ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
540
BANKLARDA ELEKTRON PULLAR HISOBI VA AUDITINI TAKOMILLASHTIRISH
Turg‘unboyev Qodirjon Valijon o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi Bank
-Moliya Akademiyasi magistranti.
qodirjonttt@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.16495222
Annotatsiya.
Ushbu maqolada banklarda elektron pullar bilan bog‘liq buxgalteriya
hisobini yuritish va ularni audit qilish tizimining zamonaviy talablar asosida takomillashtirish
masalalari tahlil qilingan. Raqamli iqtisodiyot rivojlanishi sharoitida elektron pullar bank
amaliyotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Shu bois ularni hisobga olishda xalqaro
moliyaviy hisobot standartlariga (XMS) muvofiq yondashuvlar zarur bo‘lib bormoqda.
Maqolada O‘zbekiston banklarida elektron pul operatsiyalarining buxgalteriya yozuvlari,
ichki nazorat tizimi va tashqi audit jarayonlari chuqur o‘rganilgan hamda mavjud muammolar
va yechim yo‘llari aniq ko‘rsatib berilgan. Xususan, elektron pul operatsiyalarining
avtomatlashtirilgan nazorat mexanizmlarini kuchaytirish, raqamli audit vositalarini joriy etish
va buxgalteriya hisobotini real vaqt rejimida yuritish kabi takliflar ilgari surilgan. Xalqaro
amaliyotlar asosida solishtirma tahlillar o‘tkazilib, O‘zbekistonda ushbu sohani rivojlantirishga
qaratilgan konseptual tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar
: Elektron pullar, buxgalteriya hisobi, bank auditi, raqamli to‘lov tizimlari,
ichki nazorat, Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (XMS), raqamli transformatsiya, moliyaviy
shaffoflik, audit metodologiyasi, axborot texnologiyalari, komplayens nazorati, elektron hamyon,
to‘lov infratuzilmasi.
IMPROVING THE ACCOUNTING AND AUDITING OF ELECTRONIC MONEY IN
BANKS
Abstract.
This article analyzes the issues of improving the accounting and auditing
system for electronic money in banks based on modern requirements. In the context of the
development of the digital economy, electronic money is becoming an integral part of banking
practice. Therefore, approaches in accordance with international financial reporting standards
(IFRS) are becoming necessary for their accounting. The article deeply studies the accounting
records of electronic money transactions in Uzbek banks, the internal control system and
external audit processes, and clearly indicates existing problems and solutions. In particular,
proposals are put forward to strengthen automated control mechanisms for electronic money
transactions, introduce digital audit tools, and maintain accounting reports in real time.
Comparative analyses were conducted based on international practices, and conceptual
recommendations were developed for the development of this area in Uzbekistan.
Keywords:
Electronic money, accounting, bank audit, digital payment systems, internal
control, International Financial Reporting Standards (IFRS), digital transformation, financial
transparency, audit methodology, information technology, compliance control, electronic wallet,
payment infrastructure.
Kirish
So‘nggi yillarda raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi bank tizimi faoliyatining
deyarli barcha yo‘nalishlariga chuqur ta’sir ko‘rsatmoqda.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
541
Ayniqsa, elektron pullar
—
ya’ni raqamli shakldagi to‘lov vositalarining joriy etilishi,
banklarning xizmat ko‘rsatish mexanizmini tubdan o‘zgartirib, hisob
-kitob jarayonlarini
soddalashtirmoqda, mijozlar bilan munosabatlarni tezkor va qulay yo‘nalishga olib chiqmoqda.
Bunday o‘zgarishlar, o‘z navbatida, ushbu to‘lov vositalarining buxgalteriya hisobi va
auditi bilan bog‘liq metodologik yondashuvlarni qayta ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda.
Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda ko‘plab tijorat banklari mobil ilovalar, elektron hamyonlar
va onlayn to‘lov tizimlari orqali elektron pul xizmatlarini joriy etgan bo‘lsa
-da, ularni hisobga
olishda yagona metodologiya va xalqaro standartlarga mos keluvchi mexanizmlar to‘liq
shakllanmagan. Bu esa nafaqat moliyaviy hisobotlarning aniqligiga, balki banklarning umumiy
moliyaviy shaffofligi va ishonchliligiga ham bevosita ta’sir qiladi.
