Iyun, 2025-Yil
524
MILLIY INNOVATSION TIZIMNI RIVOJLANTIRISHDA INSTITUTSIONAL VA
IQTISODIY MEXANIZMLARNING ROLI
Azimov B.F.
Osiyo xalqaro universiteti dotsenti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15736124
MITni samarali rivojlantirishda institutsional va iqtisodiy mexanizmlar markaziy o‘rin
tutadi. Institutsional mexanizmlar — bu qonunchilik, moliyaviy qo‘llab-quvvatlash, boshqaruv
tizimi va strategik rejalashtirish kabi davlat tomonidan yaratilgan mexanizmlar majmuasidir.
Iqtisodiy mexanizmlar esa bozor rag‘batlari, grantlar, subsidiyalar, soliq imtiyozlari, davlat
buyurtmalari kabi iqtisodiy vositalarni qamrab oladi.
MITni rivojlantirish uchun ushbu ikki mexanizmning uyg‘unligi muhim. Masalan,
innovatsiyani huquqiy jihatdan rag‘batlantirmasdan turib uning tijoratlashuvini ta’minlab
bo‘lmaydi. Yoki aksincha, yaxshi qonunchilik bo‘lsa-da, iqtisodiy rag‘bat yetishmasligi tufayli
tadqiqotlar bozorga chiqmay qolishi mumkin. Shuning uchun innovatsiya tizimini kompleks
boshqaruv mexanizmi talab etiladi (Nelson, 1993).
XX asr oxirida innovatsion siyosat asosan davlat tomonidan markazlashtirilgan
moliyalashtirishga asoslangan. Fan va texnika davlat qo‘llab-quvvati bilan amalga oshirilgan.
Institutsional strukturalar byurokratik va vertikal boshqaruv modeliga suyangan (Nelson, 1993).
Bugungi MITda institutsional mexanizmlar (qonunchilik, litsenziya, nazorat), va iqtisodiy
mexanizmlar (grantlar, soliq imtiyozlari, startap moliyasi) o‘zaro bog‘liq holda shakllanadi.
Yevropa Ittifoqi davlatlarida davlat-xususiy sheriklik, intellektual mulkni raqamli himoya qilish va
venchur investitsiyalar tizimi institutsional samaradorlikni oshirmoqda (European Commission,
2023). O‘zbekistonda ham Innovatsiya vazirligi, texnoparklar, grantlar mexanizmi mavjud, ammo
ularning tizimli integratsiyasi ta’minlanmagan.
MITning institutsional-iqtisodiy rivojida:
– raqamli kontraktlar (blockchain) orqali davlat buyurtmalari;
– avtomatlashgan grant ajratish platformalari;
– intellektual mulkni himoya qiluvchi raqamli kodlar;
– klasterlarni intellektual reyting asosida moliyalashtirish kabi mexanizmlar dolzarb bo‘ladi.
Davlat bu jarayonda regulyator emas, balki “kurator” sifatida faoliyat yuritishi kerak.
Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida intellektual mulkni muhofaza qilish, klasterlar uchun
tartibga soluvchi huquqiy baza, davlat xaridlari orqali innovatsion mahsulotlarga talab yaratish
mexanizmlari mavjud. Bu institutlar xususiy sektor faolligini oshirishga xizmat qiladi (European
Commission, 2023).
O‘zbekistonda institutsional islohotlar so‘nggi 5 yilda faollashgan. Xususan, "Innovatsion
faoliyat to‘g‘risida"gi qonun, Innovatsion rivojlanish agentligi, texnoparklar, yosh tadqiqotchilar
uchun grantlar, davlat-xususiy sheriklik modellari — barchasi institutsional mexanizmi rivojining
muhim bosqichidir. Lekin amaliyotda boshqaruv organlari o‘rtasidagi muvofiqlashtirish
yetishmaydi, moliyalashtirish manbalari cheklangan, xususiy sektorda R&D sarflari juda past
darajada qolmoqda (World Bank, 2020).
