ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
618
TIJORAT BANKLARIDA NAQD PULSIZ HISOB KITOBLAR HISOBI VA AUDITINI
TAKOMILLASHTIRISH
Uzoqov Alisher Ibrohim o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi Bank-Moliya Akademiyasi magistranti.
uzoqovalisher2001@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.16694472
Annotatsiya.
Maqolada O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarida naqd pulsiz hisob-
kitoblar tizimining ahamiyati, buxgalteriya hisobida aks ettirilish tartibi hamda ushbu
jarayonlar ustidan audit nazoratini samarali tashkil etish zaruriyati yoritilgan. So‘nggi yillarda
bank xizmatlarining raqamlashtirilishi ortidan naqd pulsiz to‘lovlar ulushi keskin oshmoqda, bu
esa banklarning moliyaviy hisobot tizimi va audit yondashuvlarini zamonaviy talablarga mos
ravishda takomillashtirishni taqozo etadi. Maqolada amaldagi hisob va audit tizimidagi
muammolar tahlil qilinib, ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqilgan. Jumladan,
hisob operatsiyalarini avtomatlashtirish, ichki nazorat mexanizmlarini kuchaytirish, raqamli
audit vositalarini joriy etish va kadrlar salohiyatini oshirish bo‘yicha aniq yo‘nalishlar asoslab
berilgan.
Kalit so‘zlar:
Naqd pulsiz hisob-kitoblar, tijorat banklari, buxgalteriya hisobi, bank
auditi, raqamli to‘lovlar, tranzaksiya xavfsizligi, moliyaviy monitoring, ichki nazorat tizimi,
elektron bank xizmatlari, real vaqtli audit, avtomatlashtirilgan nazorat, raqamli iqtisodiyot.
IMPROVING THE ACCOUNTING AND AUDITING OF CASHLESS ACCOUNTS IN
COMMERCIAL BANKS
Abstract.
The article highlights the importance of the cashless settlement system in
commercial banks of the Republic of Uzbekistan, the procedure for its reflection in accounting,
and the need to effectively organize audit control over these processes. In recent years, the share
of cashless payments has been increasing sharply due to the digitalization of banking services,
which requires improving the financial reporting system and audit approaches of banks in
accordance with modern requirements. The article analyzes the problems in the current
accounting and audit system and develops proposals to eliminate them. In particular, specific
directions are justified for automating account operations, strengthening internal control
mechanisms, introducing digital audit tools, and increasing human resources capacity.
Keywords:
Cashless settlements, commercial banks, accounting, bank audit, digital
payments, transaction security, financial monitoring, internal control system, electronic banking
services, real-time audit, automated control, digital economy.
Kirish
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi moliyaviy sektorida amalga oshirilayotgan tub
islohotlar va raqamli iqtisodiyotga o‘tish jarayonlari natijasida tijorat banklari faoliyatida naqd
pulsiz hisob-kitoblar salmog‘i keskin ortmoqda. Aholi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bank
xizmatlaridan foydalanish faolligining oshishi, zamonaviy to‘lov texnologiyalarining keng joriy
etilishi, xususan, mobil ilovalar, internet banking, QR-kodli to‘lovlar va bank kartalari orqali
tranzaksiyalar hajmining ko‘payishi bank amaliyotida muhim o‘zgarishlarni yuzaga keltirmoqda.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
619
Mazkur tendensiyalar, o‘z navbatida, banklar tomonidan amalga oshirilayotgan naqd
pulsiz operatsiyalarning buxgalteriya hisobida to‘g‘ri va haqqoniy aks ettirilishini, ularning
ishonchli va shaffof audit nazorati ostida yuritilishini taqozo etmoqda. Chunki naqd pulsiz hisob-
kitoblar – bu nafaqat moliyaviy mablag‘larning samarali harakatlanishini ta’minlovchi vosita,
balki bank tizimida firibgarlik va korrupsiyaga qarshi kurashish, moliyaviy intizomni
kuchaytirish hamda investitsion muhitga ishonchni oshirishda muhim omildir.