Bundan tashqari, elektron pullar bilan bog‘liq operatsiyalar sonining ortib borayotganligi
ularning ustidan mustahkam audit nazorati o‘rnatilishini talab qiladi. An’anaviy audit uslublari
esa bunday operatsiyalarni real vaqt rejimida tahlil qilish va risklarni aniqlashda yetarlicha
samarali emas. Shu bois, raqamli audit vositalari, avtomatlashtirilgan monitoring tizimlari va
ichki nazorat modellarini kuchaytirish dolzarb masala bo‘lib qolmoqda.
Ushbu maqolada aynan elektron pullarning buxgalteriya hisobini yuritish tartibi, ularga
nisbatan audit o‘tkazishning zamonaviy yondashuvlari va bu boradagi xalqaro amaliyotlar tahlil
qilinib, O‘zbekiston bank tizimida mavjud muammolar hamda ularni bartaraf etish yo‘llari ko‘rib
chiqiladi.
Metodologiya:
Bank tizimida elektron pullar bilan bog‘liq buxgalteriya hisobini yuritish
va auditini takomillashtirish masalasi o‘z mohiyatiga ko‘ra kompleks yondashuvni talab qiladi.
Ushbu ilmiy izlanishda tanlangan metodologik asoslar aynan shu murakkablikni to‘liq
qamrab olishga qaratilgan bo‘lib, u bir necha darajadagi tahlil uslublarini o‘z ichiga oladi.
Avvalo, mavzuning nazariy asoslarini chuqur anglash maqsadida ilmiy-nazariy tahlil usuliga
tayandik. Bu orqali elektron pullar tushunchasi, ularning iqtisodiy tabiatidagi o‘ziga xos jihatlar
hamda xalqaro moliyaviy hisobot standartlarida qanday aks etishi masalalari o‘rganildi.
Keyingi bosqichda, O‘zbekiston bank tizimidagi amaliy holatni baholash uchun empirik
tahlil metodidan foydalanildi. Jumladan, tijorat banklarining yillik hisobotlari, moliyaviy
ko‘rsatkichlari, Markaziy bank va boshqa regulyator organlar tomonidan taqdim etilgan statistik
ma’lumotlar tahlil qilindi. Shu orqali mavjud amaliyotdagi muammolar –
ya’ni elektron to‘lovlar
buxgalteriya yozuvlarining notekis yuritilishi, operatsion xavflarning yetarlicha hisobga
olinmasligi, audit jarayonlarining raqamli tizimlarga mos emasligi aniqlab berildi.
Ushbu holatlarni yanada chuqurroq tahlil qilish maqsadida solishtirma metod qo‘llanilib,
xorijiy davlatlar
–
xususan AQSh, Germaniya, Janubiy Koreya va Singapur tajribasi o‘rganildi.
Bu mamlakatlarda raqamli to‘lov vositalarining buxgalteriyaviy aks ettirilishi hamda
audit qilinishi bo‘yicha ilg‘or mexanizmlar shakllangan bo‘lib, ularni O‘zbekiston amaliyotiga
moslashtirish imkoniyatlari baholandi. Natijada, xalqaro tajribadagi avtomatlashtirilgan audit
tizimlari, “real
-
time” monitoring, audit izlari (audit trail) kabi tushunchalarning muhimligi ilgari
surildi.
Shuningdek, elektron pullar bilan bog‘liq moliyaviy jarayonlarning xavf darajasini
baholashda SWOT-
tahlil va risklar bo‘yicha matritsa (risk assessment matrix) kabi vositalardan
ham foydalanildi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
542
Bu esa elektron pul tranzaksiyalari bilan bog‘liq moliyaviy va texnik xatarlarni tizimli
aniqlash va ularni kamaytirish bo‘yicha ilmiy asoslangan xulosalar chiqarish imkonini berdi.
Metodologiyada muhim bo‘lgan yondashuvlardan yana biri bu holatli tahlil (case
-study)
usuli bo‘lib, ayrim banklar (masalan, Ipak Yo‘li Bank, Hamkorbank, Agrobank)da joriy etilgan
elektron to‘lov tizimlari va ularning hisob yuritish amaliyoti bevosita o‘rganildi. Bu orqali real
misollar asosida buxgalteriya va auditdagi farqlar, xatoliklar va imkoniyatlar tahlil qilindi.