Iqtisodiy mexanizmlar ichida eng samarali yo‘nalishlardan biri — bu venchur moliya tizimi,
startap grantlari, inkubatsiya dasturlari va soliq yengilliklaridir. Lekin bu vositalar hali to‘liq
Iyun, 2025-Yil
525
amaliyotga joriy etilmagan. Shuning uchun istiqbolda O‘zbekiston MITni rivojlantirishda quyidagi
choralarni ko‘rishi zarur:
institutsional hamkorlikni tizimlashtirish va markazlashtirilmagan boshqaruv
modeliga o‘tish;
davlat xaridlari orqali yuqori texnologiyali mahsulotlarga talab yaratish;
innovatsiya faoliyatini soliq jihatdan qo‘llab-quvvatlash;
xususiy sektorni grantlar va subsidiyalar orqali ilmiy tadqiqotlarga jalb qilish.
Xulosa qilib aytganda, MIT institutsional-iqtisodiy moslashuvlar asosida rivojlanadigan
tizimdir. Davlat siyosati va bozor mexanizmlari uyg‘unlashtirilsa, innovatsion faollik yuqori
natijalar beradi. Bunda innovatsiyani strategik resurs sifatida ko‘rish va uning infratuzilmasini
tizimli ravishda qo‘llab-quvvatlash talab etiladi.
REFERENCES
1.
European Commission. (2023). European Innovation Scoreboard. https://research-and-
innovation.ec.europa.eu/statistics/performance-indicators/european-innovation-
scoreboard_en
2.
Nelson, R. R. (1993). National Innovation Systems: A Comparative Analysis. Oxford
University Press.
3.
World
Bank.
(2020).
Innovation
Policy
Platform.
https://www.innovationpolicyplatform.org
4.
WIPO. (2023). Global Innovation Index.
https://www.wipo.int/global_innovation_index/en/
5.
Azimov, B. F., & Amonov, Z. M. (2025). Prospective directions for enhancing regional
competitiveness through increased innovation activity.
Multidisciplinary Journal of Science
and Technology
,
5
(6), 1263-1266.
6.
Ma'mura, E., & Azimov, B. F. (2025). INNOVATION EFFICIENCY EVALUATION
METHODS.
SHOKH LIBRARY
.
7.
Nizamov, A., Rakhmonov, K., & Azimov, B. (2025, February). Assessing the sustainability
of light industry sectors in the competitive struggle of the region. In
AIP Conference
Proceedings
(Vol. 3268, No. 1, p. 070044). AIP Publishing LLC.
8.
Azimov, B., & Nazirov, H. (2025). THE IMPORTANCE OF EXTERNAL
COMMUNICATION STRATEGY IN MODERN CONDITIONS.
Journal of Applied
Science and Social Science
,
1
(2), 3-5.
9.
Azimov, B. (2025). WHAT DOES THE EFFICIENCY OF FREE ECONOMIC ZONES
AND INNOVATION ZONES DEPEND ON?.
International Journal of Artificial
Intelligence
,
1
(2), 280-282.
10.
Azimov, B., & Botirov, S. (2025). THE FIGHT AGAINST THE HIDDEN ECONOMY:
CAUSES, CONSEQUENCES AND BEST PRACTICES.
Journal of Applied Science and
Social Science
,
1
(2), 879-883.
11.
Azimov, B. (2025). INNOVATION AND ITS IMPLEMENTATION AS A FACTOR OF
ECONOMIC GROWTH.
International Journal of Artificial Intelligence
,
1
(3), 581-584.
Iyun, 2025-Yil
526
12.
Azimov, B. (2025). INNOVATIVE INFRASTRUCTURE EFFICIENCY ASSESSMENT
INDICATORS AND THEIR DEVELOPMENT STAGES.
International Journal of
Artificial Intelligence
,
1
(4), 827-832.
13.
Azimov, B., & Mukhiddinova, N. (2025). INNOVATION STRATEGIES: THEIR
NECESSITY AND TASKS.
International Journal of Artificial Intelligence
,
1
(1), 96-102.
14.
Bobur, A., & Yodgorova, Z. (2025). COMPETITION AND COMPETITIVE
STRATEGIES IN EDUCATION: NECESSITY AND IMPORTANCE.
International
Journal of Artificial Intelligence
,
1
(1), 90-95.
15.
Azimov, B. F. (2025). THE IMPORTANCE OF INNOVATION SUPPORT AND
DEVELOPMENT OF INDUSTRIAL PARKS, ITS EVOLUTION.
International journal of
advanced research in education, technology and management
,
4
(1), 333-347.
