16
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
ÁDEBIYAT SABAǴÍNDA AŃÍZ HÁM ÁPSANA JANRÍNÍŃ ÓZGESHELIKLERIN
OQÍTÍW USÍLLARÍ
Joldasbaeva Gúlparshın
https://doi.org/10.5281/zenodo.17516720
Annotaciya.
Bul maqalada ańız hám ápsanalar teoriyalıq jaqtan analiz etilip,
oqıwshılarǵa ańız hám ápsanalardıń janrlıq ózgesheliklerin úyretiw eń áhmiyetli metodikalıq
máselelerden biri ekenligi sóz etilgen.
Tayanısh sózlerː
ańız, ápsana, legenda, tariyxıy waqıya, tariyxıy adamlar, tariyxıy
orınlar, aqılıy hújim metodı, soraw-juwap metodı.
Qaraqalpaq xalıq awızeki dóretpeleri ásirler dawamında jańalanıp, xalqımızdıń ruwxıy
mádeniyatın óz mazmunında sáwlelendirip kiyatırǵan bahalı miyrasımız esaplanadı.
Xalıq ańızları sóz óneriniń epikalıq túrine jatadı. Ańızlar rus folklorında legendalar,
ózbek folklorında ráwiyatlar dep ataladı.
Oqıwshılarǵa ańız hám ápsanalardıń ózgesheliklerin úyretiw eń áhmiyetli metodikalıq
máselelerden esaplanadı. Bul máseleni oqıwshılarǵa túsindiriw barısında aqılıy hújim, soraw-
juwap metodlarınan paydalanıp ańız hám ápsanalardıń teoriyalıq mánisi hám áhmiyeti aytıp
ótiledi. Ańızlardıń mazmunında xalıqtıń basınan ótkergen belgili tariyxıy waqıyalar, tariyxıy
adamlar, batırlar, tariyxıy orınlar, qalalar haqqında sóz etiledi. Ańızlar jas áwladqa bilim hám
tárbiya beriwde áhmiyetli orın iyeleydi.
Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikasında ádebiy janrlardı úyreniw eń juwapkershilikli
metodikalıq máselelerden esaplanadı. Sabaq barısında oqıwshılarǵa folklorlıq dóretpelerdiń
janrlıq qásiyeti boyınsha ilimiy teoriyalıq túsinikler beriw kerek. Nátiyjede olar awızeki xalıq
dóretpelerin izbe-iz úyreniwge, hárbir janrdıń mazmunın, syujetin, ózgesheliklerin tıyanaqlı
túsinip alıwǵa múmkinshilik tabadı.
Qaraqalpaq xalıq awızeki dóretiwshiligin oqıtıw barısında hárbir janrdıń ózgesheligin
úyretiw tiyis. Sonlıqtan oqıwshılarǵa bul másele boyınsha tómendegishe sorawlar berilediː
Ańız degenimiz ne?
Ápsana degenimiz ne?
Ańız hám ápsana janrınıń ózgeshelikleri?
Qaraqalpaq folklorında ańızlardıń mazmunlıq, tematikalıq, kórkemlik ózgesheliklerin
esapqa alģan halda olarģa arnawlı atama beriwde ótken ásirdiń 70-80-jıllarında shataslı hám
qarama-qarsı pikirler payda boldı.
Alım N.Dawqaraev ańızlardıń joqarıda aytıp ótken ózgesheliklerdi itibarģa alıp bul janrdı
legenda termini menen atadı. Alım qaraqalpaqlar arasında keń tarqalģan Asan qayģı, Erejep
tentek, Aldar kóse, Jiyrenshe sheshen, Xoja Nasriddin h.t.b antroponimlik xarakterdegi
miyraslardı legenda dep atap: “Bulardıń barlıģı da bolǵan adamlar.
Solay da, bul legendalardıń shınlıqqa oǵada jaqın tariyxıy faktlerdi táriyplewine
qaramastan, awızdan-awızǵa ótip, ózgertip, qosılıp, alınıp taslanıp kelgenlikten, olardı tariyx dep
qarawǵa bolmaydı. Tek tariyx ushın kerekli material bolǵan” [1;184], ‒ degen juwmaq isleydi.