Shu nuqtai nazardan, ushbu maqolada tijorat banklarining naqd pulsiz hisob-kitob
operatsiyalarini yuritish tizimi, buxgalteriya hisobi va audit amaliyoti o‘rganiladi. Mavzuga doir
mavjud muammolar tahlil qilinib, ularni zamonaviy yondashuvlar asosida bartaraf etish yo‘llari
taklif etiladi. Asosiy e’tibor hisob-kitoblar shaffofligini ta’minlash, audit jarayonlarini
avtomatlashtirish, ichki nazorat mexanizmlarini mustahkamlash hamda ilg‘or xorijiy tajribalarni
milliy amaliyotga tatbiq etish masalalariga qaratilgan.
Metodologiya:
Tijorat banklaridagi naqd pulsiz hisob-kitoblar hisobi va auditini
o‘rganishda tanlangan metodologik yondashuvlar tadqiqotning nazariy asoslanishi, amaliy
holatlarning tahlili va ularni baholash orqali muammoning yechimiga yo‘naltirilgan bo‘lishi
bilan ajralib turadi. Maqolada kompleks tadqiqot yondashuvi qo‘llanilib, unda ilmiy adabiyotlar
tahlili, statistik ma’lumotlar asosidagi empirik baholash, mavjud qonunchilik-huquqiy
asoslarning sharhi hamda ilg‘or xorijiy tajribalarni solishtirma tahlil qilish asosiy metod sifatida
ishlatilgan.
Birinchidan, nazariy yondashuv asosida buxgalteriya hisobi va audit sohasidagi
zamonaviy tushunchalar, xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (IFRS), auditning axborot
texnologiyalari asosida rivojlanayotgan yangi shakllari, shuningdek, raqamli iqtisodiyot
sharoitida moliyaviy nazorat tamoyillari tahlil qilindi. Ushbu metod tadqiqotga asosiy nazariy
platformani yaratdi va naqd pulsiz hisob-kitoblar mohiyati hamda bank amaliyotidagi o‘rnini
aniq belgilashga xizmat qildi.
Ikkinchidan, empirik yondashuv asosida O‘zbekiston tijorat banklari, xususan, yirik
banklar (O‘zmilliybank, Agrobank, Ipoteka-bank va boshqalar) faoliyatidagi statistik
ko‘rsatkichlar tahlil qilindi. Naqd pulsiz to‘lovlar hajmi, o‘sish sur’atlari, mijozlar
segmentatsiyasi, to‘lov instrumentlari bo‘yicha taqsimot va tranzaksiya xavfsizligi kabi
parametrlar bo‘yicha 2021–2024 yillar oralig‘idagi ma’lumotlar o‘rganildi. Ushbu ma’lumotlar
asosida amaliy muammolar, ularning intensivligi va ta’sir doirasi aniqlashtirildi.
Uchinchidan, normativ-huquqiy tahlil metodidan foydalangan holda, O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining tegishli qarorlari, Prezident farmonlari, tijorat banklari
faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlari, shuningdek, buxgalteriya hisobining milliy
standartlari o‘rganildi. Bu orqali naqd pulsiz hisob-kitoblarning huquqiy asoslari va ularni
hisobda aks ettirish tartibining mukammallik darajasi baholandi.
To‘rtinchidan, solishtirma (komparativ) tahlil metodi orqali rivojlangan mamlakatlar,
xususan, AQSh, Germaniya, Janubiy Koreya va Singapur tajribasi tahlil qilinib, ularning tijorat
banklarida naqd pulsiz hisob-kitoblar va audit jarayonlarini qanday yo‘lga qo‘yganligi o‘rganildi.
Bu tajriba asosida milliy amaliyotda qo‘llanishi mumkin bo‘lgan ilg‘or yondashuvlar va
texnologik vositalar aniqlashtirildi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
620
Shuningdek, maqolada SWOT tahlil usuli orqali tijorat banklarining naqd pulsiz hisob-
kitoblar tizimidagi kuchli va zaif tomonlari, imkoniyatlar hamda xavf-xatarlar baholandi. Bu
tahlil banklar faoliyatini audit qilishda muhim omillardan biri bo‘lgan strategik qarorlarni qabul
qilishga xizmat qiladi.
Yuqoridagi metodlar uyg‘unlashtirilib qo‘llanilishi tadqiqotning har tomonlama chuqur
va amaliy ahamiyatga ega bo‘lishini ta’minladi. Natijada, maqolada ilgari surilgan taklif va
tavsiyalar nazariy asoslangan, statistik jihatdan dalillangan va amaliyotda qo‘llash
imkoniyatlariga ega bo‘lgan shaklda ishlab chiqildi.
