20
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 6
SMART-KONTRAKTLARNING FUQAROLIK HUQUQIDAGI O‘RNI VA ULARNI
HUQUQIY TARTIBGA SOLISH MASALALARI
Muhammadiyev Samariddin Iskandar o‘g‘li
Toshkent davlat yuridik universiteti
Magistratura bosqichi, Sport huquqi yo‘nalishi 05-guruh talabasi
Tel: +998 94 999 36 66
https://doi.org/10.5281/zenodo.15592389
Annotatsiya. Ushbu maqola smart-kontraktlarning fuqarolik huquqidagi o‘rnini va
ularni huquqiy tartibga solishning dolzarb masalalarini o‘rganadi. Maqolada smart-
kontraktlarning
mohiyati,
afzalliklari
va
kamchiliklari
tahlil
qilinadi,
shuningdek,
O‘zbekistonning bu sohadagi qonunchiligi, uni takomillashtirish yo‘llari va xorijiy davlatlarning
tajribasi ko‘rib chiqiladi. Maqolaning maqsadi smart-kontraktlarni fuqarolik huquqiga
integratsiya qilish yo‘llarini aniqlash va ularni huquqiy tartibga solish bo‘yicha takliflar ishlab
chiqishdan iborat.
Kalit so‘zlar: smart-kontrakt, fuqarolik huquqi, huquqiy tartibga solish, blokcheyn,
raqamli iqtisodiyot, O‘zbekiston qonunchiligi, xorijiy tajriba.
KIRISH.
Bugungi kunda axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishi iqtisodiyotning turli
sohalarida, shu jumladan, huquq sohasida ham sezilarli o‘zgarishlarga olib kelmoqda. Blokcheyn
texnologiyasi asosida yaratilgan smart-kontraktlar fuqarolik huquqiy munosabatlarini amalga
oshirishning yangi va istiqbolli shakli sifatida maydonga chiqmoqda. Smart-kontraktlar odatiy
shartnomalardan farqli ravishda, oldindan belgilangan shartlar bajarilganda avtomatik ravishda
ijro etilishi bilan ajralib turadi. Bu esa shartnoma bilan bog‘liq munosabatlarning shaffofligini,
tezligini va ishonchliligini oshirishga xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi ham raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga katta e’tibor
qaratmoqda. Bu borada qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlarda blokcheyn texnologiyalari
va smart-kontraktlarning qo‘llanilishini kengaytirish vazifalari belgilangan. Shunday ekan,
smart-kontraktlarning fuqarolik huquqidagi o‘rnini aniqlash va ularni huquqiy tartibga solish
masalalari dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ushbu maqola O‘zbekiston qonunchiligida smart-
kontraktlarning aks etishi, ularni yanada takomillashtirish yo‘llari hamda xorijiy davlatlarning bu
sohadagi tajribasini tahlil qilishga qaratilgan.
Smart-kontraktlarning mohiyati va afzalliklari.
Smart-kontrakt – bu blokcheyn texnologiyasi asosida yaratilgan, oldindan belgilangan
shartlar bajarilganda avtomatik ravishda ijro etiladigan kompyuter kodidir. Oddiy qilib aytganda,
bu o‘z-o‘zini ijro etuvchi raqamli shartnomadir.
Smаrt kоntrаkt
– аqlli shаrtnоmа g‘оyаsi 1994-yildа infоrmаtikа, kriptоgrаfiyа vа huquq
sоhаsidаgi оlim
Nik Szаbо
tоmоnidаn ishlаb chiqilib, аmаliyоtgа tаdbiq etish tаklif qilingаn.
1
Mаzkur g‘оyа “аqlli shаrtnоmа”ning bаrchа shаrtlаrini tаvsiflаsh mаtemаtik vоsitаlаr vа
dаsturlаsh tillаri yоrdаmidа аmаlgа оshirilishi kerаkligi bilаn yаkunlаndi. Аqlli shаrtnоmа Nik
Szаbо tоmоnidаn o‘z аsаrlаridа tаsvirlаngаn blоkcheyndаgi shаrtnоmаlаrni bаjаrish jаrаyоnini
аvtоmаtlаshtirish uchun mo‘ljаllаngаn elektrоn аlgоritmning o‘zidir.