Demek, N.Dáwqaraev tariyxıy faktlerdiń legendaǵa tiykar bolatuǵının qatań itibarǵa alıp,
ol bul ózgeshelikti janrdiń jetekshi kriteriyası sıpatında bahalaǵan. Alımnıń usı baslaması
keyingi alımlar tárepinen uzaq waqıtlarǵa shekem dawam etti.
Ańızlar tariyxıy mazmundaǵı xalıq miyrasların legenda dep júritti.
17
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Ilimpaz N.Japaqov óziniń izertlewinde qaraqalpaq xalıq ańızlarına “ertegi-ańız” degen
termindi qollanıp, qawıstıń ishine legenda dep jazadı. N.Japaqov bol janrǵa eki termin júklegen.
Bunıń sebebi bul janr mazmunında hám ertek hàm ańızlıq waqıyalar, syujetler ushırasadı"
[2;82] - dep túsindiredi.
Demek eki alımnıń pikirinde de ańızlar “legenda” termini menen júritilgen.
Ótken ásirdiń 90-jıllarına kelip qaraqalpaq xalıq prozasınıń salmaqlı janrı bolǵan ańızlar
óz atı menen atala basladı. Qaraqalpaq folkloristikasında “legenda” termini oǵada siyrek
paydalanatuǵın halatqa jetti. Máselen, 1995-jılı járiyalaǵan “Qaraqalpaq xalıq ańızları hám
anekdotları” (Nókis׃ Qaraqalpaqstan, 1995) degen kitapta legenda sózi siyrek ushırasadı.
Sonday-aq, 1992-jılı járiyalanǵan “Qaraqalpaq ańızları, ápsanaları hám sheshenlik
sózleri” degen kitapshada “Legenda” janrlıq termin retinde paydalanılmaǵan. Onıń ornına
“Ańız” ataması isletilgen. Usı atalǵan kitaplardıń alǵı sóziniń birinde qısqa bolsa da qaraqalpaq
folkloristikasında ańız janrınıń járiyalanıw hám úyreniliw jaǵdaylarına dıqqat bólinip ótiledi.
Tayarlawshılar ańızlarǵa sıpatlama berip׃ “Xalıq ańızlarında adamnıń payda bolıwınan
baslap jer, suw, qala, elatlardıń atalıwı, sonday-aq, jer betindegi barlıq janlı hám jansız
maqluqlar menen zatlardıń, hátteki aspan álemindegi ay, kún, juldızlardıń payda bolıwı hám
atalıwı haqqında adamlardıń boljaw-shamalawları, túsinigi hám juwmaǵı sáwlelengen” [3;4]
degen ilimiy tiykarlanǵan túsinikler berip ótedi. Sonıń menen bir qatarda, olar xalıq prozasınıń
janrlıq ózgesheliklerine toqtap, “Qaraqalpaq folkoristleri “ańız”, “ápsana” degen terminlerdi bir-
birine jaqın mániste qaraydı. Olar ortasındaǵı ayırmashılıq ele ilimiy jaqtan izertlengen joq”
[3;4] dep zárúr máselelerdiń úyreniliw barısınıń júdá ástelik penen baratırǵanlıǵın eski salıp
ótedi. Biraq, atı atalǵan kitapta ápsanalardıń tekstleri, ańızlardıń tekstleri hár qaysısı óz aldına
ajıratılıp berilgen. Tayarlawshılar xalıq prozasınıń janrların bir-birinen ajıratıp bahalawda
tematikalıq, mazmunlıq, tekstologiyalıq xarakterdegi janrlıq bılǵasıqlarǵa azlap shek qoyǵanlıǵı
seziledi.
Solay etip, qaraqalpaq folkloristikasında “ańız” sózi janrlıq termin sıpatında qáliplesemen
degenshe bir qansha basqıshlardan ótkenligin kóremiz. Bul jaǵday tek qaraqalpaq xalıq
ańızlarında ǵana emes, al ol hár qıylı xalıqlardıń folkloristikasındaǵı baslı mashqalalardıń biri
bolıp tabıladı. Rus izertlewshileri “Ele ańızlarǵa qanaatlandırarlıq dárejede ilimiy tiykarlanǵan
anıqlamalar berilgen joq. Legendalar menen ańızlar hár qaysısı óz aldına janr bolsa da, ilimiy
ádebiyatlarda olardıń aralas paydalanıp júrgenligin jiyi ushıratamız” degen edi. Bashqurt alımları
da rivoyat (предания) penen legendanı folklorlıq termin sıpatında bir-birinen ajıratıp qaramaydı.