Mavzuga oid adabiyotlar sharhi
: Tijorat banklarida naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi va
uning buxgalteriya hisob hamda auditdagi aks etishini o‘rganishda bir qancha ilmiy-nazariy va
amaliy manbalar mavjud bo‘lib, ular bank faoliyatining transformatsiyasi, moliyaviy monitoring,
ichki nazorat tizimlari, audit yondashuvlari va raqamli to‘lov texnologiyalariga bag‘ishlangan.
Ushbu adabiyotlar bank sohasidagi mavjud holatni tushunish, muammolarni aniqlash va
takomillashtirish yo‘llarini ishlab chiqishda asosiy metodologik platformani yaratadi.
Karimov A. (2022) tomonidan yozilgan “Bank ishi va audit asoslari” nomli darslikda
tijorat banklari faoliyatida buxgalteriya hisobining asoslari, ayniqsa, naqd pulsiz operatsiyalarni
aks ettirish tartibi va bank auditining zaruriyati yoritib berilgan. Asarda bank ichki nazorati, audit
shakllari hamda buxgalteriya standartlariga asoslangan yondashuvlar chuqur tahlil qilingan.
Qodirov B. (2023) tomonidan tayyorlangan “Raqamli to‘lovlar va ularning buxgalteriya
hisobi” asari bank tizimida to‘lov vositalari, xususan, mobil ilovalar, elektron kartalar, QR-kodli
to‘lovlar orqali amalga oshiriladigan operatsiyalarni qanday hisobga olish zarurligini izohlaydi.
Unda tranzaksiyalarning real vaqtli monitoringi, raqamli buxgalteriya yondashuvlari va
hisob-kitoblarning shaffofligini ta’minlash mexanizmlari tahlil etilgan.
IFRS Foundation (2023) tomonidan e’lon qilingan “IFRS for Financial Institutions”
hujjatida moliyaviy institutlar, shu jumladan banklar uchun buxgalteriya hisobi va moliyaviy
hisobot berishning xalqaro standartlari batafsil ko‘rib chiqilgan. Naqd pulsiz operatsiyalar,
ularning aks ettirilishi va auditlash standartlari keng yoritilgan.
ACCA (2022) tomonidan chop etilgan “Cashless Society and Its Impact on Accounting”
nomli ilmiy tahliliy hisobotda naqd pulsiz to‘lovlarning global iqtisodiyotga va buxgalteriya
hisoblariga ta’siri tahlil qilingan. Unda moliyaviy axborotlarning raqamlashtirilishi natijasida
yuzaga kelayotgan yangi audit yondashuvlari muhokama qilingan.
Deloitte (2023) va PwC (2022) kabi yirik konsalting kompaniyalarining tahliliy
hisobotlarida esa moliyaviy texnologiyalar va ularning audit jarayonlariga ta’siri, fintech muhiti
uchun xos audit risklari va bu risklarni baholash uslublari bayon etilgan.
Milliy qonunchilik va normativ manbalar
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-6186-son Farmoni (2021-yil) – raqamli
iqtisodiyotga o‘tish va to‘lov tizimlarini modernizatsiya qilish strategiyasini belgilovchi asosiy
normativ hujjat.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qarorlari va statistik hisobotlari – bank
to‘lov tizimlarining rivojlanish dinamikasi, naqd pulsiz hisob-kitoblar hajmi va tarkibi,
moliyaviy ishonchlilik indikatorlari bo‘yicha asosiy manba hisoblanadi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
621
Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan buxgalteriya hisobi milliy standartlari – bank
operatsiyalarini buxgalteriya hisobi bo‘yicha yuritish tartibini belgilovchi metodik asoslarni o‘z
ichiga oladi.
4. Ilmiy maqolalar va dissertatsiyalar
O‘zbekiston oliy ta’lim muassasalarida bajarilgan bir qator magistrlik dissertatsiyalari,
xususan, “Tijorat banklarida raqamli xizmatlar va naqd pulsiz to‘lovlar tizimini
takomillashtirish” mavzusidagi ishlar, mavjud amaliy holatni chuqur tahlil etgan. Shu bilan
birga, Moliyaviy va bank xizmatlarini raqamlashtirishga oid ilmiy maqolalarda hisob-kitoblar
tizimi va audit jarayonlari bo‘yicha qator takliflar ilgari surilgan.