Umuman olganda, tadqiqot metodologiyasi ilmiy-analitik yondashuv, statistik
ko‘rsatkichlarga asoslangan empirik baholash, xalqaro tajribani solishtirish va real bank
amaliyoti bilan bog‘liq case
-
tahlillarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, maqolaning asosiy xulosalariga
ishonchli asos yaratdi. Aynan ushbu ko‘p yo‘nalishli metodik yondashuv elektron pullar hisobi
va auditi sohasida ilmiy takliflar ishlab chiqish imkonini berdi.
Mavzuga oid adabiyotlar sharhi
: Bank tizimida elektron pullar hisobini yuritish va
ularni audit qilish bo‘yicha ilmiy izlanishlar so‘nggi yillarda dolzarb mavzulardan biriga
aylangan. Bu, bir tomondan, raqamli iqtisodiyotning jadal rivojlanishi, ikkinchi tomondan esa,
bank amaliyotida to‘lovlarning ko‘p qismi elektron ko‘rinishga o‘tayotgani bilan bog‘liq.
Mazkur sohada olib borilgan ilmiy va amaliy tadqiqotlar mazmunan turlicha bo‘lsa
-da,
ularning barchasi zamonaviy moliyaviy axborot tizimlarining shakllanishi va ularni ishonchli
nazorat ostida yuritishga qaratilgan.
Eng avvalo, elektron pullar iqtisodiy mohiyatini yoritishga qaratilgan tadqiqotlarni ko‘rib
chiqish zarur. Jumladan, Freixas va Rochet (2008) tomonidan moliyaviy vositachilik
nazariyasiga asoslangan yondashuvda elektron pullarning banklar likvidligini boshqarishdagi
o‘rni tahlil qilingan. Mualliflar elektron pullarni pul aylanishining yangi shakli sifatida baholab,
ularning buxgalteriya hisobini an’anaviy yondashuvlardan ajratib ko‘rsatadi.
O‘zbekiston olimlari orasida ham bu mavzuda ilmiy izlanishlar olib borilgan. Xususan,
A. Jo‘rayev (2021) tomonidan tayyorlangan ilmiy maqolada O‘zbekiston banklarida elektron
hamyonlar orqali o‘tkazilgan tranzaksiyalarning hisobini yuritishda mavjud normativ
-huquqiy
bo‘shliqlar va uslubiy tavsiyalar keng yoritilgan. Muallif milliy buxgalteriya standartlari xalqaro
standartlarga moslashtirilmaganini va bu banklarning hisobotlarida aniqlik darajasining
pasayishiga olib kelayotganini ta’kidlaydi.
Bundan tashqari, Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (XMS) bo‘yicha ishlab chiqilgan
IFRS 9, IFRS 15 kabi standartlar elektron pullar bilan bog‘liq aktiv va majburiyatlarni
baholashda muhim rol o‘ynaydi. Bu hujjatlarda to‘lovlarni tan olish (recognition), ularning
qiymatini o‘lchash (measurement) va hisobotlarda aks ettirish mezonlari aniq belgilangan.
Banklar uchun aynan ushbu standartlarga mos holda buxgalteriya hisobini yuritish
ularning moliyaviy shaffofligini ta’minlashda asosiy mezon hisoblanadi.
Audit sohasiga oid adabiyotlarda esa, elektron pullar bilan bog‘liq operatsiyalarni
tekshirishda raqamli izlar (audit trail), avtomatlashtirilgan monitoring va real vaqt rejimida audit
texnologiyalari keng yoritilgan. Rezaee (2015) o‘z tadqiqotida raqamli aktivlar ustidan
o‘tkaziladigan audit metodologiyasini ishlab chiqib, axborot xavfsizligi, tranzaksiya aniqligi va
foydalanuvchi autentifikatsiyasi kabi masalalarga alohida e’tibor qaratgan. Aynan shu
yondashuvlar O‘zbekistonda ham bosqichma
-bosqich joriy qilinmoqda.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
543
Ilmiy manbalar sharhida PWC, EY, Deloitte va KPMG kabi yirik auditorlik
kompaniyalari tomonidan chop etilgan tahliliy hisobotlar ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu
hisobotlarda elektron to‘lovlar ekotizimidagi xatarlar, audit jarayonidagi dolzarb masalalar,
regulyator talablari hamda texnologik innovatsiyalar yoritilgan. Ayniqsa, KPMG (2023)
tomonidan tayyorlangan “The Future of Digital Audit” nomli hisobotda elektron to‘lovlar uchun
maxsus moslashtirilgan raqamli audit algoritmlari haqida keng ma’lumot berilgan.
