ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1137
TADBIRKORLIK VA BIZNES FAOLIYATI
Ibrohimov Shoxumirza
University of Business and Sciense.
"Iqtsodiyot"kafedrasi o‘quvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.15716143
Annotatsiya
. Maqolada tadbirkorlik va biznesni rivojlantirish choralari haqida aytib
o‘tilgan. Bunda tadbirkorlik qanday boshlanadi. Tadbirkorlik –
o‘z mulki bilan tavakkalchilik
asosida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat ekanligi tushuntirib o‘tiladi.
Kalit so‘zlar:
Tadbirkor, biznes, yuridik shaxs, foyda, business, korxona, tashkilot, firma,
XYS, TIA.
Tadbirkorlik yoki biznes (inglizcha:
business
–
„bandlik“), deb har qanday
qonuniy tijorat
faoliyatiga aytiladi. Tadbirkorlik bilan shugʻullanuvchi shaxs
tadbirkor, deyiladi.
Xususiy tadbirkorlik kapitalistik iqtisodiyot negizidir. Sotsialistik iqtisodiyotlarda
tadbirkorlik bilan hukumat, jamiyat yoki ishchilar kasaba uyushmalari shugʻullanadi.
Tadbirkorlik xoʻjalik yuritish koʻlamiga qarab, yirik, oʻrta va kichik turlarga boʻlinadi.
Yirik tadbirkorlik ishlab chiqarishda 500 dan ortiq kishi band boʻlgan, oʻrta tadbirkorlik
esa 20
–500 kishi band boʻlgan korxona (firma) lar, kichik tadbirkorlik 10–
20 va undan kam kishi
ishlaydigan korxonalarni qamraydi. Yirik va oʻrta tadbirkorlikka, asosan, yirik ishlab
-chiqarish,
koʻp sonli tovarlar chiqaradigan, mexanizatsiyalashgan hamda avtomatlashgan sohalar kiradi.
Kichik tadbirkorlik qishloq xoʻjaligi, aholiga xizmat koʻrsatish sohalarida keng tarqalgan.
Kichik tadbirkorlik sharoitga tez moslasha olishi bilan boshqalaridan farqlanadi va shu
bois u keng tarqalgan
Tadbirkorlik
–
o‘z mulki bilan tavakkalchilik asosida daromad (foyda) olishga qaratilgan
tashabbuskor faoliyat.
Tadbirkorlik bilan shug‘ullanish
uchun davlat
ro‘yxatidan o‘tish kerak.
Tadbirkorlik bilan yuridik shaxs tashkil etib yoki tashkil
etmasdan qonun hujjatlarida taqiqlanmagan har qanday faoliyat bilan shug‘ullanish
mumkin. Tadbirkorlik faoliyatini rnuvaffaqiyatli amalga oshirishning asosiy omillaridan biri - bu
tadbirkorlik subyekti (korxona, tashkilot, firma) ichki rejalarining mukammalligi, sifat darajasi
hisoblanadi. U o‘z ichiga istiqboldagi maqsadlami aniqlash va ularga erishish yo‘llari hamda
resurs ta’minotini oladi.
Barcha ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlardagi kabi tadbirkorlik faoliyatida
ham har bir tadbirkor uchta masalani hal qilishi kerak.
1. Qanday tovar va xizmatlar ishlab chiqarish kerak.
2. Bu tovar va xizmatlami qayerda hamda qaysi texnologiya orqali ishlab chiqarish kerak.
3. Bu tovar va xizmatlami kim uchun ishlab chiqarish kerak.
Muayyan tadbirkorlik g‘oyasini amalga oshirish uchun tartibsiz,
rejalashtirilmagan xatti-
harakatlar emas, balki g‘oyani amalga oshirish maqsadlari, vositalari va yo‘llarining mumkin
bo‘magan barcha muqobil variantlarini taqqoslash imkonini beradigan yaxlit tizimga tushirilgan
tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirish jarayoni zarur bo‘ladi.
O'zbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksiga muvofiq, tadbirkorlik faoliyati bu
yakka ish yuritish va tavakkalchilikka asoslangan, mulkdan foydalanish, foyda olish omilidir.
Turli xil ta ’riflar ichidan ushbu qo‘llanmada quyidagilarni keltirib o‘tamiz.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1138
Tadbirkorlik - bu amaldagi qonunlar doirasida kishilarriing foyda olishga qaratilgan
tashabbuskorlik bilan xo‘jalik faoliyatini yuritishiga asoslangan sohibkorlik faoliyatidir.
Rejalashtirish - bu tadbirkorlik subyektini tashkil etish, rivojlantirish va faoliyat
ko‘rsatishi uchun ishlab chiqilgan reja va uning amalga oshirilishini nazorat qilishdir.
