ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
5
NEFT BITUMINING KIMYOVIY TARKIBI VA XUSUSIYATLARI
Maxmudov Muxtor Jamolovich
Buxoro davlat texnika universiteti
"Neftni va gazni qayta ishlash texnologiyasi" kafedrasi Kimyo fanlari doktori, professor.
Abdikamalov Duysenbay Xojabay ulı
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti
"Neft va gaz texnologiyasi" kafedrasi assistenti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17053987
Annotatsiya. Mazkur maqolada neft bitumining kimyoviy tarkibi, molekulyar tuzilishi,
fizik-kimyoviy xususiyatlari va ularning sanoatdagi ahamiyati yoritilgan. Asfaltenlar, smolalar,
aromatik uglevodorodlar, parafin va boshqa komponentlarning bitum tarkibidagi roli ilmiy
jihatdan tahlil qilingan. Bitumning qovushqoqlik, yumshoqlik, penetratsiya ko‘rsatkichlari
hamda qarish jarayonlari keng yoritilgan. Bundan tashqari, bitumning yo‘l qurilishi,
gidroizolyatsiya, qurilish materiallari ishlab chiqarish va modifikatsiyalangan bitum turlari
orqali qo‘llanilish imkoniyatlari haqida ma’lumotlar berilgan.
Kalit so‘zlar: Neft bitumi, kimyoviy tarkib, asfaltenlar, smolalar, aromatik
uglevodorodlar, fizik-kimyoviy xususiyatlar, qovushqoqlik, yumshoqlik, yo‘l qurilishi,
gidroizolyatsiya, modifikatsiyalangan bitum.
Kirish:
“Neft bitumi o‘zining noyob kimyoviy tarkibi va fizik-kimyoviy xususiyatlari
tufayli mustahkamligi, suvga va issiqqa chidamliligi bilan ajralib turadi. Shu boisdan u
zamonaviy qurilish materiallari ishlab chiqarishda, xususan yo‘l qurilishi va gidroizolyatsiya
ishlarida keng qo‘llanilmoqda. Neft bitumining tarkibi. Neft bitumi murakkab tarkibga ega
bo‘lib, uning asosiy qismlari asfaltenlar, smolalar, aromatik uglevodorodlar hamda parafin va
yog‘li komponentlardan tashkil topgan. Quyidagi jadvalda bitum tarkibidagi asosiy
komponentlarning o‘rtacha miqdori va ularning vazifalari keltirilgan.
Tarkibiy qism
Miqdori (o‘rtacha %)
Vazifasi va ta’siri
Asfaltenlar
20–30 %
Mustahkamlik, qovushqoqlik va
mexanik barqarorlikni ta’minlaydi
Smolalar
25–35 %
Plastiklik va elastiklikni oshiradi
Aromatik
uglevodorodlar
30–40 %
Yumshoqlik va haroratga
chidamlilikni belgilaydi
Parafin va yog‘li
moddalar
5–15 %
Sovuq sharoitlarda
deformatsiyalanishga ta’sir qiladi
Ko‘rinib turibdiki, bitum tarkibida eng ko‘p uchraydigan qismlar aromatik
uglevodorodlar va smolalardir. Asfaltenlar miqdori esa bitumning mexanik barqarorligini
belgilaydi. Parafin va yog‘li komponentlar nisbatan kam bo‘lsa-da, ular bitumning sovuq iqlim
sharoitida qanday xatti-harakatini belgilashda muhim rol o‘ynaydi.
Neft bitumi – murakkab yuqori molekulali organik modda bo‘lib, asosan neftni qayta
ishlash jarayonida olinadi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
6
U tarkibida turli xil uglevodorodlar, asfaltenlar, smolalar, parafinlar va boshqa organik
hamda mineral qo‘shimchalarni saqlaydi. Bitumning ilmiy jihatdan o‘rganilishi uning kimyoviy
tarkibini aniqlash, fizik-kimyoviy xususiyatlarini baholash va sanoatdagi qo‘llanilish
imkoniyatlarini kengaytirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Neft bitumining kimyoviy tarkibi murakkab bo‘lib, u asosan quyidagi asosiy
komponentlardan tashkil topgan:
1. Asfaltenlar – yuqori molekulyar massaga ega bo‘lgan qattiq moddalardir. Ular
bitumning qovushqoqligi va mexanik barqarorligini ta’minlaydi. Asfaltenlarning miqdori
qanchalik ko‘p bo‘lsa, bitum shunchalik mustahkam bo‘ladi.