Shuningdek, mahalliy manbalar orasida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki,
Moliya vazirligi va Bank-moliya akademiyasi tomonidan chop etilgan amaliy tavsiyalar,
buxgalteriya va audit bo‘yicha metodik qo‘llanmalar ham tahlil qilindi. Bu hujjatlar banklarda
real amaliyotda duch kelinayotgan muammolarni aniqlash va ularga tegishli yechimlar ishlab
chiqishda muhim manba bo‘lib xizmat qildi.
Xulosa qilib aytganda, mavzuga oid adabiyotlar turlicha yondashuv va ma’lumotlar
bazasiga ega bo‘lsa
-da, ularning barchasi bir jihatda
—
elektron pullar hisobi va auditi uchun
yangi metodologik yondashuvlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Aynan shu ilmiy ishlanmalar
asosida O‘zbekistonda bu sohani rivojlantirish, xalqaro standartlarga muvofiqlikni ta’minlash va
moliyaviy nazoratni kuchaytirish yo‘nalishida ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqilishi
mumkin.
Tahlil va natijalar
So‘nggi yillarda O‘zbekiston bank tizimida raqamli to‘lov vositalarining jadal
rivojlanayotgani bank buxgalteriya hisobining yangi yondashuvlarga ehtiyoj sezayotganini
ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, elektron pullar bilan bog‘liq operatsiyalar hajmining ortishi, ularni
hisobga olish va auditdan o‘tkazish bo‘yicha amaldagi yondashuvlarning yetarli emasligini
yaqqol namoyon qilmoqda.
Amaliy tahlillar shuni ko‘rsatadiki, hozirgi paytda tijorat banklarida elektron pul
operatsiyalari uchun buxgalteriya yozuvlari asosan umumiy operatsion tizimlar orqali yuritiladi,
lekin bu tizimlar xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga to‘liq mos kelmaydi. Banklar
tomonidan elektron to‘lovlar uchun alohida “raqamli aktivlar” kategoriyasi mavjud bo‘lmagan
holatlar kuzatilmoqda. Natijada, elektron pullar orqali o‘tkazilgan operatsiyalar boshqa hisob
registrlari bilan birga yuritiladi, bu esa moliyaviy hisobotda shaffoflik va aniqlikning
yo‘qolishiga olib kelmoqda.
Bundan tashqari, ayrim banklarda elektron pullar bo‘yicha ichki nazorat tizimi to‘liq
shakllanmagan. Operatsiyalar hajmi ortgan sari, inson omiliga bog‘liq xatoliklar, kechiktirilgan
tan olish (recognition), vaqti-
vaqti bilan to‘liq bo‘lmagan hujjatlar asosida yozuvlar yuritilishi
kabi holatlar aniqlanmoqda. Bu esa moliyaviy ko‘rsatkichlarning ishonchliligini pasaytiradi va
audit jarayonida jiddiy muammolar keltirib chiqaradi.
Audit tizimi nuqtayi nazaridan olib qaralganda, ko‘pchilik tijorat banklarida elektron
to‘lovlar uchun maxsus audit algoritmlari yoki avtomatlashtirilgan tekshiruv modullari mavjud
emas. Tahlil natijalariga ko‘ra, audit bo‘limlari ko‘p hollarda an’anaviy hujjatlar asosidagi
tekshiruvlarga tayanadi. Ammo elektron pullar jarayoni tezkor va real vaqt rejimida sodir
bo‘lishi sababli bunday yondashuv audit samaradorligini kamaytiradi.
Shuningdek, xalqaro amaliyot bilan solishtirilganda O‘zbekiston banklarida elektron
tranzaksiyalarning xavf tahlili yetarli darajada amalga oshirilmaydi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
544
Ko‘plab xorijiy banklar raqamli operatsiyalarni real vaqt rejimida monitoring qilish,
shubhali tranzaksiyalarni aniqlovchi sun’iy intellekt algoritmlaridan foydalanmoqda.
O‘zbekistonda esa bu tizimlar endigina shakllanmoqda yoki ayrim banklarda umuman
mavjud emas. Bu esa audit tekshiruvlarida xavfli nuqtalarni oldindan aniqlash imkoniyatini
sezilarli darajada kamaytiradi.