2
Birоq, texnоlоgiyа
1
Мамаева, Н. В. Смарт-контракты / Н. В. Мамаев // Наука и образование. – 2018. – № 4 (27). – С. 11–12.
2
Szаbо N. The ideа оf smаrt cоntrаcts // Nick Szаbо’s Pаpers аnd Tutоriаls – 1997. –T.6.
21
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 6
rivоjlаnishining o‘shа bоsqichidа bundаy shаrtnоmаni аmаliyоtgа jоriy etish imkоnsiz edi.
Fаqаtginа 2008-yildа Sаtоshi Nаkаmоtо blоkcheyn kоnsepsiyаsini tаklif qildi vа аmаldа esа bu
2009-yildа jоriy etildi.
Bu bo‘yicha olimlarning fikrlariga to‘xtaladigan bo‘lsak,
L.А.Nоvоselоvа
texnik nuqtаi
nаzаridаn, аqlli shаrtnоmаni blоkcheyn bitimlаr tаshаbbusi vа blоkcheyn yоzuvlаrni tаshkil
plаtfоrmаsidа аmаlgа dаsturiy kоdi bir pаrchа deb аtаsh mumkin, deb tа’kidlаydi.
Gideоn
Greenspаn
fikrichа “
аqlli shаrtnоmа
bu –blоkcheyndа sаqlаnаdigаn vа blоkcheyn bitimlаridаn
kelib chiqqаn hоldа ushbu Blоkcheyn аxbоrоtlаr bаzаsidа mа’lumоtlаrni o‘qiydigаn vа
yоzаdigаn kоdlаr to‘plаmidir”.
3
A.N.Yakubov “smart kontrakt” –“aqlli shartnoma” bu –taraflardan kamida bittasi shaxs
bo’lmagan, tuzilishi va amalga oshirilishi to’liq avtomatlashtirilgan, muallifining o’z oldiga
qo’ygan maqsadlariga erishgan deb hisoblanishi uchun yetarli bo’lgan hatti-harakatlarni sun’iy
intellekt yordamida baholaydigan, avvaldan yaratilgan dasturiy ta’minot va algoritmlarga
asoslangan, yaratuvchisida shartnomaviy munosabatlar birga mualliflik huquqini paydo
qiladigan elektron shartnomadir – deb fikr bildiradi.
4
Shuningdek, Fayzullayev M.S
O’zbekistonda ilk marotaba «aqlli shartnoma» atamasiga huquqiy ta’rif berar ekan: ““Smart
kontrakt” bu raqamli tranzaksiyalarni avtomatik tartibda amalga oshirish orqali huquq va
majburiyatlar bajarilishini nazarda tutuvchi elektron shakldagi shartnoma”,-deya ta’kidlaydi.
5
Smart-kontraktlar quyidagi asosiy xususiyatlarga ega:
*
Avtomatik ijro:
Shartlar bajarilganda, kontrakt avtomatik ravishda, inson aralashuvisiz
amalga oshiriladi.
*
Shaffoflik:
Barcha tranzaksiyalar blokcheynda qayd etiladi va barcha ishtirokchilar
uchun ochiq bo‘ladi.
*
O‘zgarmaslik:
Blokcheynga yozilgan ma’lumotlarni o‘zgartirish deyarli imkonsiz, bu
esa kontrakt shartlarining buzilmasligini ta’minlaydi.
*
Tezlik va samaradorlik
: Kontraktlarning avtomatik ijrosi tranzaksiyalarning tezligini
oshiradi va vositachilar ishtirokini kamaytiradi.
*
Xavfsizlik:
Kriptografik himoya mexanizmlari tranzaksiyalarning xavfsizligini
ta’minlaydi.
Smart-kontraktlarning afzalliklari ularni turli sohalarda, jumladan, moliyaviy xizmatlar,
ta’minot zanjirlari, ko‘chmas mulk, intellektual mulk va boshqa sohalarda qo‘llash imkonini
beradi.
Smart-kontraktlarning fuqarolik huquqidagi o‘rni va O‘zbekiston qonunchiligi.