2. Smolalar – bitumning elastikligini ta’minlovchi komponentlar bo‘lib, ular sovuq
sharoitlarda bitumning qotib qolishiga yo‘l qo‘ymaydi.
3. Aromatik uglevodorodlar – bitumning yumshoqlik darajasiga va plastiklik
ko‘rsatkichlariga ta’sir ko‘rsatadi.
Ular bitumni yuqori haroratlarda ham elastik holatda ushlab turadi.
4. Parafin va yog‘li komponentlar – bitumning yumshoqlik haroratini belgilaydi hamda
uning deformatsiyalanish xususiyatini boshqaradi.
Fizik-kimyoviy xususiyatlari jihatidan neft bitumi quyidagi ko‘rsatkichlar asosida
baholanadi:
- Qovushqoqlik – bitumning harorat ta’sirida suyuqlanish qobiliyatini ifodalaydi. Yuqori
qovushqoqlikka ega bitumlar asosan sovuq iqlim sharoitida yaxshi natija beradi, chunki ular tez
qotmaydi va elastikligini saqlab qoladi.
- Yumshoqlik harorati – bitumning qaysi haroratda yumshashini ko‘rsatadi. Bu
ko‘rsatkich yo‘l qurilishida ishlatiladigan bitumlar uchun juda muhimdir.
- Penetratsiya ko‘rsatkichi – bitumning qattiqlik darajasini aniqlash uchun ishlatiladi.
Bu ko‘rsatkich bitumning zichligi va haroratga nisbatan chidamliligini belgilaydi.
- Qarish jarayoni – bitum vaqt o‘tishi bilan oksidlanib, mexanik xususiyatlarini yo‘qotishi
mumkin.
Shu sababli modifikatsiyalangan bitumlar ishlab chiqilmoqda.
Bitumning amaliy qo‘llanilish sohalari juda keng. Asosiy yo‘nalishlardan biri – yo‘l
qurilishidir.
Asfaltbeton aralashmalarida bitum bog‘lovchi modda sifatida ishlatiladi. Bundan
tashqari, bitum qurilishda gidroizolyatsiya materiallari ishlab chiqarishda, tom yopish
qoplamalarida va suv o‘tkazmaydigan qoplamalar tayyorlashda keng qo‘llaniladi.
So‘nggi yillarda modifikatsiyalangan bitum ishlab chiqarish texnologiyalari rivojlandi.
Bunday bitum tarkibiga turli polimerlar qo‘shilib, uning mustahkamligi, issiqqa
chidamliligi va uzoq muddat xizmat qilish imkoniyatlari oshirilmoqda. Masalan, polimer-bitum
kompozitlari zamonaviy magistral yo‘llarda ishlatilmoqda.
Xalqaro miqyosda bitumning sifat ko‘rsatkichlari ASTM, EN va boshqa standartlar
asosida baholanadi.
O‘zbekistonda ham yo‘l qurilishida qo‘llaniladigan bitumlar sifat nazorati orqali
tekshiriladi va maxsus laboratoriyalarda sinovdan o‘tkaziladi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
7
Xulosa qilib aytganda, neft bitumi kimyoviy va fizik-kimyoviy jihatdan murakkab modda
bo‘lib, uning tarkibi va xususiyatlari sanoatning ko‘plab sohalarida hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Ilmiy tadqiqotlar va yangi texnologiyalar bitumning sifatini oshirish, ekologik
xavfsizligini ta’minlash hamda uni yanada samarali qo‘llash imkonini bermoqda.
Neft bitumi o‘zining murakkab kimyoviy tarkibi va fizik-kimyoviy xususiyatlari bilan
sanoat, xususan yo‘l qurilishi va qurilish materiallari ishlab chiqarishda katta ahamiyatga ega.
Asfaltenlar, smolalar va boshqa komponentlarning muvozanati bitumning qattiqligi,
qovushqoqligi
va
chidamliligini
belgilaydi.
Bugungi
kunda
ilmiy
tadqiqotlar
modifikatsiyalangan bitum ishlab chiqarishga qaratilgan bo‘lib, ular uzoq muddatli, mustahkam
va ekologik xavfsiz materiallar yaratishga xizmat qilmoqda. Neft bitumi o‘zining noyob
kimyoviy tarkibi va fizik-kimyoviy xususiyatlari tufayli mustahkamligi, suvga va issiqqa
chidamliligi bilan ajralib turadi.