Biraq onda rivoyat (предания) xalıq arasında “tariyx” degen termin menen belgili
ekenligi atalıp ótiledi [4;122]. Ózbek alımlarınıń “Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-
ózbekcha izohli luǵati” degen sózliginde “legenda” sózine “afsona” degen túsinik berilip, sol
sózge silteme jasalǵan. “Предания” nı rivoyat, naqıl dep “сказание” sózine silteme berilgen.
“Cказание” – rivoyat dep túsindirilgen [5;172] . Yaǵnıy legenda bizińshe ápsana túsinigine
jaqın keledi de, rivoyat – ańız degendi ańlatadı. Ulıwma ózbek folkloristikasında legenda janr
dárejesindegi termin bolıp qáliplespegen. Bunday jaǵday Orta Aziya xalıqlarınıń kópshiligine tán
bolıp, arnawlı jumıs alıp barǵan folklortanıwshılar ózleriniń milliy tariyxıy imkaniyatları
tiykarında “rivoyat” terminin qabıl etken. Al, qazaq xalıq prozasın úyreniwshilerdiń pikirinshe,
ótken ásirdiń 60-jıllarınıń aqırına shekem ańız túsinigi hám предания, hám legenda atı menen
atalıp kelingen, yaǵnıy olar óz aldına janr sıpatında bólsheklenip úyrenilmey bir maǵanada
paydalanılǵan. Biraq waqıttıń ótiwi menen rus folklortanıwshılarınıń tájiriybelerine súyengen
qazaq alımları “предания” sózine - “ańız”, “legenda” sózine - “ápsana-hikayat” degen máni
18
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
berip, olardıń hár qaysısın bólek-bólek janr sıpatında bir-birinen ajıratıp aldı [6;150]. Usınday
jaǵday derlik bir waqıttıń ózinde qaraqalpaq folklorshılarınıń ortalıǵında da júzege keldi.
Burınları “legenda” atı menen atalıp kelingen folklorlıq janr terminine milliy
mazmundaǵı atamanıń qosılıwı, soń onıń termin dárejesine kóteriliwine múmkinshilik jaratıp
berdi. Filologiya ilimleriniń kanditatı O.Bekbawlov 1971-jılı járiyalaǵan “Ayazxan ańızınıń
tariyxqa qatnası” degen maqalasında folklorlıq janrlardıń biri qatarında ańızlar tuwralı bılay
deydi׃ “Olardıń hár qaysısı belgili bir tariyxıy qubılısqa, hádiysege tiykarlanǵan, biraq, waqıttıń
ótiwi menen bul tariyxıy hádiyseler umıtılıp, olar biziń zamanımızǵa deyin tek ańızlar túrinde
jetip kelgen [7;122]. Bunda Ayazxan haqqındaǵı xalıq túsinikleri tikkeley ańız dep atalǵan. Bul
folklorlıq janrlar bir-biri menen oǵada jaqın tematikalıq, mazmunlıq, ideyalıq uqsaslıqlarǵa iye.