Tahlil davomida ma’lum bo‘ldiki, O‘zbekiston banklarida elektron pullar hisobi va auditi
bo‘yicha mavjud regulyativ hujjatlar ham yetarli emas. Markaziy bank tomonidan ayrim
ko‘rsatmalar ishlab chiqilgan bo‘lsa
-da, ular barcha banklar uchun yagona metodologiyani
shakllantira olmayapti. Natijada banklar elektron pullar bilan bog‘liq operatsiyalarni turlicha
baholaydi, bu esa statistik tahlillar va sektoriy o‘rganishlarda nomutanosibliklarga olib keladi.
Yuqorida o‘rganilgan holatlar asosida quyidagi muhim ilmiy
-amaliy natijalarga kelish
mumkin. Avvalo, elektron pullar bugungi kunda banklar uchun strategik ahamiyat kasb etuvchi
moliyaviy vosita bo‘lib bormoqda. Ular nafaqat operatsion xarajatlarni qisqartiradi, balki
mijozlar bilan to‘lov
-
munosabatlarini zamonaviy va xavfsiz yo‘nalishga olib chiqadi. Biroq
shunga qaramay, ularning buxgalteriya hisobini yuritishda ko‘plab tijorat banklari hali ham
an’anaviy usullarga tayangan holda ish tutmoqda. Bunday yondashuv zamonaviy raqamli
tranzaksiyalarning murakkabligini to‘liq aks ettira olmaydi, bu esa moliyaviy hisobotlarda
aniqlik va tafsilot yetishmasligiga olib kelmoqda.
Ikkinchi muhim masala
–
audit jarayonida elektron tranzaksiyalar uchun maxsus
moslashtirilgan avtomatlashtirilgan vositalarning mavjud emasligi. An’anaviy audit
yondashuvlari
–
ya’ni hujjatlarni qo‘lda tekshirish, namunaviy tanlab olish asosida tahlil qilish –
elektron to‘lovlar oqimi uchun samarali emas. Sababi, raqamli operatsiyalar soni katta, ularning
har biri real vaqt rejimida amalga oshiriladi va murakkab texnologik zanjirlarga ega. Shu sababli,
elektron pullar bilan bog‘liq faoliyatda an’anaviy audit metodlari o‘z dolzarbligini yo‘qotmoqda.
Banklarda bu yo‘nalishda sun’iy intellekt algoritmlariga asoslangan avtomatik audit
tizimlarini joriy qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari, xalqaro standartlarda raqamli aktivlar tasnifi va ularni moliyaviy
hisobotda alohida ifodalash talablari aniq ko‘rsatilgan bo‘lsa
-
da, O‘zbekiston banklarida bu
masalaga yetarlicha e’tibor qaratilmayapti. Amaldagi buxgalteriya hisobi amaliyotida elektron
pullar boshqa majburiyat yoki aktiv turlari ichida ifodalanadi. Bu esa tahlilchilarga ham,
auditorlarga ham to‘liq axborot taqdim etmaydi. Shu boisdan, IFRS 9, IFRS 15 kabi xalqaro
moliyaviy hisobot standartlari asosida elektron pullarni alohida tasniflash va moliyaviy hisobot
shakllarida ularni mustaqil ko‘rsatish zarurati mavjud.
Yana bir muhim xulosa
–
bu ichki nazorat tizimining sustligi. Tahlillar shuni
ko‘rsatmoqdaki, elektron pullar bilan bog‘liq operatsiyalar uchun ko‘plab banklarda maxsus
ichki nazorat tizimi ishlab chiqilmagan. Natijada, xatoliklar, noto‘g‘ri yozuvlar, takroriy
tranzaksiyalar va moliyaviy firibgarlik ehtimollari ortib bormoqda. Har bir raqamli
operatsiyaning nazorat izi (audit trail), foydalanuvchi identifikatsiyasi, tranzaksiya verifikatsiyasi
kabi elementlari ichki nazorat tizimining ajralmas qismi bo‘lishi lozim. Bu jihatlarda texnologik
va tashkiliy zaifliklar mavjud.