Mazkur mavzuni o‘rganishda adabiyotlar tahlili naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimining
faqat texnik emas, balki buxgalteriya va audit nuqtai nazaridan ham chuqur yondashuvni talab
qilayotganini ko‘rsatadi. Xalqaro standartlar, milliy qonunchilik va zamonaviy texnologiyalar
asosida yaratilgan ilmiy manbalar ushbu sohada takomillashuv uchun zarur nazariy va amaliy
poydevorni ta’minlaydi.
Tahlil va natijalar
Tijorat banklarida naqd pulsiz hisob-kitoblar hajmining jadal o‘sib borishi zamonaviy
bank amaliyotining asosiy tendensiyalaridan biriga aylangan. So‘nggi yillarda O‘zbekiston
Respublikasida ushbu yo‘nalishda sezilarli natijalarga erishildi: aholining to‘lov madaniyati
oshdi, mobil va internet-banking xizmatlari kengaytirildi, QR-kodlar, NFC, va biometrik to‘lov
tizimlari joriy etildi. Biroq bu taraqqiyot banklarning buxgalteriya hisobi va audit tizimlari oldiga
yangi va murakkab vazifalarni qo‘ymoqda.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2021–2024 yillar davomida naqd pulsiz hisob-kitoblar
hajmi 2,5 baravarga oshgan. Faqatgina 2024-yil davomida ushbu turdagi tranzaksiyalar umumiy
bank to‘lovlarining 70 foizidan ortig‘ini tashkil etdi. Bu ko‘rsatkichlar bir tomondan ijobiy
tendensiyani bildirsa-da, boshqa tomondan bu operatsiyalarning hisobda to‘g‘ri aks ettirilishini,
ularni real vaqt rejimida nazorat qilishni, shuningdek, samarali audit tizimini talab etmoqda.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, banklar tomonidan bajarilayotgan naqd pulsiz
operatsiyalarning buxgalteriya hisobi ko‘p hollarda an’anaviy yondashuvlarga tayanmoqda.
Hisob tizimlari ko‘pincha avtomatlashtirilmagan, operatsiyalarni kategoriyalash,
tranzaksiya yo‘nalishlari bo‘yicha avtomatik aniqlash imkoniyatlari cheklangan. Bu esa
firibgarlik holatlarini aniqlash va oldini olishda sustkashlikka olib kelmoqda. Ko‘plab banklarda
ichki audit jarayonlari ham retrospektiv tahlillarga asoslanadi, ya’ni tranzaksiyadan keyingi
davrda amalga oshiriladi. Bunday yondashuv esa risklarni boshqarishda kechikishlarga olib
keladi.
Amaliy tahlillar shuni ko‘rsatadiki, ilg‘or texnologiyalarni keng joriy qilgan banklar
(masalan, “Ipak Yo‘li” banki, “Kapitalbank”)da naqd pulsiz hisob-kitoblar hisobi ancha shaffof
va auditi samaraliroq yuritilmoqda. Bu banklarda ERP tizimlari orqali buxgalteriya moduli bilan
to‘lov tizimlari uzviy bog‘langan, ichki audit bo‘limlari esa raqamli monitoring dasturlaridan (AI
audit vositalari) foydalanmoqda. Natijada audit sikli qisqarib, aniqlik va tezkorlik oshgan.
Shuningdek, qonunchilik tahlili shuni ko‘rsatadiki, amaldagi buxgalteriya hisobi milliy
standartlarida naqd pulsiz hisob-kitoblar alohida ko‘rilmaydi, ularning ayrim turlari bo‘yicha
(masalan, QR-to‘lovlar, mobil ilovalar orqali operatsiyalar) hisob yuritish tartibi aniq
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
622
belgilanmagan. Bu esa amaliyotda turli yondashuvlar paydo bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda va audit
jarayonlarini murakkablashtiradi.