Biraq olardı bir-birinen ajıratıp turatuǵın tiykarǵı kriteriyalar׃ ápsanalardaǵı waqıyalardıń
uzaq ótmish haqqında sóz etiliwi, hár qıylı tótemlik, animistlik, fetishistlik, shamanlıq diniy
isenimlerge dárek syujetler menen baylanıslı bolıwı, qaharmanlardıń qudaylar, áwliyeler,
payǵambarlardan ibarat bolıwı hám kúshli fantastikalıq mazmunda súwretleniwi arqalı
belgilenedi. Ańızlarda tariyxıy waqıyalıq syujetler baslı áhmiyetke iye bolıp, sol hádiyselerdi
anıqlap túsindirip beriwge dıqqat awdarıladı. Ańızdıń qaharmanları tariyxta bolǵan tulǵalardan
ibarat bolıp, onda joqarǵı ǵayrı tábiyiy kúshler qatnaspaydı. Syujetleri yamasa epizodları oǵada
az, geyde bir syujet penen de sheklenetuǵın, kompoziciyalıq qurılısı jeterli dárejede turaqlı emes
biraq, variantları kóp, etnografiyalıq, geografiyalıq, tariyxıy tematikalıq ózgeshelikleri menen
ajıralıp turadı. Ápsanalar menen ańızlardıń óz ara ayırmashılıqları tuwralı ózbek folkloristleri׃
“Ápsana oylap tabılǵan waqıyalar tiykarında súwretlense, ańızlar (rivoyat) da tariyxıy waqıyalar
kórkem jasalma usıllar arqalı bayan etiledi” [8;172] dep qısqa hám anıq juwap beredi.
Haqıyqatında da, ápsana menen ańızlardıń eń tiykarǵı ózgeshelikleri olardıń tariyxta
bolǵan waqıyalarǵa qatnası menen belgilenedi. Eger waqıyanıń mazmunı qanshama dárejede
turmıslıq haqıyqatlıqtan alıs bolsa, olar ápsana boladı da, al waqıyanıń jelisi tariyxıy real
hádiyselerge qaratılǵan bolsa hám sol obyektti túsindiriwdi, anıqlawdı maqset etken bolsa, ol
ańız janrına tiyisli maǵlıwmatlar toparına kiredi. Ápsanalarda kórkem súwretlew usılları, ásirese,
giperbolizm, fantastikalıq sheginisler barınsha paydalanıwı múmkin. Ańızlarda bunday
imkaniyatlar shegaralanǵan. Olar anaw yáki mınaw waqıyanıń haqıyqat bolǵanlıǵın túsindiriw
ushın yamasa sol obyektti ideallastırıw ushın ǵana xızmet etedi.
Ilimpaz T.Kerwenov qaraqalpaq ańızlarına tómendegidey sıpatlama beredi׃ “Tariyxıy
adamlar hám tariyxıy waqıyalarǵa qurılǵan, olar haqqında gúrriń beretuǵın nasırıy shıǵarmalardı
ańız dep júrgiziw maqul. Al ápsana da ańızlarǵa jaqın bolıp keledi, degen menen olarda qıyalıy
toqımalar ańızlarǵa qaraǵanda kúshli seziledi” [9;26] ‒ dep óziniń pikirin bildiredi.
Keyingi dáwirlerde ańız janrı keń túrde I.Allambergenova tárepinen izertlew qolģan
alındı. Ilimpaz ańız janrınıń anıq terminlik atamasına ilimiy pikirlerin bildirip legenda termini
menen emes, al ańız termini menen atap kórsetedi. Ol ilimiy kózqaraslarına tiykarlanıp: “Ańızlar
belgili tariyxıy waqıyalardıń, tariyxıy adamlardıń átirapında payda bolģan áńgimeler bolıp
tabıladı. Ańızlarda fantziyalıq, giperbolalıq sùwretlewler mol bolģanı menen olar tariyxıy
shınlıqtıń sheńberinen alıslap ketpeydi” [10], ‒ dep anıq sıpatlama beredi. Yaǵnıy, ilimpaz rus
folklorındaģı “legenda” termini qaraqalpaq tilinde toqıma, yadtan shıģarılģan ańgimelerge tuwra
keletuģın, al ańızlar - toqıma emes, bálki onda tariyxıy shınlıq bar ekenin dálilleydi.