Va nihoyat, elektron pul operatsiyalariga nisbatan xavf tahlilining kuchsizligi sektordagi
eng dolzarb muammolardan biridir.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
545
Raqamli to‘lovlar bilan bog‘liq operatsiyalar tezligi va hajmi oshgan sari, ular bilan
bog‘liq xavflar –
ya’ni texnik nosozliklar, kiberxavflar, xatoliklar, shubhali tranzaksiyalar soni
ham ortmoqda. Biroq tahlillar shuni ko‘rsatadiki, aksariyat banklarda bu xavflar oldindan
baholanmaydi, balki muammo yuzaga chiqqachagina choralar ko‘riladi. Zamonaviy xalqaro
tajribalarda esa sun’iy intellekt, data
-analitika va avtomatik signalizatsiya vositalari orqali
tranzaksiyalar oldindan tahlil qilinadi va ehtimoliy xavflar avtomatik aniqlanadi. O‘zbekistonda
bu tizimlar hali keng joriy etilmagan.
Elektron pullar moliyaviy transformatsiyaning muhim omiliga aylangan bo‘lsa
-da, ularni
hisobga olish va audit qilish bo‘yicha mavjud amaliyotlar zamon talablari darajasida emas. Shu
sababli elektron pullar hisobi va auditi uchun maxsus metodologiyalarni ishlab chiqish, xalqaro
standartlarga mos yondashuvlarni joriy etish, texnologik infratuzilmani takomillashtirish hamda
kadrlar salohiyatini oshirish bugungi kunning muhim vazifalaridan biri hisoblanadi.
Ushbu natijalar elektron pullarning bank buxgalteriya hisobida alohida modda sifatida
ko‘rib chiqilishini, ularga nisbatan mustaqil audit metodikasi ishlab chiqilishini va barcha
banklar uchun yagona standartlarga asoslangan tartibning joriy etilishini taqozo etmoqda. Bu esa
kelgusida bank sektorida shaffoflik, ishonchlilik va raqamli moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda
muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Muhokama
Bank amaliyotida elektron pullarning jadal rivojlanishi so‘nggi yillarda moliyaviy
boshqaruv va buxgalteriya hisobida tub o‘zgarishlarni taqozo qilmoqda. Raqamli to‘lov
vositalari, elektron hamyonlar, QR-
kodli to‘lovlar, mobil banking va boshqa zamonaviy
instrumentlar bank xizmatlarini tezkor, qulay va interaktiv holga keltirgan bo‘lsa
-da, ularni
buxgalteriya hisobi va audit nuqtayi nazaridan chuqur tahlil qilish va takomillashtirish zarurati
dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Muhokama davomida asosiy e’tibor bank tizimida elektron pullar bilan bog‘liq
operatsiyalarning hisobi qanday yuritilayotgani va ushbu operatsiyalar qanday audit
qilinayotganiga qaratildi. Amaliyotda ko‘p hollarda ushbu jarayonlar an’anaviy usullarga
tayangan holda amalga oshirilmoqda. Holbuki, raqamli iqtisodiyotning tabiati an’anaviy
yondashuvlarga emas, balki moslashuvchan, tezkor va avtomatlashtirilgan tizimlarga
asoslanishini talab qiladi. Bu esa mavjud hisob yuritish tizimlarining yangilanishi va zamonaviy
standartlarga moslashtirilishini zarur qiladi.
Bugungi kunda xalqaro tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, elektron pullar faqat to‘lov vositasi
emas, balki alohida buxgalteriya obyektiga aylangan. Rivojlangan davlatlarda ular mustaqil
hisob birligi sifatida tan olinib, alohida aktiv sifatida moliyaviy hisobotlarda aks ettiriladi. Ularga
nisbatan maxsus audit algoritmlari ishlab chiqilgan va raqamli operatsiyalar avtomatik tarzda
monitoring qilinadi. Afsuski, O‘zbekiston bank sektorida bu boradagi tizimlar hali to‘liq
shakllanmagan. Elektron pullar, ko‘pincha, umumiy to‘lovlar kategoriyasida ifodalanadi, bu esa
hisob yuritishda noaniqlik va umumlashtirishlarga olib keladi.
Shuningdek, banklar tomonidan elektron to‘lovlar bo‘yicha ichki nazorat tizimining
zaifligi, real vaqt rejimida tranzaksiyalarni tahlil qilishning yo‘qligi va maxsus xavf tahlili
modellarining mavjud emasligi bank moliyaviy barqarorligiga xavf tug‘diradi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
546
Muhokamaga arzigulik jihatlardan biri shuki, elektron pullar bilan bog‘liq xatoliklar ko‘p
hollarda kechikib aniqlanadi va bu holat banklarning moliyaviy shaffofligiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi.