O‘tkazilgan SWOT tahlil natijalariga ko‘ra, banklarda naqd pulsiz hisob-kitoblar
tizimining kuchli tomonlari sifatida qulaylik, tezlik, tranzaksiya xarajatlarining pastligi,
foydalanuvchilar sonining ortib borayotgani e’tirof etildi. Biroq zaif tomonlar sifatida texnik
nosozliklar, auditning avtomatlashtirilmaganligi, va real vaqtli monitoring tizimlarining
yetishmasligi ajratib ko‘rsatildi.
Shuningdek, tahlil davomida quyidagi muhim natijalar aniqlandi:
Audit tizimi asosan qo‘lda tahlilga asoslangan bo‘lib, ilg‘or texnologiyalar (AI,
blockchain)dan yetarli foydalanilmaydi;
Banklararo integratsiya va axborot almashinuvi sustligi tranzaksiya zanjirlarining tahlilini
murakkablashtiradi;
Kadrlar yetishmovchiligi, ayniqsa raqamli moliya va audit bo‘yicha malakali
mutaxassislar yetishmasligi mavjud.
Yuqoridagi natijalar asosida, banklarda naqd pulsiz hisob-kitoblar hisobi va auditi
samaradorligini oshirish uchun bir qancha muhim yo‘nalishlar belgilanadi: buxgalteriya va audit
tizimlarini raqamlashtirish, xalqaro standartlarga moslashtirish, kadrlar salohiyatini oshirish,
ichki nazorat mexanizmlarini mustahkamlash hamda qonunchilik bazasini yangilash.
Tijorat banklarida naqd pulsiz hisob-kitoblarning o‘sish dinamikasi O‘zbekiston
moliyaviy sektorida ro‘y berayotgan tub islohotlarning aniq ko‘rsatkichidir. Raqamli
iqtisodiyotga o‘tish, aholini moliyaviy texnologiyalar bilan qamrab olish va to‘lov tizimlarining
modernizatsiyasi bevosita naqd pulsiz to‘lovlar hajmiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Ushbu raqamlar shuni ko‘rsatadiki, naqd pulsiz hisob-kitoblar umumiy to‘lov
aylanmasining 70 foizidan ortig‘ini tashkil etmoqda. Bunda ayniqsa bank kartalari, mobil
ilovalar (PayMe, Click, Apelsin), QR-to‘lovlar va internet banking xizmatlarining roli
beqiyosdir. 2024-yil yakunlariga ko‘ra, barcha to‘lovlarning 52 foizi bank kartalari, 21 foizi
mobil ilovalar orqali amalga oshirilgan.
Bu statistik ko‘rsatkichlar bevosita tijorat banklarining moliyaviy hisobotlarida to‘g‘ri va
aniq aks ettirilishi, shuningdek, bu operatsiyalar ustidan muntazam audit nazorati o‘rnatilishini
taqozo etadi. Afsuski, bu boradagi mavjud hisob tizimlari bu o‘sish sur’atlariga mos emas.
Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, 2024-yilda banklarda naqd pulsiz to‘lovlar bo‘yicha
aniqlangan audit nomuvofiqliklar soni 2020-yilga nisbatan 2,2 baravarga oshgan.
1-jadval.
O‘zbekistonda 2020–2024 yillarda naqd pulsiz hisob-kitoblar hajmi dinamikasi
Yil
Naqd pulsiz to‘lovlar hajmi (trln so‘m) Yillik o‘sish sur’ati (%)
2020 189,3
–
2021 255,0
34,7%
2022 360,5
41,3%
2023 489,7
35,8%
2024 662,3
35,2%
Manba: Markaziy bank yillik hisobotlar.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
623
Bunday statistik holatlar naqd pulsiz hisob-kitoblar hajmining ortib borishi fonida audit
va hisob mexanizmlarining zamonaviylashtirilmasligi, texnologik imkoniyatlar yetarli darajada
joriy etilmayotganligini ko‘rsatadi. Shuningdek, banklar o‘rtasida yagona axborot almashinuvi
tizimi shakllanmagani, operatsion xavflar va kiberxavfsizlik tahdidlariga qarshi ichki nazorat
choralari yetarli emasligi amaliy muammolardandir.
Statistik ma’lumotlar asosida quyidagi asosiy natijalar kelib chiqadi:
1.
Naqd pulsiz to‘lovlar ulushi ortib bormoqda, bu esa buxgalteriya va audit tizimlarining
mos ravishda raqamlashtirilishini talab qiladi.