Fuqarolik huquqi shartnoma institutiga asoslanadi. O‘zbekiston Respublikasining
Fuqarolik kodeksi shartnoma tushunchasi (353-modda), uni tuzish tartibi (364-381-moddalar) va
ijro etish prinsiplarini belgilaydi. Smart-kontraktlarni an’anaviy shartnomalarning raqamli shakli
sifatida qarash mumkin.
O‘zbekiston
qonunchiligida
"smart-kontrakt"
atamasi
to‘g‘ridan-to‘g‘ri
mustahkamlanmagan bo‘lsa-da, bir qator normativ-huquqiy hujjatlarda raqamli texnologiyalar va
blokcheyn texnologiyasining qo‘llanilishiga oid qoidalar mavjud.
3
Greenspаn G. Smаrt cоntrаcts аnd the dао implоsiоn //website, https://www. multichаin.
cоm/blоg/2016/06/smаrt-cоntrаcts-the-dао-implоsiоn. –2016.
4
Yakubov Axtam Nusratilloevich «Fuqarolik huquqiy munosabatlarda “Aqlli(smart) shartnomalar” va uni samarali
tatbiq qilish masalalari. Huquqiy tadqiqotlar jurnali. Jild 2-son. ISSN 2181-9130 Doi Journal 10.26739/2181-9130.
5
https://cyberleninka.ru/article/n/smart-shartnomalar-aqlli-shartnomalar-va-ularning-qo-llanishi/viewer
22
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 6
Xususan:
* O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 3-iyuldagi PQ-3832-son
"O‘zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni va kripto-aktivlar aylanmasi sohasini
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida "gi qarori.
* O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 5-oktabrdagi PF-6079-son “Raqamli
O‘zbekiston — 2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi Farmoni.
Ushbu hujjatlarda raqamli texnologiyalarni joriy etish, shu jumladan, blokcheyn
texnologiyasidan foydalanishni kengaytirish vazifalari belgilangan. Biroq, smart-kontraktlarning
fuqarolik huquqiy munosabatlaridagi o‘rnini aniq belgilash va ularni huquqiy tartibga solish
bo‘yicha maxsus normalar hali ishlab chiqilmagan.
Xorijiy davlatlar tajribasi.
Smart-kontraktlarni huquqiy tartibga solish borasida turli davlatlar o‘ziga xos
yondashuvlarni namoyon etmoqda.
* Amerika Qo‘shma Shtatlari: Ayrim shtatlar, masalan, Vermont va Wyoming, smart-
kontraktlarni qonuniy ravishda tan olish bo‘yicha qonunlar qabul qilgan. Vermont qonuni
blokcheynda saqlanadigan yozuvlarning yuridik kuchini tan oladi, Wyoming qonuni esa
"raqamli aktivlar" va "virtual valyutalar" tushunchalarini huquqiy maydonga olib kiradi va
smart-kontraktlarning ayrim turlarini shartnoma sifatida tan oladi.
* Estoniya: Estoniya elektron hukumat va raqamli xizmatlarni rivojlantirishda yetakchi
davlatlardan biri hisoblanadi. Mamlakatda smart-kontraktlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri alohida qonun
bilan tartibga solinmagan bo‘lsa-da, mavjud shartnoma huquqi tamoyillari ularga nisbatan ham
qo‘llaniladi. Estoniya, shuningdek, blokcheyn texnologiyasidan turli davlat xizmatlarida faol
foydalanadi.
* Shveytsariya: Shveytsariya kriptovalyutalar va blokcheyn texnologiyalari uchun qulay
huquqiy muhit yaratishga intilmoqda. Mamlakatda smart-kontraktlar shartnoma huquqining
umumiy qoidalari asosida tartibga solinadi, ammo kelgusida bu sohada maxsus qonunchilikni
qabul qilish imkoniyati ko‘rib chiqilmoqda.
Ushbu davlatlarning tajribasi shuni ko‘rsatadiki, smart-kontraktlarni huquqiy tartibga
solishda turli yondashuvlar mavjud: mavjud shartnoma huquqi doirasida tartibga solish, maxsus
qonunlar qabul qilish yoki ularning kombinatsiyasi.
Smart-kontraktlarni O‘zbekiston qonunchiligida huquqiy tartibga solishni
takomillashtirish yo‘llari.
