULLARI
Turaqulov Shoxjahon Talatjonovich
Samarqand Davlat Pedagogika instituti
Jismoniy madaniyat fakultet 1 - kurs talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17611737
Annotasiya.
Ushbu maqolada sportchining diqqat va konsentratsiya jarayonlari, ularni
boshqarish usullari hamda sport natijalariga ta’siri ilmiy jihatdan tahlil qilingan. Sportchi
uchun diqqatni jamlash qobiliyati ruhiy barqarorlik, tez qaror qabul qilish, stress holatida
to‘g‘ri harakat tanlash imkonini beradi. Maqolada diqqatning psixologik tuzilishi, tashqi va
ichki chalg‘ituvchi omillar, konsentratsiyani rivojlantirish mashqlari hamda murabbiy va
sportchi o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikning o‘rni yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
diqqat, konsentratsiya, psixologik tayyorgarlik, sportchi, stress,
motivatsiya, autogen mashqlar.
Annotation.
This article analyzes the processes of attention and concentration in
athletes, their management methods, and their impact on sports performance. The ability to
focus helps athletes maintain emotional stability, make quick decisions, and act effectively under
stress. The paper explores the psychological structure of attention, external and internal
distractions, exercises to improve concentration, and the role of cooperation between coach and
athlete.
Keywords:
attention, concentration, psychological preparation, athlete, stress,
motivation, autogenic training.
Аннотация.
В статье рассматриваются процессы внимания и концентрации у
спортсменов, методы их управления и влияние на спортивные результаты. Способность
концентрировать внимание помогает
спортсмену сохранять эмоциональную
устойчивость, быстро принимать решения и действовать эффективно в стрессовых
условиях. Освещаются психологическая структура внимания, внешние и внутренние
отвлекающие факторы, упражнения для развития концентрации и роль взаимодействия
тренера и спортсмена.
Ключевые слова:
внимание, концентрация, психологическая подготовка,
спортсмен, стресс, мотивация, аутогенные упражнения.
Zamonaviy sportda muvaffaqiyatga erishish faqat jismoniy tayyorgarlik yoki texnik
mahorat bilan emas, balki sportchining psixologik holati, ruhiy barqarorligi va diqqatni
boshqarish qobiliyati bilan ham chambarchas bog‘liq. Diqqat — bu inson ongining bir nuqtaga
yo‘naltirilgan holati bo‘lib, sport faoliyatida u tezkorlik, aniqlik va qaror qabul qilish
jarayonlarining markazida turadi. Har bir sportchi musobaqa davomida bir necha soniya ichida
to‘g‘ri qaror qabul qilishi lozim. Buning uchun diqqatning barqarorligi va konsentratsiya darajasi
yuqori bo‘lishi talab etiladi. Diqqat va konsentratsiyani boshqarish sportchiga stress, charchoq va
tashqi chalg‘ituvchi omillar ta’sirida ham faoliyatni izchil davom ettirish imkonini beradi.
Konsentratsiya bu — ongni bir nuqtaga to‘liq jamlash, kerakli ma’lumotni saqlab qolish
va chalg‘ituvchi omillarni e’tibordan chiqarish qobiliyatidir. Weinberg va Gould (2018)
ta’kidlashicha, sportchilarning muvaffaqiyat darajasi ularning konsentratsiya qobiliyatiga
bevosita bog‘liq bo‘lib, yuqori psixologik nazorat sport natijalarini 30–40 foizgacha yaxshilashi
mumkin.
377
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Diqqatni yo‘naltirish va uni barqaror saqlash jarayoni asosan markaziy asab tizimining
faolligi, hissiy muvozanat va motivatsion holat bilan belgilanadi. Shuning uchun sport
psixologlari diqqatni boshqarishni nafaqat aqliy, balki emotsional va fiziologik tayyorgarlik bilan
birgalikda o‘rganadilar. Konsentratsiyani yo‘qotish, asosan, stress, xavotir, o‘ziga ishonchsizlik
yoki haddan ortiq mas’uliyat hissi tufayli sodir bo‘ladi. Bu holatlar sportchining reaktsiya
tezligini pasaytiradi, harakat aniqligini buzadi va natijada sport natijasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Diqqatni boshqarish masalasi har bir sport turida o‘ziga xos xususiyatga ega.
Masalan, gimnastika, snayperlik, kamondan otish, shaxmat kabi sport turlarida
konsentratsiya darajasi maksimal bo‘lishi zarur, chunki bu turlarda kichik bir xatolik ham
mag‘lubiyatga sabab bo‘lishi mumkin. Boks, futbol, basketbol kabi tez harakat talab qiladigan
sportlarda esa diqqatni taqsimlash va o‘zgartirish qobiliyati muhimdir. Sportchi bir vaqtning
o‘zida raqibni, to‘pni, maydonni va murabbiy ko‘rsatmasini kuzatib boradi.Bandura (1997)ning
“o‘ziga ishonch nazariyasi”da diqqatning barqarorligi sportchining o‘ziga bo‘lgan ishonchi bilan
uzviy bog‘liqligi qayd etilgan.