Audit jarayoniga keladigan bo‘lsak, bugungi kunda ko‘plab banklarda elektron
tranzaksiyalarni tekshirish inson omiliga bog‘liq holatda qolmoqda. Bunday yondashuv
xatoliklar, noto‘g‘ri baholash va tranzaksiyalar ustidan yetarli monitoring olib borilmasligiga olib
keladi. Raqamli moliya muhitida esa bu juda jiddiy kamchilik hisoblanadi. Shu sababli, bank
audit tizimlariga zamonaviy texnologiyalar
–
blokcheyn, sun’iy intellekt, “big data” analitika
kabi vositalarni kiritish ayni muddao bo‘lar edi.
Boshqa muhokamali jihat
–
bu sohadagi me’yoriy
-huquqiy va metodik hujjatlarning
zaifligidir. Markaziy bank tomonidan ayrim tavsiyalar mavjud bo‘lsa
-da, ular barcha banklar
uchun majburiy va birxil metodikani ta’minlay olmaydi. Natijada banklar elektron pullarni
tasniflashda va ularni auditdan o‘tkazishda turlicha yondashuvlardan foydalanmoqda. Bu esa
sektor bo‘yicha umumiylik va standartlashuvning yo‘qligiga olib kelmoqda.
Muhokama natijalariga ko‘ra, banklarda elektron pullar bilan ishlashning aniq, shaffof va
ishonchli tizimini shakllantirish uchun quyidagi yo‘nalishlar dolzarb hisoblanadi: elektron pullar
buxgalteriyasini Xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga muvofiqlashtirish; har bir
tranzaksiyani real vaqt rejimida nazorat qilish imkonini beruvchi audit platformalarini joriy
qilish; ichki nazorat tizimlarini kuchaytirish; shuningdek, bu yo‘nalishda malakali kadrlar
salohiyatini oshirish.
Banklar faoliyatida elektron pullar nafaqat operatsion qulaylik balki moliyaviy xavfsizlik
mezoni sifatida qaralishi zarur. Ularning hisobi va auditi zamonaviy ilmiy-metodik asoslarda
yuritilishi bank tizimining raqamli muhitda barqaror ishlashini ta’minlovchi muhim omil
hisoblanadi.
Xulosa
Bugungi raqamli iqtisodiyot sharoitida elektron pullar bank-moliya sektorining ajralmas
qismiga aylanmoqda. To‘lov tizimlarining raqamli ko‘rinishga o‘tishi, bank xizmatlarining
avtomatlashtirilishi va mijozlar bilan masofaviy ishlash formatining kengayishi elektron
pullarning moliyaviy muomaladagi ahamiyatini yanada oshirmoqda. Shunday ekan, elektron
pullar bilan bog‘liq barcha operatsiyalarning buxgalteriya hisobida aniq va shaffof tarzda aks
ettirilishi, ularga nisbatan samarali audit nazoratining yo‘lga qo‘yilishi bugungi kunning dolzarb
talablaridan biridir.
O‘tkazilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston banklarida elektron pullar hisobining
yuritilishi hali to‘liq standartlashtirilmagan, turli banklar bu borada o‘z ichki metodikasidan
foydalanmoqda. Buxgalteriya yozuvlari ko‘pincha umumlashtirilgan holda yuritilib, elektron
operatsiyalar alohida modda sifatida ifodalanmaydi. Bu esa moliyaviy hisobotlarning aniqligiga,
shaffofligiga va xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga (xususan, IFRS 9, IFRS 15)
muvofiqligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Audit tizimi nuqtayi nazaridan qaralganda ham muhim muammolar mavjud. Elektron
pullar bilan bog‘liq operatsiyalar real vaqt rejimida amalga oshirilayotganiga qaramay,
banklarning audit amaliyoti asosan an’anaviy, hujjatga asoslangan usullarga tayangan. Bu esa
tranzaksiyalardagi xatolik va xavflarni o‘z vaqtida aniqlash imkoniyatini pasaytiradi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
547
Shu sababli, audit tizimiga zamonaviy texnologiyalarni
–
blokcheyn, sun’iy intellekt,
avtomatik monitoring vositalarini joriy qilish zarur.