Umuman olganda, rejalashtirish -
bu oldinda turgan harakatlami asoslash bo‘yicha m
aium otlam i qayta ishlash jarayoni va maqsadlarga erishishning eng samarali usullarini
tanlashdir.
Biznes reja ~ korxona faoliyatining asosiy yo'nalishlarini o‘rganish natijasini
ifodalovchi hujjat; bu tashkil qilinayotgan yoki qayta jihozlanayotgan firma ishining tavsifi; bu
tadbirkorga o‘z ishini tashkil qilish uchun zarur ish quroli.
Biznes reja oddiy rejadan farqli
oiaroq, muayyan bozorda biror-
bir xo‘jalik yurituvchi subyekt (XYS)ning tarmoq bo‘yicha
rivojlanishi rejasini aks ettiradi. XYS bir vaqtning o‘zida bir necha biznes rejaga ega bo‘lishi
mumkin. Biznes rejalar biznes hajmiga qarab turlicha boiishi mumkin. Masalan, kichik biznesda
biznes reja va korxona rejasi tarkibi va hajmiga qarab bir xil bo‘lishi mumkin. Shuningdek, biron
loyihani amalga oshirish yoki biron texnologiyani joriy etishda ayrim hollarda texnik-iqtisodiy
asosnoma ishlab chiqish talab qilinadi.Texnik-iqtisodiy asoslash (TIA) - bu tadbirkorlik
loyihasini amalga oshirish va loyiha bo‘yicha yakuniy qaror qabul qilishning eng muhim
investitsiyalash bosqichlaridan biri hisoblanadi.Tor doirada TIA - bu boshqaruv qarorlarini qabul
qilish uchun maqsad qilingan vazifalami, majburiyatlami amalga oshirish imkoniyatiga qarab
zaxiralar va iqtisodiy natijalami natura hamda qiymat ko‘rsatkichlarida asoslash hisoblanadi.
Maqsadlar, shartlar va ish hajmiga qarab TIA mustaqil hujjat sifatida biznes reja ishlab
chiqish uchun asos boiishi yoki biznes rejaga bir bo‘lim qilib kiritilishi mumkin.Loyiha
- bu
kutilayotgan texnik, texnologik va tashkiliy-
iqtisodiy maqsadlarga erishish uchun zarur g‘oya va
uni amalga oshirish uchun zarur vositalaming ifodasi hisoblanadi. Loyiha, shuningdek, m aium
harakatlarniamalga oshirish uchun zarur tashkiliy-huquqiy va moliyaviy hisob-kitobhujjatlari
yeg‘indisi deb ham tushuniladi.Investitsiya loyihasi
- bu ijtimoiy samaraga erishish yoki
daromad olish uchun yangi tovar (xizmat)ni ishiab chiqarishni tashkil etish yoki mavjud ishiab
chiqarishni modemizatsiya qilishga yo‘naltirilgan kompleks chora
-
tadbirlar yig‘indisidir.Biz
ushbu qo‘llanmada zarurlik darajasiga qarab reja, biznes reja, tadbirkorlik loyihasi, TIA kabi
atamalami uyg‘unlashgan holda ishlatdik, Tadbirkorlik loyihasi
- daromad olish maqsadida
ishiab chiqarish yoki tadbirkorlikning turli sohalarida xizmatlar ko'rsatish bo‘yicha ishiab
chiqarishni tashkil etishga yo'naltirilgan loyiha tushuniladi.Tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirish
asosida shu loyihani amalga oshirish imkoniyatlarmi aniqlash yotadi Biroq tadbirkorlik faoliyati
iqtisodiyotning qanday sohasida bo‘lmasin, tavakkalchilik bilan bogiiq. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida tadbirkorlik loyihasini amalga oshirishga ko‘pgina omillar qarshi ta’sir ko‘rsatadi.
Bunda ayrim omillar tadbirkorlik g'oyasmi amalga oshirishning istiqbolliligini ko‘rsatsa,
ba’zilar uni amalga oshirish mumkin emasligini yoki katta tavakkalchilik bilan bogiiqligini
ifodalaydi.