Smart-kontraktlarning O‘zbekiston fuqarolik huquqiga integratsiyalashuvi va ularni
samarali huquqiy tartibga solish uchun quyidagi qadamlarni tashlash maqsadga muvofiqdir:
* Fuqarolik kodeksiga o‘zgartishlar kiritish: Fuqarolik kodeksining shartnomalar
bo‘limiga "raqamli shartnoma" yoki "smart-kontrakt" tushunchalarini kiritish va ularning o‘ziga
xos xususiyatlarini aks ettiruvchi qo‘shimcha moddalar bilan to‘ldirish. Bu, ayniqsa, shartnoma
tuzish vaqti, taraflarning xohish-irodasini aniqlash va shartnoma majburiyatlarini ijro etish tartibi
kabi masalalarga aniqlik kiritishi mumkin.
* Maxsus qonun hujjatini qabul qilish: Smart-kontraktlarni to‘liq huquqiy tartibga
soluvchi alohida qonun hujjatini ishlab chiqish va qabul qilish. Ushbu qonunda smart-
kontraktlarning turlari, ularni tuzish, ijro etish, bekor qilish tartibi, taraflarning huquq va
majburiyatlari, javobgarlik masalalari va nizolarni hal etish mexanizmlari batafsil belgilanadi.
Xorijiy davlatlarning ijobiy tajribasini o‘rganish bu borada muhim ahamiyatga ega.
23
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 6
* Standartlashtirish va namunaviy shakllarni ishlab chiqish: Turli sohalarda
qo‘llaniladigan smart-kontraktlarning namunaviy shakllarini va standart shartlarini ishlab
chiqish. Bu fuqarolik aylanmasida ularning qo‘llanilishini osonlashtiradi va huquqiy aniqlikni
ta’minlaydi.
* Huquqiy ta’lim va malaka oshirish: Huquqshunoslar, sudyalar va boshqa
mutaxassislarning raqamli texnologiyalar va smart-kontraktlar bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini
oshirishga qaratilgan o‘quv dasturlarini tashkil etish.
XULOSA.
Smart-kontraktlar raqamli iqtisodiyotning muhim elementi sifatida fuqarolik huquqida
tobora ko‘proq o‘rin egallamoqda. O‘zbekistonning raqamli transformatsiya yo‘lidagi intilishlari
bu texnologiyaning huquqiy tartibga solinishini dolzarb vazifaga aylantiradi.
Xorijiy davlatlarning tajribasini inobatga olgan holda mavjud qonunchilikni
takomillashtirish va maxsus normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qilish orqali smart-kontraktlarni
fuqarolik huquqiga muvaffaqiyatli integratsiya qilish va ularning amaliyotda keng qo‘llanilishiga
erishish mumkin.
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 3-iyuldagi PQ-3832-son "O‘zbekiston
Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi qarori.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 28-apreldagi PF-5983-son "Raqamli
O‘zbekiston – 2030" dasturini tasdiqlash to‘g‘risida"gi Farmoni.
3.
Vermont Statutes Online. Title 12, § 1951 (Recognition of blockchain technology).
4.
Wyoming Statutes. Title 34, Chapter 29 (Digital Assets).
5.
Мамаева, Н. В. Смарт-контракты / Н. В. Мамаев // Наука и образование. – 2018.
6.
Szаbо N. The ideа оf smаrt cоntrаcts // Nick Szаbо’s Pаpers аnd Tutоriаls – 1997.
7.
Greenspаn G. Smаrt cоntrаcts аnd the dао implоsiоn //website, https://www.
multichаin. cоm/blоg/2016/06/smаrt-cоntrаcts-the-dао-implоsiоn. –2016.
8.
Yakubov Axtam Nusratilloevich «Fuqarolik huquqiy munosabatlarda “Aqlli(smart)
shartnomalar” va uni samarali tatbiq qilish masalalari. Huquqiy tadqiqotlar jurnali. Jild 2-
son. ISSN 2181-9130 Doi Journal 10.26739/2181-9130.
9.
https://cyberleninka.ru/article/n/smart-shartnomalar-aqlli-shartnomalar-va-ularning-qo-
llanishi/viewer