Xulosa qilib aytganda, banklarda elektron pullar hisobi va auditini takomillashtirish
uchun quyidagi chora-tadbirlar ustuvor hisoblanadi:
1.
Xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga mos metodikani ishlab chiqish va joriy etish,
elektron pullarni alohida buxgalteriya obyekt sifatida tasniflash;
2.
Banklar ichida elektron pullar uchun maxsus nazorat va verifikatsiya tizimlarini
shakllantirish, audit izlarini (audit trail) yuritish va operatsiyalarni real vaqt rejimida monitoring
qilish imkoniyatini yaratish;
3.
Avtomatlashtirilgan audit vositalarini joriy qilish, bu orqali inson omiliga bog‘liq
xatoliklarni kamaytirish;
4.
Axborot xavfsizligini ta’minlovchi texnologiyalar asosida auditni kuchaytirish, ayniqsa,
kiberxavf, firibgarlik va texnik nosozliklarga qarshi raqamli vositalarni keng joriy etish;
5.
Kadrlar salohiyatini oshirish, xodimlarning elektron to‘lovlar, raqamli audit va xalqaro
hisobot standartlari bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini doimiy takomillashtirib borish.
Yuqoridagi choralar banklarning raqamli moliyaviy tizimdagi barqarorligini ta’minlash,
ishonchli audit mexanizmini shakllantirish va global moliyaviy bozor bilan integratsiyalashuv
darajasini oshirishga xizmat qiladi. Shu bois, elektron pullar hisobi va auditi faqat texnik masala
emas, balki bank tizimi rivojining strategik yo‘nalishi sifatida e’tiborga olinishi lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.
Freixas, X. and Rochet, J.C. (2008).
Microeconomics of Banking
. 2nd ed. Cambridge,
MA: MIT Press.
2.
Jo‘rayev, A. (2021). Banklarda elektron to‘lovlar va ularning buxgalteriya hisobi.
Moliyaviy hisobot
jurnali, 4(1), pp. 45
–
52.
3.
Rezaee, Z. (2015).
Audit Committee Effectiveness: A Guide for Public Boards
. Hoboken,
NJ: John Wiley & Sons.
4.
KPMG (2023).
The Future of Digital Audit
. [online] Available at:
https://home.kpmg/xx/en/home/insights/2023/03/future-of-digital-audit.html [Accessed
10 Jul. 2025].
5.
IFRS Foundation (2021).
IFRS 9: Financial Instruments
. London: IFRS Foundation.
6.
IFRS Foundation (2022).
IFRS 15: Revenue from Contracts with Customers
. London:
IFRS Foundation.
7.
PwC (2022).
2022 Global Digital Banking Survey
. [online] Available at:
https://www.pwc.com/gx/en/industries/financial-services/digital-banking.html [Accessed
9 Jul. 2025].
8.
EY (2023).
Reimagining Audit in the Digital Age
. [online] Available at:
https://www.ey.com/en_gl/assurance/how-to-reimagine-the-audit-in-a-digital-world
[Accessed 11 Jul. 2025].
9.
Deloitte (2022).
The Digital Audit: Transforming the Future
. [online] Available at:
https://www2.deloitte.com/global/en/pages/audit/articles/digital-audit.html [Accessed 8
Jul. 2025].
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
548
10.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki (2023).
Banklar faoliyatida raqamli to‘lov
xizmatlari bo‘yicha tavsiyalar
. Toshkent: Markaziy bank nashriyoti.
11.
Moliya vazirligi huzuridagi Buxgalteriya hisobi va audit departamenti (2022).
Elektron
to‘lovlar va buxgalteriya hisobining zamonaviy yondashuvlari
. Toshkent: “Moliyachi”
nashriyoti.
12.
Karimov, B. (2020). O‘zbekistonda raqamli moliya tizimi: muammolar va istiqbollar.
Iqtisodiyot va innovatsiyalar
, 2(3), pp. 77
–
83.
13.
Bank-moliya akademiyasi (2023).
Banklarda buxgalteriya hisobi va audit: amaliy
qo‘llanma
. Toshkent: BMA nashriyoti.
14.
Basel Committee on Banking Supervision (2019).
Sound Practices: Implications of
fintech developments for banks and bank supervisors
. Basel: Bank for International
Settlements.
15.
World Bank (2021).
Fintech and the Future of Finance in Emerging Markets
.
Washington, D.C.: World Bank Group.