Agar sportchi o‘z imkoniyatiga ishonsa, u diqqatni uzoq vaqt davomida boshqarishga
qodir bo‘ladi. Shuningdek, Deci va Ryan (2000)ning motivatsiya nazariyasiga ko‘ra, ichki
motivatsiya kuchli bo‘lgan sportchilarda diqqatni boshqarish ko‘nikmalari yuqori bo‘ladi, chunki
ular faoliyatdan ichki qoniqish oladi va charchoqni kamroq his qiladi.
O‘zbekiston sport tizimida ham diqqat va konsentratsiyani rivojlantirish bo‘yicha ilmiy-
amaliy ishlar olib borilmoqda. Milliy Olimpiya qo‘mitasi huzuridagi psixologik tayyorgarlik
markazlarida sportchilarga autogen mashqlar, vizualizatsiya, nafas mashqlari, mindfulness
(hozirgi onglilik) kabi treninglar o‘tkazilmoqda. Bu mashg‘ulotlar sportchilarning stressni
boshqarish, diqqatni to‘plash va musobaqa vaqtida ruhiy muvozanatni saqlash ko‘nikmalarini
oshiradi.
Mavzuning dolzarbligi shundaki, bugungi sport muhitida diqqatni boshqarish nafaqat
individual sportchilar, balki jamoaviy o‘yinlarda ham muvaffaqiyatning asosiy omiliga aylangan.
Boshqa tomondan, ijtimoiy tarmoqlar, axborot oqimlari, tomoshabin bosimi kabi
zamonaviy chalg‘ituvchi omillar sportchilardan yanada kuchli ruhiy bardoshlilikni talab
qilmoqda. Shu sababli diqqat va konsentratsiyani boshqarish usullarini o‘rganish sport
psixologiyasi fanining eng muhim yo‘nalishlaridan biridir.
Ushbu maqolaning maqsadi — sportchilarda diqqat va konsentratsiya jarayonlarini
o‘rganish, ularni boshqarishning ilmiy asoslarini aniqlash, chalg‘ituvchi omillarni kamaytirish
yo‘llarini ko‘rsatish hamda samarali psixologik trening usullarini tahlil qilishdan iborat. Maqola
davomida diqqatni rivojlantirishga xizmat qiluvchi mashqlar, psixologik metodlar va murabbiy-
sportchi o‘rtasidagi hamkorlikning ahamiyati ilmiy jihatdan yoritiladi.
Psixologiyada diqqat — bu inson ongining bir ma’lum obyektga yo‘naltirilgan va u yerda
uzoq saqlanib turuvchi faol holatidir. Konsentratsiya esa diqqatning barqaror shakli bo‘lib, ongni
bitta maqsadga jamlash qobiliyatini ifodalaydi.
Diqqatni yo‘naltirish, ushlab turish va taqsimlash — sportchining ruhiy tayyorgarligi
darajasini belgilovchi asosiy psixik jarayonlardan biridir.Weinberg va Gould (2018)
ta’kidlaganidek, yuqori darajadagi sportchilarda diqqatni boshqarish qobiliyati ijtimoiy stressni
yengish va musobaqada muvozanatni saqlash bilan chambarchas bog‘liq. Bandura (1997)ning
“o‘ziga ishonch nazariyasi” ham sportchi diqqatini barqaror tutish orqali o‘ziga bo‘lgan
ishonchni mustahkamlashini ko‘rsatadi.
378
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda sport psixologiyasiga e’tibor ortib, ko‘plab sport turlari
bo‘yicha diqqatni rivojlantiruvchi psixologik mashg‘ulotlar joriy etilmoqda. Milliy terma
jamoalarda sportchilar uchun maxsus “konsentratsiya treninglari”, autogen mashqlar,
vizualizatsiya va nafasni boshqarish metodlari qo‘llanilmoqda.
Diqqat — bu psixik faoliyatning markaziy komponenti bo‘lib, sezgi, idrok, xotira va
tafakkur bilan chambarchas bog‘liq. Sportchi harakatni bajarishda diqqatni ma’lum obyektga
yo‘naltiradi: to‘pga, raqibga yoki start signaliga.
Shuning uchun sportda diqqatni boshqarish — bu aqliy intizomning eng muhim shaklidir.
Diqqatning uchta asosiy turi mavjud: ixtiyorsiz diqqat, ixtiyoriy diqqat va ixtiyoriydan
keyingi diqqat. Musobaqa vaqtida sportchi ixtiyoriy diqqatni faol qo‘llaydi, chunki u atrofdagi
chalg‘ituvchilarga qaramay, o‘z maqsadiga yo‘naltirilgan e’tiborini saqlashi kerak.