Shu boisdan u zamonaviy qurilish materiallari ishlab chiqarishda, xususan yo‘l qurilishi
va gidroizolyatsiya ishlarida keng qo‘llanilmoqda. Eng yangi va eng muhim topilish
“Yangi
O‘zbekiston”
nomli neft va bitum konidir. U Zarafshon tubsizligida,
Navoiy va Samarqand
viloyatlari
chegarasida joylashgan. Mazkur loyiha
“Sanoat Energetika Guruhi” (SEG)
hamda
Kontiki-Exploration
tomonidan amalga oshirilmoqda. Kon zaxiralari taxminan 100 million
tonna ekani aytilmoqda. Burg‘ilash ishlari esa
2021-yil 15-mayda
boshlangan bo‘lib, chuqurlik
400–750 metrgacha yetgan.
Bitumni modifikatsiya qilish
•
Hozirgi paytda O‘zbekistonda polimer-bitum bog‘lovchilar ishlab chiqarish texnologiyasi
joriy qilinmoqda. Bu yo‘llarning xizmat muddatini 2 barobar oshiradi va issiq hamda sovuq
iqlim sharoitiga moslashuvchan qiladi.
Ekologik yondashuv
•
Bitum ishlab chiqarishda chiqindilarni kamaytirish, qayta ishlash va ekologik
xavfsizlikka e’tibor oshmoqda. Masalan, “Green Asphalt” texnologiyasi orqali qayta ishlangan
materiallardan foydalanilmoqda.
Qo‘llanilishdagi yangiliklar
•
Yo‘l qurilishida
– bitum asosida yangi mastik asfaltbeton turlari ishlab chiqilmoqda.
Ular transport oqimiga bardoshli va uzoq muddat xizmat qiladi.
•
Qurilish sanoatida
– bitumdan tom yopma materiallari, gidroizolyatsiya qoplamalari,
hatto ayrim turdagi sanoat bo‘yoqlari ishlab chiqarilmoqda.
•
Energetikada
– bitum chiqindilari qayta ishlanib, yonilg‘i sifatida ham foydalanilmoqda.
Bitumning fizik-kimyoviy xossalari
•
Rangi
: qora yoki to‘q jigarrang.
•
Qovushqoqligi
: harorat ortishi bilan kamayadi.
•
Suvga chidamliligi
: yuqori, shuning uchun gidroizolyatsiyada ishlatiladi.
•
Issiqlik barqarorligi
: 50–60 °C gacha saqlanadi, undan yuqori haroratlarda yumshaydi.
•
Sovuqbardoshliligi
: past, −5 °C dan keyin mo‘rtlashishi mumkin.
•
Yopishqoqlik
: beton, metall, yog‘och va boshqa materiallarga yaxshi yopishadi.
Bitumning turlari
1.
Neft bitumi
– neftni qayta ishlash mahsuloti.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
8
2.
Tabiiy bitum
– yer osti konlarida mavjud, masalan, Kanadadagi "Athabasca tar sands".
3.
Polimer-modifikatsiyalangan bitum
– tarkibiga kauchuk, lateks yoki plastmassa
qo‘shiladi. Yo‘l qurilishida xizmat muddatini 2–3 barobar oshiradi.
4.
Oksidlangan bitum
– havo kislorodi bilan oksidlanib, qattiqligi oshirilgan bitum.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Михайлов В. И. Битумы и битумные материалы. – Москва: Химия, 2010.
2.
Жураев Ш., Абдуллаев Б. Нефt mahsulotlari va ularning ishlatilishi. – Тошкент:
Universitet nashriyoti, 2015.
3.
Speight J. G. The Chemistry and Technology of Petroleum. – CRC Press, 2014.
4.
Yusupov S. Kimyo sanoatida bitumdan foydalanish masalalari. – Toshkent, 2018.
5.
ASTM International Standards on Bitumen Testing Methods. – 2020.
6.
Rahimov A. Neft kimyosi va uni qayta ishlash asoslari. – Toshkent: Fan, 2019.
7.
European Bitumen Standards EN 12591 – Bitumen and Bituminous Binders. – 2021.