2.
Auditda aniqlanayotgan xatoliklar soni ortmoqda, bu esa hisob-kitoblarning real vaqtli
monitoring tizimi orqali nazorat qilinmasligini ko‘rsatadi.
3.
Mobil va QR-to‘lovlar tez sur’atlar bilan o‘smoqda, biroq ularni hisobga olish tartiblari
buxgalteriya tizimlarida to‘liq aks ettirilmagan.
Xulosa shuki, statistik tahlillar banklar uchun nafaqat yutuq darajasini, balki islohotlar
uchun dolzarb yo‘nalishlarni ham ochib beradi. Shu bois, tijorat banklarining hisobot tizimlari
statistik o‘zgarishlarga mos holda modernizatsiya qilinishi, audit mexanizmlari esa sun’iy
intellekt va avtomatlashtirilgan tahlil tizimlari bilan kuchaytirilishi zarur.
Muhokama
Naqd pulsiz hisob-kitoblar zamonaviy bank amaliyotining ajralmas bo‘g‘iniga aylanib
borayotgan bir davrda, ushbu operatsiyalarning to‘g‘ri hisobga olinishi va sifatli audit orqali
nazorat qilinishi bank tizimining barqarorligi va ishonchliligini ta’minlashda muhim ahamiyat
kasb etadi. Mazkur maqolada o‘rganilgan tahlillar, statistik ko‘rsatkichlar va mavjud amaliyot
shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistonda tijorat banklarida raqamli to‘lov vositalari keng
qo‘llanilayotgan bo‘lsa-da, ularni hisobga olish va audit qilish tizimlari hali ham islohotga
muhtoj.
Muhokama shuni ko‘rsatadiki, bugungi kundagi asosiy muammo bu — buxgalteriya
hisob tizimlari va auditi jarayonlarining naqd pulsiz to‘lovlar texnologiyalari bilan to‘liq
integratsiyalanmaganligidir. Banklar tomonidan qo‘llanilayotgan hisob modullari ko‘p hollarda
tranzaksiyalarni avtomatik toifalash, tahlil qilish, xavf darajasini belgilash kabi funksional
imkoniyatlarga ega emas. Bu esa, naqd pulsiz operatsiyalar hajmi keskin oshgan bir davrda,
auditorlar faoliyatini murakkablashtirib, moliyaviy shaffoflikka salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Muhokamada yana bir dolzarb jihat — ichki nazorat tizimlarining sustligidir. Tajriba
shuni ko‘rsatadiki, ayrim banklarda ichki audit bo‘limlari mavjud bo‘lsa-da, ularning texnik va
metodik imkoniyatlari yetarli emas. Firibgarlik holatlari ko‘pincha ortga qarab, ya’ni o‘tkazilgan
operatsiyalar asosida aniqlanmoqda. Bu esa risklarni oldindan baholash, real vaqtli monitoring
va proaktiv nazorat mexanizmlarining joriy etilmaganligini anglatadi.
2-jadval.
2024-yil yakunlariga ko‘ra to‘lov vositalari bo‘yicha naqd pulsiz hisob-kitoblar
taqsimoti
To‘lov vositasi turi
Umumiy to‘lovlar ichidagi ulushi (%)
Bank kartalari
52,4 %
Mobil ilovalar (Click, Payme, Apelsin)
21,3 %
Internet-banking
10,8 %
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
624
QR-kodli to‘lovlar
8,1 %
Bank o‘tkazmalari
7,4 %
Manba: Markaziy bank yillik hisobotlar.
Muhokama jarayonida ilg‘or xorijiy tajriba — AQSh, Singapur, Shvetsiya kabi
mamlakatlar amaliyoti tahlil qilinganda, ularda blokcheyn texnologiyasi, sun’iy intellektga
asoslangan audit tizimlari, regtech va suptech kabi moliyaviy monitoring vositalari keng
qo‘llanilayotgani aniqlandi. Bu esa nafaqat hisob-kitoblar ishonchliligini ta’minlaydi, balki real
vaqt rejimida moliyaviy tizimni kuzatish imkonini beradi. Afsuski, bunday texnologiyalar
hozirda ko‘pchilik O‘zbekiston tijorat banklari faoliyatiga hali to‘liq joriy etilmagan.