Sport jarayonida diqqatga ta’sir etuvchi omillar ko‘p: tashqi (shovqin, tomoshabinlar, ob-
havo) va ichki (stress, xavotir, o‘ziga ishonchsizlik, charchoq).
Masalan, futbolchi penalti zarbasini bajarishda tomoshabinlarning shovqinidan chalg‘isa,
zarba aniqligi pasayadi. Shu sababli diqqatni boshqarish nafaqat aqliy, balki hissiy jarayon
hamdir. Murabbiy sportchining ichki e’tiborini mustahkamlash uchun uni ijobiy fikrlash, nafasni
nazorat qilish, “men eplayman” kabi o‘zini ruhlantirish formulalariga o‘rgatishi lozim.
Murabbiy sportchining psixologik holatini kuzatib, mashg‘ulot jarayonida diqqatni
boshqarish mashqlarini kiritishi zarur. Murabbiy o‘z so‘zlari va harakati bilan sportchini
ruhlantiradi, salbiy hissiyotlardan chalg‘itadi. Samarali psixologik yondashuv sportchida “ichki
ishonch”ni kuchaytiradi, bu esa diqqatning barqarorligini ta’minlaydi. Shuningdek, jamoaviy
sportlarda murabbiy umumiy konsentratsiyani ushlab turish uchun jamoa ichida ruhiy
uyg‘unlikni ta’minlaydi.
Sport psixologiyasi amaliyotida diqqatni o‘lchash uchun testlar, reaksiya tezligi
o‘lchovlari, Stroop testi, “Klapared testi” kabi usullar qo‘llaniladi. Bu testlar sportchining diqqat
kengligi, tezligi va barqarorligini aniqlash imkonini beradi.
Natijalar asosida individual psixologik dasturlar tuziladi.
Sportchining diqqat va konsentratsiya darajasi uning muvaffaqiyatining muhim
psixologik omilidir. Diqqatni to‘g‘ri boshqarish sportchiga musobaqa jarayonida stressni
yengish, tez qaror qabul qilish va harakatlarni aniqlik bilan bajarish imkonini beradi.
Konsentratsiyani rivojlantirish mashqlari, autogen treninglar va vizualizatsiya
sportchilarning ruhiy barqarorligini mustahkamlaydi.
Murabbiy va psixologlarning birgalikdagi sa’y-harakatlari diqqatni rivojlantirishda asosiy
o‘rin tutadi. Shunday qilib, sportda yuqori natijaga erishish uchun jismoniy tayyorgarlik bilan bir
qatorda ruhiy tayyorgarlik, xususan diqqat va konsentratsiyani boshqarish madaniyatini
shakllantirish zarurdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Yusupov, A. (2020). Sport psixologiyasi asoslari. Toshkent: O‘zDJTI nashriyoti. — B.
88–101.
2.
Karimova, Z. (2019). Psixologik jarayonlar nazariyasi. Toshkent: Fan. — B. 56–68.
3.
Weinberg, R., va Gould, D. (2018). Foundations of Sport and Exercise Psychology.
Human Kinetics. — B. 233–248.
4.
Martens, R. (2012). Successful Coaching. Human Kinetics. — B. 178–186.
379
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
5.
Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The Exercise of Control. New York: Freeman. — B.
37–49.
6.
Oripova, M. (2021). “Sportchilarda diqqatni jamlashning psixologik mexanizmlari.”
Sport va Psixologiya jurnali, №2. — B. 45–52.
7.
Salimov, S. (2018). Sportda ruhiy tayyorgarlik. Samarqand: SamDU. — B. 63–75.
8.
Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). “Intrinsic and Extrinsic Motivation.” Contemporary
Educational Psychology, 25(1). — B. 55–70.
9.
G‘ulomova, D. (2020). “Stress holatida diqqatni saqlash usullari.” Oliy ta’lim va fan, №4.
— B. 81–89.
10.
Hasanov, R. (2022). Sportchi shaxsining psixologik xususiyatlari. Toshkent: Innovatsion
nashr. — B. 102–110.
11.
Jowett, S., & Cockerill, I. (2003). “The Coach–Athlete Relationship.” Psychology of
Sport and Exercise, 4(4). — B. 270–281.
12.
Csikszentmihalyi, M. (2008). Flow: The Psychology of Optimal Experience. Harper
Perennial. — B. 112–126.
13.
Norova, G. (2023). “Sportda konsentratsiya mashqlarining samaradorligi.” O‘zbekiston
Psixologiya Forumi materiallari, №1. — B. 95–101.
14.
Ganieva, S. (2021). “Diqqat va motivatsiya o‘rtasidagi bog‘liqlik.” Psixologiya fanlari
jurnali, №3. — B. 77–84.
15.
Baxtiyorov, I. (2022). Sportda stressni boshqarish texnologiyalari. Toshkent: Yangi asr
nashriyoti. — B. 51–66.