Tadbirkorlik g‘oyasini amalga oshirishga ta’sir etuvchi omillarning o‘zgaruvchanligi,
noaniqligi ushbu ishni yanada murakkablashtiradi. Ularning tadbirkorhk faoliyatini amalga
oshirishga ta’sir darajalarini sinchkovlik bilan tahlil qilish har bir tadbirkoming asosiy vazifasi
hisoblanadi. Tadbirkorlaming tajribasi, biznesdagi zafarlari va mag‘
- lubiyatlari, ayrim
tadbirkorlaming kasod bo‘lishi yoki gullab
-yashnashi sabablarini, jahon amaliyoti va iqtisodiy
jarayonlar bilan umumlashtirib o‘rganish bugungi kunda tadbirkorlik loyihasini amalga osh
irish
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1139
bilan bog‘hq tavakkalchilikni oldindan aniqlash yoki uni sezilarli darajada kamaytirishga imkon
beradigan, ishning muvaffaqiyatliligini ta’minlaydigan butun bir chora
-tadbirlar kompleksini
ishlab chiqishga olib keladi.Bunday samaraii vositalardan biri taxminiy narxlami aniqlash,
texnikiqtisodiyizlanishlar olib borish va biznes rejalar ishlab chiqishdir. Loyihaning hayotga
tatbiq qilish mumkinhgini aniqlash, uning tadbirkor uchun foydalik darajasini hamda loyihaning
bozordagi va moliyaviy samaradorligini baholash biznes rejaning asosi hisoblanadi.Biznes reja
yaratishda foydalaniladigan uslub izlanish obyekti. tadqiqotchilar malakasi va mahorati, tadqiq
qilish uchun qo‘yilgan vazifaning xarakteriga qarab turli xil boTadi. Har bir reja ishlab chiquvchi
yoki TIAni amalga oshiruvchi o‘z fikriga asosan tadbirkorlik loyihasi to‘g‘risida batafsil m
a’lumot beradigan mavjud adekvat uslubni tanlaydi yoki o‘z uslubini ishlab chiqadi. Shuning
uchun ham barcha mamlakatlar, hududlar, sohalar, korxonalar uchun umumiy qo‘llash mumkin
bo‘lgan universal uslub yo‘q. Boshqa tomondan esa, biznes reja ishlab chiqishning barcha
uslublari aynan bir xil tushunchalar, malumotlar bazalari, mezonlar bilan ish ko‘radi, natijada
ularni o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olgan holda biznesning istalgan bir sohasida
qo‘llanadigan qilib yagona universal uslubga jamlash mumkin.Tadbirkorlik loyihasining
murakkabligi, tadqiqot, TIAning tuzilishi va hajmi tashkil qilinayotgan
korxona yoki amalga oshirilayotgan loyiha hajmiga va iqtisodiyotning qaysi tarmog‘ida
biznes amalga oshirilayotganiga
bog‘liq.Наг
qanday tadbirkorlik loyihasi g'oyadan boshianadi va
tayyor mahsulot ishiab chiqarguncha bir-
biri bilan bog‘liq bir necha bosqichlami bosib o‘tadi.
Uni amalga oshirish davomida 3 ta daw ajratib ko‘rsatiladi: investitsiya oldi, investitsiya
qo‘yish va i
shiab chiqarish.
Yirik bo‘lmagan korxonalar, kichik biznes subyektlari uchun
oddiyroq. Bu reja loyihaning qisqacha tavsifi (rezyume) va nisbatan batafsihoq hisob-kitoblami o
‘z ichiga oluvchi asosiy qismdan tashkil topadi.
Rezyume tadbirkor sherikchilik qilishni taklif
qilayotganda yoki kredit so‘rab murojaat qilayotganda tashqi foydalanuvchilar uchun taqdim
qilinadi.
Yuridik shaxs
—
fuqarolik huquq
va majburiyatlarining subʼyektlari hisoblanuvchi
korxona, muassasalari, tashkilotlar.
Oʻzbekiston Respublikasi
fuqarolik qonunchiligiga
koʻra,
Yuridik shaxs oʻz mulkida, xoʻjalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida alohida molmulkka
ega boʻlgan hamda oʻz majburiyatlari yuzasidan ushbu molmulk bilan javob beradigan, oʻz
nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega boʻla oladigan va ularni amalga oshira
oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda
daʼvogar va javobgar boʻla oladigan
tashkilotdir. Yuridik shaxslar mustaqil balans yoki smetaga
ega boʻlishlari kerak.
Xulosa.
Tadbirkorlik va biznes faoliyati jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, innovatsion va ekologik
rivojlanishida katta ahamiyatga ega.
Bu faoliyatlar orqali yangi ish o‘rinlari yaratiladi, daromadlar oshadi, ijtimoiy loyihalar
qo‘llab
-quvvatlanadi va barqaror rivojlanish ta'minlanadi. Shu sababli, tadbirkorlik va biznes
faoliyati jamiyatdagi taraqqiyotning asosiy omillaridan biri hisoblanadi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1140
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2024
-yil 21-
fevraldagi “O'zbekiston –
2030”
strategiyasini “Yoshlar va biznesni qo'llab
-
quvvatlash yili”da amalga oshirishga oid davlat
dasturi to'g'risida”gi PF
-37-son Farmoni.
2.
https://lex.uz/docs/-6600413
3.
Vikipediya.
4.
https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=http://banklar.
uz/uz/o-zbekiston-
banklari.html&ved=2ahUKEwi6moDakfiJAxVgDRAIHUWBBSYQFnoECF8QAQ&usg=
AOvVaw2l2GxjptiF6bGAwO6j7mvA.
5.
https://www.stat.uz/uz/