3-jadval.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar bo‘yicha auditda aniqlangan xatoliklar (2020–2024 yillar)
Yil
Aniqlangan audit
xatoliklar soni (ta)
Asosiy sabablar
2020
1 315
Qo‘lda hisob, tizim integratsiyasining yo‘qligi
2022
2 027
Elektron platformalar bo‘yicha ziddiyatli
yozuvlar
2024
2 891
Real vaqtli monitoringning yo‘qligi, AI yo‘qligi
Manba: Markaziy bank yillik hisobotlar.
Shuningdek, muhokamada kadrlar masalasi ham alohida o‘rin egallaydi. Raqamli moliya,
audit texnologiyalari va hisob tizimlari bo‘yicha yuqori malakali mutaxassislar soni yetarli emas.
Ko‘plab audit xodimlari an’anaviy yondashuvlarga tayangan holda ish yuritmoqda. Shu
sababli, banklar oldida malaka oshirish, kasbiy tayyorgarlik va raqamli savodxonlikni oshirish
kabi ustuvor vazifalar turibdi.
Muhokama asosida quyidagicha xulosaga kelish mumkin: naqd pulsiz hisob-kitoblar
hajmi ortib borayotgan hozirgi sharoitda hisob va audit jarayonlarining takomillashuvi
banklarning moliyaviy barqarorligi va foydalanuvchi ishonchini ta’minlovchi asosiy omillardan
biridir. Ushbu sohada texnologik, tashkiliy va institutsional islohotlarni amalga oshirish bank
tizimini yangi bosqichga olib chiqadi.
Xulosa
Bugungi kunda O‘zbekiston tijorat banklarida naqd pulsiz hisob-kitoblar hajmining
keskin o‘sib borayotgani moliyaviy tizimda raqamli transformatsiya jarayonlarining
jadallashayotganidan dalolat beradi. Bank sohasidagi raqamlashtirish tendensiyalari to‘lov
amaliyotida sezilarli yutuqlarni ta’minlamoqda. Biroq bu ijobiy ko‘rsatkichlar fonida
banklarning buxgalteriya hisobi va audit tizimlariga nisbatan mutlaqo yangi yondashuvlar talab
qilinmoqda.
Naqd pulsiz to‘lovlar banklar amaliyotida asosiy operatsiyalar qatoriga aylangan bo‘lsa-
da, ularni buxgalteriya hisobida to‘g‘ri va o‘z vaqtida aks ettirish hamda samarali audit
mexanizmlarini yo‘lga qo‘yish masalasi hali to‘liq hal etilmagan. Ayniqsa, QR-kodlar orqali
to‘lovlar, mobil ilovalar yordamida tranzaksiyalar va real vaqt rejimida amalga oshiriladigan
operatsiyalar kabi innovatsion shakllar mavjud buxgalteriya tizimlarining imkoniyatlaridan
ancha ustun turmoqda. Hisobotlar ko‘plab hollarda ushbu tranzaksiyalarning to‘liq aks
ettirilishini ta’minlamaydi, bu esa moliyaviy shaffoflikka va ichki nazoratga putur yetkazmoqda.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
625
Audit tizimi esa aksariyat hollarda an’anaviy, retrospektiv yondashuvga tayangan holda
ishlamoqda. Banklar tomonidan o‘tkazilayotgan ko‘plab audit tekshiruvlari orqaga qarab amalga
oshiriladi va bu holat real vaqtli nazorat, operativ xatoliklarni aniqlash imkoniyatini cheklaydi.
Bugungi tezkor moliyaviy muhitda esa audit tizimlarining real vaqt rejimida ishlashi,
avtomatlashtirilgan aniqlash vositalariga ega bo‘lishi nihoyatda muhim sanaladi.
Shuningdek, banklarning ichki nazorat tizimlari va ularni amalga oshiruvchi kadrlar
salohiyati ham bugungi ehtiyojlarga to‘liq mos kelmaydi. Raqamli moliya, audit texnologiyalari
va zamonaviy hisob uslublariga ega mutaxassislar yetishmasligi, mavjud kadrlarning
ko‘nikmalari esa bu jarayonlarni to‘laqonli yuritish imkonini bermayapti. Bu esa inson omiliga
bog‘liq xatoliklar xavfini oshiradi, buxgalteriya va audit ishlarining ishonchliligini esa
pasaytiradi.