Ilimpaz I.Allambergenova ańızlardıń haqıyqat tariyxqa barıp tutasatuģının, onıń
syujetinde qıyalıy, giperbolalıq sùwretlewler basım berilse de tariyx shınlıģınan alıslap
ketpeytuģınlıģın Ernazar Alakózdiń atına baylanıslı xalıq arasında belgili ańızdı mısal keltirip
19
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
dálilleydi. Haqıyqatında da Ernazar Alakóz tariyxta bolģan qaraqalpaq xalqınıń batırı. Tariyxta
bolģan, xalıq ushın janın pidá etip, mártlik etken insanlardıń atına baylanıslı áńgimeler ańızģa
aylanadı. Ańızlarda bunday batır, sheshen, qatıqulaq insanlardıń portreti giperbola yamasa
fantastikalıq súwretlewler menen beriledi. Bul tıńlawshınıń sol qaharmanǵa degen unamlı
kózqarasların oyatıw ushın qollanılatuǵın qaptal syujetler esaplanadı. Bunday syujetlerdi hám sol
ańgimedegi bas qaharmandı tolıq ilimiy kózqarastan úyrenip, onı legenda dep asıģıs juwmaqqa
kelmew kerek.
Ańızlar xalıqtıń ótkendegi tariyxı tuwralı maǵlıwmatlar beredi. Qaraqalpaqlardıń tariyxına
baylanıslı Ormambet, Maman, Aydos biyler, Bozataw, Qońırat waqıyaları tuwralı kóplegen
ańızlar bar. Qaraqalpaq xalıq ańızları ótken dáwirdegi tariyxıy, jámiyetlik turmısımızdı,
dástúrimizdi barınsha tariyxqa jaqın ráwishte sáwlelendiretuǵın ózgeshelikleri menen folklordıń
basqa janrlarınan ayırılıp turadı. Shınında da ańızlar xalıqtıń basıp ótken ómir jolın sóz etedi.
Bulardı úyreniw arqalı ata-babalardıń turmısına baylanıslı túrli tariyxıy waqıyalardıń
kórkem formadaǵı sáwleleniwin tabamız.
Ańızlarda tek dáwirler, tariyxıy shaxslar tuwralı sóz etilmeydi, olardaǵı danalıq jaslardı
ilimli bolıwǵa, ziyreklikke, qatıqulaqlıq hám taqıwı bolıwǵa baslaydı. Onı úlken de kishi de
teńdey oqıydı hám pikir júritedi. Basqada pikir oyata alıw – ańızlardıń baslı maqseti.
Ańızlardıń mazmunın túsindiriw barısında oqıwshılar sanasına adamgershilik, watanǵa
súyiwshilik, batırlıq, jaqsılıq sıyaqlı sezimlerdi tereńnen qáliplestirip baradı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar
1.
Дәӯқараев Н. Шығармаларының толық жыйнағы. VII том, I бөлими. -Нөкис:
"Қарақалпақстан", 1977. -Б.184.
2.
Қарақалпақ фольклоры . Сабақлық. -Нөкис: "Қарақалпақстан", 1996. -Б.82.
3.
Бахадырова С., Мәмбетназаров Қ. Қарақалпақ аӊызлары, әпсаналары ҳәм
шешенлик сѳзлери. – Нөкис: "Қарақалпақстан", 1979. –Б. 4.
4.
Кравцов Н.И., Лазутин С.Г. Русское устно народное творчество. –М., 1977. –С. 122.
5.
Хотамов Н., Саримсақов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча
изоҳли луғати. –Тошкент׃ Ӯқитувчи, 1983. –Б. 171-172.
6.
Қасқабасов С.А. Казахская несказочная проза. – Алма-ата׃ Наука, 1990. –Б. 150-
151.
7.
Бекбаулов О. Аязхан аӊызыныӊ тарийхқа қатнасы Әмиўдәрья. – Нөкис, 1971. -№
10. –Б. 122-125.
8.
Жуманазаров У. Ӯзбек фольклор ива тарихий воқелик. – Тошкент׃ Фан, 1993. –
Б.172.
9.
Керуенов Т. Мифлер ҳәм аӊызлардыӊ қарақалпақ жазба әдебиятында
қолланылыуы. – Нөкис׃ Билим, 2013. –Б.26.
10.
Алламбергенова И. Қарақалпақ халық аӊызлары. -Тː Инновацион ривожланиш
нашриет-матбаа уйи, 2020.
11.
Yusupov Q. Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası. -Tː Sano-standart, 2018.
12.
Yusupov Q. Arnawlı pánlerdi oqıtıw meteodikası. -Tː Innovatsiya-ziyo, 2022. –B.183.