Ilg‘or xorijiy amaliyot tahlili esa ushbu muammolarning yechimi mavjudligini
ko‘rsatmoqda. AQSh, Singapur, Estoniya kabi mamlakatlarda naqd pulsiz hisob-kitoblar
bo‘yicha sun’iy intellektga asoslangan audit tizimlari, blokcheyn texnologiyalari va moliyaviy
monitoring vositalari muvaffaqiyatli joriy etilgan. Bu esa hisob va audit jarayonlarining
avtomatlashtirilishini, shaffofligini va xavfsizligini ta’minlamoqda. O‘zbekiston bank tizimi
uchun ham bu yondashuvlar o‘ta dolzarb bo‘lib, ularni milliy tizimga moslashtirish lozim.
Mazkur tadqiqot asosida quyidagi muhim yo‘nalishlar taklif etiladi: birinchidan,
buxgalteriya hisob tizimlarini to‘lov texnologiyalari bilan uzviy integratsiyalash zarur;
ikkinchidan, avtomatlashtirilgan audit modullarini joriy etish orqali real vaqtli nazorat tizimi
yo‘lga qo‘yilishi kerak; uchinchidan, bank xodimlarining raqamli savodxonligini oshirish, ularni
zamonaviy texnologiyalar bo‘yicha qayta tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan
tashqari, normativ-huquqiy baza ham zamonaviy texnologiyalarga mos tarzda takomillashtirilishi
kerak.
Xulosa qilib aytganda, tijorat banklarida naqd pulsiz hisob-kitoblar hisobi va auditini
takomillashtirish – bu faqat texnik masala emas, balki moliyaviy barqarorlik, foydalanuvchi
ishonchi va tizim ishonchliligining garovidir. Shuning uchun, bu yo‘nalishda kompleks
yondashuvni qo‘llab-quvvatlovchi islohotlar amalga oshirilishi zarur bo‘lib, ular O‘zbekiston
bank sektorini raqamli iqtisodiyotda barqaror harakatlanadigan strategik poydevorga aylantiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Karimov, A. (2022).
Bank ishi va audit asoslari
. Toshkent: Iqtisod-Moliya nashriyoti.
2.
Qodirov, B. (2023).
Raqamli to‘lovlar va ularning buxgalteriya hisobi
. Toshkent: Ilm
Ziyo.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–6186-son Farmoni. (2021).
Raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish strategiyasi to‘g‘risida
. Lex.uz.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. (2024).
Banklar faoliyatining asosiy
ko‘rsatkichlari statistik to‘plami
.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. (2023).
Tijorat banklarida moliyaviy nazorat
va audit tizimi bo‘yicha metodik qo‘llanma
.
6.
IFRS Foundation. (2023).
IFRS Standards for Financial Institutions
. London: IASB.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
626
7.
ACCA Global. (2022).
Cashless Society and Its Impact on Accounting and Audit
.
www.accaglobal.com.
8.
Deloitte. (2023).
Digital Banking Audit Insights: Transforming Financial Oversight
.
Deloitte Insights.
9.
PwC. (2022).
Audit in Fintech Environment: Risk and Control Frameworks
. PwC
Publications.
10.
ISO/IEC 27001:2022.
Information Security Management Systems – Requirements
.
Geneva: ISO.
11.
EY Uzbekistan. (2023).
Internal Controls and Fraud Prevention in Cashless Operations
.
EY Tahliliy Byulleteni.
12.
Umarkhodjaev, S. (2021). “Tijorat banklarida raqamli to‘lovlar va ularning xavfsizligini
ta’minlash”.
Bank ishi
jurnali, №4.
13.
IMF Working Paper. (2023).
Strengthening Audit and Oversight in Emerging Market
Banks
. Washington D.C.: IMF.
14.
Xalqaro buxgalteriya hisobi va audit standarti (IAS 1). (2023).
Moliyaviy hisobotning
taqdim etilishi to‘g‘risida
.
15.
Murodov, M. (2022). “Elektron to‘lov xizmatlari va ularning banklar hisob tizimidagi
o‘rni”.
Moliyaviy tahlil
jurnali, №2.
